Суғориладиган майдонларда кузги буғдойнинг биоэколгик хусусиятлари - Botanika - Diplom ishlar

Суғориладиган майдонларда кузги буғдойнинг биоэколгик хусусиятлари

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

190.5 KB

Ko'chirib olish

МАВЗУ: Суғориладиган майдонларда кузги буғдойнинг биоэколгик хусусиятлари 1

I БОБ Ибтидоий деҳқончиликнинг вужудга келиши олимлар орасида деҳқончилик, ибтидоий деҳқончиликнинг келиб чиқиши ориняк-салютр 1 даврида пайдо бўла бошлаган деган фикрлар мавжуд. Албатта деҳқончиликнинг ориняк-самотр даврида пайдо бўлган дейиш мулоҳазадан бошқа нарса эмас. Хўжаликнинг бу мураккаб соҳаси кишилик жамиятининг анча кейинги босқичида ўтган яъни вужудга келган. Фанда деҳқончилик билан дастлаб аёллар шуғулланганлар деган фикр кенг тарқалган. Ҳақиқатдан ҳам шундай бўлиши мумкин. Чунки уруғчилик тузумининг дастлабки босқичларида аёлларнинг асосий қисми термачилик билан шуғулланганлар. Улар истеъмол қилиб бўладиган ёввойи ўсимликларни териб келиб парваришлаганлар ва уларни кўпайтириш учун ҳаракат қилганлар. Ёввойи ўсимликларни ўсиш шароитини ва пишиб етишишини кўпроқ аёллар кузатган бўлса керак. Бу кузатувчанлик эса оқибат натижада маданий деҳқончиликнинг келишига сабаб бўлди. Шунинг учун ҳам мутахассислар орасида аёллар деҳқончиликни кашф этган, деган фикр кенг тарқалган. Юксак даражада ривожланган термачилик, ёки эндигина шаклланаётган деҳқончилик мезолит даврига тўғри келади. Шу даврда яъни 11-8 минг йилликларга мансуб бўлган юксак даражадаги термачилик ёки илк деҳқончилик марказлари Фаластин, Иордания, Ироқ ва Яқин Шарқнинг қатор вилоятларидан топилган. Мазкур жойлардаги мезолит қароргоҳларини археологик жиҳатдан кўрилган вақтда тошдан суякдан ясалган мотига, ёрҳучоқ, хавонча, унинг дастаси, ўроқ қадамлари ва донни янчиш учун керак бўладиган тошдан ясалган меҳнат қуроллари топилган. Лекин бу ҳали том маънодаги деҳқончилик эмас, яъни бу фикрни айтишга имкон берадигани холос. Деҳқончилик учун зарур бўлган дастлабки меҳнат қуролларининг __________________ 1 C ўнги палеолид даври милоддан аввалги 40-12 мингинчи йилликлар. 2

такомиллашуви, ишлаб чиқариш кучларининг ривожланиши натижасида неолит даврига келиб ибтидоий деҳқончилик келиб чиқди. Шуни ҳам айтиш керакки, ер очиш осон иш эмаслиги ҳаммага аён. Ер очиш, деҳқончилик қилиш кишилардан катта меҳнат, маҳорат ва анчагина билимни, тажрибани талаб қилади. Шунинг учун бу ишларни анчагина ривож топган уруғчилик тузуми шароитида бажариш ҳам мумкин эди. Бу ишда эркаклар ҳам аёллар ҳам, эркаклар яъни қариялар ҳам, болалар ҳам иштирок этганлар. Шу жиҳатдан олиб қараганда ибтидоий деҳқончиликнинг вужудга келиши неолит даврига тўғри келади. Деҳқончиликнинг энг дастлабки ўчоғи олд Оёсий бўлиб, хўжаликнинг бу янги тармоғи мазкур жойдан Шимолий Шарқий Африкага, Жанубий Осиёга, Океанияга, Марказий ва Жанубий Америкага тарқалган. Лекин бу фикр ҳақиқатга тўғри келмайди, ҳақиқатдан ҳам сўнгги ва ҳозирги вақтда тўпланган далиллар монотсентристларнинг фикри нотўғри эканлигини исбот қилиб берди. Тўпланган палеоботаник ва археологик далиллар ҳар томонлама асосланган памоцентрик назарияни вужудга келишига сабаб бўлди. Полицентрик назарияга мувофиқ ибтидоий деҳқончиликнинг марказлари бир ерда бўлмай, балки субтропик иқлимли ўлкаларнинг бир неча жойида турли даврларида мустақил тарзда вужудга келган деган мантиқий фикр ҳам тўғридир. Полицентрик назарияга мувофиқ ибтидоий деҳқончиликнинг илк марказлари Олд Осиё, Хуанхе, Месо Америка ва Перу бўлиб, шу ерлардан мазкур жойларнинг атрофига тарқалган. Бу жиҳатдан Олд Осиё вилояти алоҳида аҳамиятга эга бўлиб, неолит ва энеолит даврларида бу жойда илк ўтроқ деҳқончиликнинг 10 га яқин марказлари вужудга келди ва ривож топа бошлади. Шу ерлардан эса атроф қўшни вилоятларга тарқала бошлади. Ибтидоий деҳқончиликнинг вужудга келиши, арпа, буғдой агава, жўхори, шолғом, турп, лавлаги, пиёз, саримсоқ, карам, картошка, нўхат, ясмиқ, ловия, пастернак, кашнич, зиғир ва бошқа ёввойи экинларни маданиятлаштириш билан боғлиқдир. 3

Бу ёввойи экинларни маданийлаштириб экиш, ўзлаштириш албатта секинлик билан амалга оширилган. Бунинг учун ибтидоий кишилар узоқ вақт сабр-матонат кўрсатиб меҳнат қилганлар. Бу соҳада одамлар қанчадан-қанча ютуқ ва муваффақиятсизликка учраганлар. Лекин оқибат натижада ибтидоий деҳқонлар ибтидоий жамият тузумининг охирларига келиб ҳозир бизга маълум бўлган қишлоқ хўжалик экинларининг асосий қисмини маданийлаштириб бўлган эдилар. Кейинги даврда яшаган кишилар эса бу соҳага жуда кам хисса қўшдилар, десак ҳам бўлади. бу жиҳатдан деҳқонларнинг оламшумул аҳамиятга эга бўлган кашфиётлари биз учун ҳам келгуси авлод учун ҳам чексиз қийматга эга бўлди. Шундай қадимий тарихга эга бўлган деҳқончиликлардан бири буғдойчиликдир. Бизнинг битирув малакавий ишимизнинг асосиний мақсади буғдойчиликка қаратилганлиги учун ҳам бунинг тарихига алоҳида тўхталмоқчимиз. Буғдойчилик тарихи Буғдой инсоният учун энг муҳим озиқ-овқат экини ҳисобланади ва ер курраси аҳолисининг асосий қисми (70%) буғдой унидан тайёрланган маҳсулотларни истеъмол қилади. Ундан тайёрланган озиқ-овқат маҳсулотларни истеъмол қилади. Ундан тайёрланган озиқ-овқат маҳсулотлари сер витамин, мазали, тўйимли, яхши ҳазм бўлади. Буғдой экини инсониятга 10 минг йилдан бери маълум, Европада бу экин 4-5 минг йиллардан бери экилмоқда, Жанубий Америкага XVI асрнинг бошларида келтирилган. Бизда эрамиздан 4-5 минг йил аввал қадимий Моворауннаҳр жойлашган ерларда экилиб келинган. Буғдой қадимги маданий ўсимликлардандир. У Мисрда, Эрамиздан 6000 йил, Кавказортида, Украина, Европа ва Осиёда эрамиздан 4000 йил муқаддам экилганлиги маълум. Афсуски, буғдойнинг келиб чиқиши ва илк экилган минтақалари тўғрисида аниқ бир маълумот йўқ. Буғдой олд ва Ўрта Осиё мамлакатларида милоддан аввалги 7-6 минг йилликларда маълум бўлган. 17-асрдан бошлаб Шимолий Америкада экила бошлади. 4

Буғдой ер шарида шимолда 66 0 шимолий кенгликда (Швеция), Россияда эса тажриба майдонларида 76 0 47 шимолий кенглигида (Мурманск вилояти); жанубда Австралия, Жанубий Америка, Африканинг жанубий чегараларигача экилади. Буғдой етиштирилаётган қитъалар Оврўпадан бошлаб то Австралия, Африканинг жануб нуқтасигача ва бутун Жанубий Америкагача тарқалган. Буғдойни баланд тоғларда ҳам етиштирилиши исботланган, масалан Химолайда денгиз сатҳидан 3000-4000 метр баландликда ҳам ҳанузгача буғдой етиштирилади. Ҳозирги вақтда буғдой бутун жаҳонда ўзининг экин майдони бўйича бошқа экинлар орасида биринчи ўринда туради, у экин майдонининг 208,8 млн, гектарини (ФАО, 2004) ташкил қилади. Буғдой етиштирилаётган қитъалар Европадан бошлаб то Австралия, Африканинг жануб нуқтасигача ва бутун Жанубий Америкага тарқалган. Буғдойни баланд тоғларда ҳам етиштирилиши исботланган, масалан. Бугунги кунда буғдой етиштириш билан дунёнинг 80 дан ортиқ мамлакатлари шуғулланади ва жаҳон деҳқончилигида майдони ва ишлаб чиқариш ҳажми бўйича бу зироат биринчи ўринда туради. Буғдой экин сифатида АҚШ, Канада, Австарлия, Аргентина, Испания, Туркия, Хитой, Франция, Ҳиндистон, Германия, Россия ва бошқа мамлакатларда катта майдонларда экилади. Буғдой донида 11-20% оқсил, 65- 75% крахмал, 2% ёғ ва шунча миқдорда ёғочлик ва кул бўлади. Тарихий манбалар кўрсатишича, ҳозирги Ўзбекистон ҳудудида буғдойчилик маданияти эрамиздан икки-уч минг йиллар аввал юзага келган. Зарафшон водийсида олиб борилган археологик қазишмалар вақтида топилган буғдой дони, сомони, бошоқни янчадиган тош қуроллари ва ўроқ солиб қўядиган асбоблар (хинлар) шундан далолат беради. Эрамиздан олдинги икки мингинчи йилларнинг охири, мингинчи йилларнинг бошларида Фарғона водийсида Чуст деҳқончилик маданияти шаклланган. Бу ерда топилган буғдой донлар, қалай ўроқлар, дон, сақланадиган махсус ўралар ва дон янчадиган асбоблар воҳада ғаллакорлик 5

сезиларли равишда ривожланганлигидан далолат беради. Тарихий фактлар водийда деҳқончилик суғориш асосида йўлга қўйилганлигини кўрсатади. Амударё этакларида олиб борилган археологик қазишмалар натижаси Хоразмда эрамиздан олдинги мингинчи йилларнинг ўрталаридан бошлаб буғдой экила бошлаганидан далолат беради. Сурхондарё вилоятининг чегараларидан топилган ўсимлик қолдиқлари анализи бу ерда икки мингинчи йилларнинг охирида деҳқончилик кенг ривожланганлиги, ғаллакорликда биринчи ўринни буғдой эгаллаганлигини кўрсатди. Профессор М.М.Якубцинер Ўзбекистон чегараларидан топилган буғдой қолдиқларини умумлаштириб, анализ қилиб Ўзбекистонда энг қадим замонларда кўпроқ думалоқ донли буғдойлар тури – Т.Компоктум Хост экилиб келинган, эрамиздан олдинги 1000-йиллардан бошлаб эса юмшоқ буғдой (Т.Аестивум Л.) турига оид навлар экила бошлаган деган хулосага келди. Ўзбекистон буғдойлари XIX асрга келибгина илмий жиҳатлан кенг ўрганила бошлади. 1841-1942 йиллари К.Бутенев томонидан ташкил этилган геология экспедицияси билан биргаликда Ўзбекистонга келган А.Леман Ўзбекистон буғдойларини ботаник жиҳатдан таърифлаган биринчи ботаник олимдир. А.Леман ўлкамизда ўсадиган кўпгина бегона ўсимликларни чуқур таҳлил қилиб ботаник жиҳатдан таърифлаб чиқди. Маданий ўсимликларнинг фақат умумий хусусиятларини, белгиларини таърифлади холос. У Зарафшон водийсида Бухоро билан Самарқанд оралиғида катта майдонда обикор буғдойзорлар, Каттақўрғон, Самарқанд туманлари, адирлари, Самарқанднинг жанубий тоғ ёнбағирликларида эса лалмикор буғдойзорлар барқ уриб ястаниб ётганлигини қайд этади. Леман ўлка деҳқончилигини ўрганиш натижасида бу ерда асосий ғалла (у ўрганган туманларда) экини ҳисобланганлигини маҳаллий аҳоли асосан уч хил буғдой нави – “Сурхқитлиқ” (қилтиқли, қизил, бошоқли ва қизил донли), 6

“Сафедқилтиқ” ёки “кури” (қилтиқли, оқ бошоқли ва оқ бонди) ва “Беқилтиқ” (қилтиқсиз, лекин бошоғи ва донининг ранги кўрсатилмаган) буғдой эканлигини баён қилади. Унинг маълумотларига қараганда учала нав ҳам яхшилаб ҳайдалган ва молаланган ерларга сентябрь ойида экилган. Бир гектар ерга ўртача 6 пуд уруғлик сарфланган. Ўғит солинмаган ҳар ботмон ердан ўртача 100-110 пуд (1 пуд 16 кг га тенг). Ўғит солинган ва суғориладиган ҳар бир ботмон ердан эса 240 пудгача, яъни 38,4 центнергача ҳосил олинган. Суғорилмайдиган ерларда февраль-март ойлари “Лалми” деб аталадиган буғдой нави экилган. Селикционер Ф.Базинер Ўзбекистон буғдойларини илмий жиҳатдан ўрганишни давом эттирди. У 1842 йилда шу мақсадда Хивага келди. Бу ерда экиладиган буғдойларнинг навини аниқлашга ҳаракат қилди. 1878 йили академик А.Ф.Миддендорор Фарғона водийсига келиб, унинг ўсимликлар дунёсини ўрганиб чиқди. Олимнинг эътироф этишича, водий аҳолиси асосан суғориладиган ерларга кузги буғдой экишган. Бу ерда экиладиган буғдой навлари ичида қийин янчиладиган “Туятиш” нави ва осон янчиладиган “Лючак” нави етакчи роль ўйнаган. 1895 йили эса академик С.И.Коржинский Фарғона водийсига келади. Академик С.И.Коржинскийнинг кўрсатишича, маҳаллий буғдойларнинг энг муҳим хусусиятларидан бири буғдой бошоғининг одатдан ташқари қўполлиги бўлган. Шу сабабли улар жуда қийин янчилган. Буғдойлар биринчи қор тушганигача ҳам янчилмасдан ётаверган. Ўзбекистонга кўчиб келган русларнинг ахборотича ғалла янчадиган машиналар ва асбобларнинг айримларигина маҳаллий буғдойларни янчишга яроқли бўлган. Қаттиқ буғдой (Тритикум дурум Л.) турига оид буғдойларни бу ерга келган руслар фақат тажриба учун экканлар холос. Ўзбек буғдойи устида биринчи бор махсус илмий тадқиқот иши ўтказган киши Н.К.Васильев ҳисобланади. У ўз тажрибаларини Украинанинг Уман қишлоқ хўжалик техникумида олиб борди. 7

Н.К.Васильевнинг кўрсатишича у бу ерда тўплаган буғдой навлари асосан баҳорги буғдойлар эди. Баҳорги буғдойлар лалми ерларда экилган. Суғориладиган ер шароитида эса кузги буғдой навлари тарқалган. 1912 йилда Россия деҳқончилик Департаменти амалий ботаника бюроси томонидан Россияда маданий ўсимликларни тўплаш, уларни ўрганиш режали асосда амалга оширилиши ҳақида таклиф қабул қилинади. Шу йилнинг ўзида ушбу бюро ходими В.М.Бензин Туркистон ўлкасига экспедиция уюштирди. У Самарқанд ва Сирдарё вилоятларида бўлиб, бу ерда буғдой навларини йиғади. Унинг маълумот беришича, бу вилоятларда экиладиган буғдой навлари суғориламайдиган юмшоқ Вар. Герккум буғдойи турига мансуб экан. Бухоро амирлигига бўйсунадиган Ўзбекистоннинг жанубий хоналарида 1911 йилли экспедицияда бўлган. А.К.Гольбак 1913 йили Туркистонни экспедиция йўли билан тадқиқот қилиш учун Амалий ботаника бюросининг махсус интструктори лавозимига сайланди ва ўша йилнинг ўзида жанубий Ўзбекистонда, 1914 йили Бухоро воҳасида, 1915 йили эса Самарқанд вилоятида бўлди. Академик Н.И.Вавилов ҳам Ўзбекистонга экспедиция уюштирган. У экспедицияни 1916 йили Тошкент атрофларини текширишдан бошлаган, кейин эса Ўзбекистоннинг жанубий туманларини ҳам текшириб чиққан. 1917 йили баҳорида А.Ю.Тупикова. Каттақўрғон тажриба станциясида Н.И.Вавилов экспедициясида тўпланган буғдой коллекцияларини биринчи бўлиб тажриба қилиб синаб кўрди. Хива хонлигига қарашли территориялардаги буғдой навларини ўрганиб чиққан С.К.Кондрашевнинг маълумотларига қараганда бу ерда суғориладиган буғдой навлари экилган. Лалми буғдойлар деярли экилмаган. Ўша пайтда кузги буғдойдан олинган ўртача ҳосилдорлик бу ерда Россиянинг Европа қисмидагига нисбатан 3 баробар юқори бўлган. Баҳорги буғдойларнинг ҳосилдорлиги эса гектарига ўртача 8,2 центнерни ташкил этган. 8

1910-1912 йиллар ичида ҳаммаси бўлиб 1000 дан ортиқроқ линиялар ўрганилган. Олиб борилган тажрибалар натижасида “Қизил буғдой” навидан № 63 ва № 432 линиялар ажратиб олинган. Бу буғдой навлари гектаридан 195,180 пуддан ҳосил берган. Буғдойнинг 1915 йилда экин майдони (минг таноб) ва ҳосилдорлиги (ҳар танобига пуд ҳисобида) Суғориладиган ерда кузги буғдой Сирдарё вилояти 11,82 минг таноб 47,3 пуд/таноб Тошкент 37,57 39,1 Амударё 15,54 - Фарғона вилояти 113, 28 60,1 Андижон 8,60 55,2 Наманган 30,3 - Сокобелев 28,66 - Қўқон 33,21 - Самарқанд вилояти 158,33 60,4 Каттақўрғон 14,91 60,0 Самарқанд 53,12 50,0 Жиззах 64,8 - Қашқадарёда буғдойчилик тарихини ёзиш керак. Қашқадарё вилояти табиатига географик тасниф Ўзбекистон Республикаси таркибидаги вилоят 1924 йил 1 ноябрига ташкил этилган. 1927 йил 17 февральдан 1930 йил 15 январьгача Қашқадарё округи мақомида 1938 йил 15 январьда Бухоро вилоятига қўшиб юборилди. 1943 й 20 январьда қайта ташкил этилди. 1960 й 25 январь Сурхондарё вилоятига қўшилди. 1964 й 7 февралдан янгидан ташкил этилди. Республиканинг жанубий ғарбида Қашқадарё ҳавзасида Помир, Олой тоғ системасининг ғарбий чеккасида, Амударё ва Зарафшон дарёлари Ҳисор ва Зарафшон тизма тоғлари орасида Шимолий ғарбдан Бухоро, жанубий- 9

шарқлан Сурхондарё, жанубий-ғарбдан Турманистон, шарқдан Тожикистон ва Самарқанд вилоятлари билан чегарадош. Майдони 28,6 минг км 2 . Аҳолиси 2378, 2 минг киши (2005) таркибига 13 қишлоқ тумани (Деҳқонобод, Касби, Китоб, Нишон, Миришкор, Муборак, Косон, Чироқчи, Шаҳрисабз, Яккабоғ, Қамаши, Қарши, Ғузор), 12 шаҳар (Бешкент, Китоб, Косон, Муборак, Таллимаржон, Чироқчи, Шаҳрисабз, Яккабоғ, янги Нишон, Қамаши, Қарши, Ғузор) 4 та шаҳарча (Деҳқонобод, Мироқи, Эски Яккабоғ, Қашқадарё) 147 қишлоқ фуқаролар йиғини, 1064 қишлоқ бор. Маркази Қарши (2005). Вилоят ҳудуди асосан Қашқадарё ботиғини ўз ичига олади. Шимолий- шарқ ва жанубий-шарқдан Зарафшон ҳамда Ҳисор тизма тоғлари билан ўралган. Тоғлар билан текисликлар орасини адирлар эгаллаган. Текисликларнинг катта қисми ғарбда сандиқли ва Қизилқум чўллари билан туташган Қарши чўлидан иборат. Иқлими континентал, қиши нисбатан юмшоқ, ёзи узоқ (155-160 кун) иссиқ, қуруқ. Январнинг ўртача температураси 0,2 0 С дан 1,9 0 С гача июлники 28-29,5 0 энг юқори температура 45 0 . Энг паст температура -20 0 . Йилига текисликларда 290-300 мм адирларда 520-550 мм, тоғларда 550-650 мм ёғин тушади. Ёғин асосан баҳор ва қишда ёғади, ёзда гармсел эсади. Тоғларда турғун қор қопламлари ҳосил бўлади (2-6 ой). Вегетация даври текисликларда 290-300 кунгача. Асосий дарёси – Қашқадарё. Унинг ирмоқлари – Жиннидарё, Оқсув, Яккабоғдарё, Танхоздарё, Ғузордарё (катта ва кичик Ўрадарё билан бирга). Дарёлар қор ёмғир ва музликлар сувидан тўйинади. Дарё сувидан асосан суғоришда фойдаланилади. Чимқўрғон, Қамаши, Пачкамар сув омборлари; Файзиобод, 8 март, Эскибоғ, Эски Анҳор, Косон, Пахтаобод, Қарши ва бошқа каналлар бор. Қарши чўлини ўзлаштиришда 6 насос станцияси, очиқ ва ёпиқ коллектрлар дренаж тармоқлари қурилган. Суғориладиган ерларнинг тупроғи, асосан, типик ва оч бўз тупроқлар Китоб-Шаҳрисабз сойлигида кўпроқ қумоқ тупроқлар тарқалган. Тоғларда баландлик минтақалари бўйлаб типик бўз тупроқлар тарқалган. Табиий флораси 1200 га яқин юксак ўсимликлар туридан иборат. Вилоятда 76,6 мингга ўрмон мавжуд. 10

Ўрмонларнинг асосий қисмини арча ва саксовулзорлар ташкил этади. Тоғ ён бағирлари ҳар хил ўт ўсимликлари билан қопланган. Шунингдек бутазорлар ҳам бор. Тоғ ўрмонлари арча, бодом, писта, жийдазорлардан иборат. Тоғларда наъматак, зирк, чаканда, анзур пиёзи, қора зира ва бошқалар ўсади. Вилоят ҳудудида 100 дан зиёд қуш тури сут эмизувчиларнинг 60 тури, судралиб юрувчиларнинг 7 тури учрайди. Дарё ва сув ҳавзаларида қумбалиқ, илонбош, зоғорабалиқ, гулмоҳи, храмула, қорабалиқ яшайди. Вилоятда Ҳисор тоғ-ўрмон ва Китоб давлат геология қўриқхоналари жойлашган. Қашқадарёнинг ўнг соҳил томонидан унча баланд бўлмаган Қоратепа тоғининг жанубий ёнбағридан 20 га яқин сой (Шўробсой, Макридсой, Оёқчисой, Қалқамасой ва бошқалар) оқиб тушади. Тоғликдан текисликка чиққач, дарё водийи кенгаяди. Шу ердан дарё суви бутунлай суғоришга олинади. Қарши чўлига етганда дарё тугайди. Қор ва ёмғир сувларидан тўйинади. Ўртача йиллик сув сарфи Варганза қишлоғи ёнида 14,1 м 3 /сек.дан (кўп сув йилида) 1,45 м 3 /сек. гача (кам сув йилида). Чироқчи қишлоғи ёнида йилдаги энг кўп сув сарфи 781 м 3 /сек. дан (кўп сув йилда) 21,4 м 3 /сек. гача (кам сувли йилда) бўлади. Йиллик оқимининг 64% март-июнь, 11,7% июль- сентябрь, 24-27% октябрь-февраль ойларида оқиб ўтади. Йиллик энг кўп сув сарфи кўпроқ жала ёмғирлари ҳисобига тез ўзгариб туради. Шунга кўра, тўлиқ сув даври (февраль-июль) сел тусини олади. Дарё ҳавзасидаги ерларни сув билан таъминлашни яхшилаш мақсадида Чимқўрғон сув омбори, Зарафшон дарёсидан ҳавзага сув келтириш учун Эски Анҳор ва Қарши магистрал каналлари қурилган. (Ўз. Миллий энциклопедияси, 10-том, 2005, 628-бет). ТУПРОҚЛАРИ – табиатнинг ўзи яратган, бир вақтнинг ўзида унинг жавоҳири, мўжизакор ажралмас қисми ҳисобланади. Атроф-муҳитнинг гўзаллиги бир томондан, экинлардан олинадиган озуқа турларининг барчаси, иккинчи томондан, соғлом тупроқ қопламининг маҳсулидир. Ер-Ватан бойлиги, эл-юрт ризқи, уни кейинтиради, боқади, дастурхонини тўкин қилади, давлатнинг қудратини, шон-шуҳратини оширади. Шу боисдан бўлса 11

керак, қадим замонлардан бери уни она Ер деб атаб келинади. Буюк “Авесто” да ёзилишича, тупроқ энг табаррук ҳисобланиб, уни ифлослаган шахс қаттиқ жазоланган. Тупроқдаги бойлик – унинг унумдорлиги битмас-туганмас, у бир неча минг йиллар давомида инсониятни боқиб келмоқда. Лекин биз ҳар доим “Сен ерни тўйинтирсанг, у сени тўйдиради” деган мақолни эсдан чиқармаслигимиз керак. Ўзбекистон катта георафик кенгликда жойлашгани учун унинг ҳудудида мураккаб тупроқ-иқлим шароити мавжуд. Қашқадарё вилояти республикамизнинг жанубий қисмида жойлашган бўлиб, ўзининг тупроқ-иқлим кўрсаткичлари билан Ўзбекистоннинг бошқа вилоятларидан ажралиб туради. Вилоятда тоғ, бўз ҳамда чўл минтақаси тупроқлари ўзига хос морфолитогенетик тузилишга агрокимёвий, агрофизикавий ва мелиоратив хосса хусусиятларга эга бўлганлиги сабабли вилоятда деҳқончиликни ташкил қилишда табақалаштирилган агротехник тадбирларни қўллашни тақозо қилади. Қашқадарё вилоятининг маркази қадимда Насаф, ҳозирги кунда Қарши номи билан юритилувчи шаҳар Буюк Ипак йўлининг асосий қисмидан жой олган. Дарҳақиқат, Қашқадарё вилояти ҳудуди орқали ўтмишда Афғонистон ва Ҳиндистон мамлакатларини Европа мамлакатлари билан боғловчи савдо йўли ўтган. Савдо карвонлари Афғонистон чегарасидан Термиз, Киев ва Керки довонлари орқали Ғузор шаҳрига келган. Бу ердан Шаҳрисабз-Китоб орқали Самарқанд, Қарши шаҳри орқали Бухоро шаҳарларига савдо йўли ўтган. Кўриниб турибдики, Қашқадарё вилояти яқин ўтмишда яқин Шарқ мамлакатлари билан муҳим савдо-иқтисодий муносабатлар маркази ҳисобланган. Ҳозирги кунда ҳам вилоят республикамизда ҳам иқтисодий, ҳам маданий нуқтаи назардан муҳим аҳамиятга молик вилоятлардан бири ҳисобланади. Т.Тилововнинг (2003) ёзишича: “Ҳаттоки, Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг “Бобурнома” асарида ҳам Қарши атрофида бетакрор обод боғлар бўлганлиги тўғрисида маълумотлар бор. Ҳар бир қишлоқнинг ўртасидан ариқ ўтиб унинг бўйида балхи тутлар, тол, терак каби манзарали 12

дарахтлар ўсиб турарди. Иссиқ кунлари ариқда болалар, катта ёшли кишилар ҳам чўмилишиб дам олишарди. Ҳар бир қишлоқда ўнлаб ҳовузлар бўлган, унинг атрофига экилган манзарали дарахтлар, айниқса, толлар жазирама иссиқ пайтида иқлимни мўьтадиллаштириб турган”, минг афсуски, қадимги Қашқадарё, айниқса, Қарши (Насаф) воҳалари тупроқларидан фойдаланиш бўйича тарихий маълумотлар бўлса керак, лекин уларни топиш ва фойдаланиш имконияти жуда чеклангандир. Биз фақатгина ХХ асрнинг бошларида мавжуд бўлган маълумотлардан фойдаланиш имкониятларига эгамиз. Аминмизки, қадимги Насаф, ҳозирги навқирон Қарши воҳасида деҳқончилик маданияти ривожланган ўлка бўлган. Қашқадарё вилояти тупроқларини ўрганиш бўйича изланишлар турли вақтларда амалга оширилди. (Л.Л.Ножин (1913), Л.П.Ливанов (1929), Е.А.Жориков ва З.С.Савко (1949), Н.Т.Муравьева (1959), Н.В.Кимберг (1974), Н.А.Буцков ва Н.Т.Муравьева (1965), М.У.Умаров (1974), М.У.Каримова (1966-1969), А.М.Расулов (1974) ва бошқалар). Биринчи тадқиқотлар асосан географик характерга эга бўлган. Жумладан, Л.Л.Ношин (1913) ишларида Қашқадарё бассейнининг шимоли- ғарбий қисмида жойлашган Карноб чўл текислиги тупроқлари устида олиб борилган тадқиқотлар натижаси ёритилган. Муаллиф томонидан тузилган тупроқ харитасида суғоришга яроқли бўлган ерлар майдони аниқ ажратиб кўрсатилган. А.П.Ливанов (1929) Шаҳрисабз воҳаси ҳамда Қарши ҳудудидаги қўриқ ва суғориладиган майдонларда тадқиқот ишларини олиб бориб тупроқ харитасини тузиб чиққан. Тупроқ типлари, типчалари ва турлари унумдорлик жиҳатидан баҳолаб берилган. Бундан ташқари А.П.Ливанов Жом чўли ва Кўкдала ғаллачилик хўжаликлари тупроқларида тадқиқот ишлари олиб борган. 1946 йилдан бошлаб жуда катта ҳудудни (6 млн га) ўз ичига олган Зарафшон-Қашқадарё суғориш системаси ишлаб чиқилган. Шу муносабат 13

билан ушбу ҳудудга кирувчи Қашқадарё бассейнини (текислик қисми), тупроқ қатламининг суғоришга яроқлилиги тўлиқ ўрганилмаганлиги сабабли қўшимча тупроқ тадқиқот ишлари олиб бориш масаласи кўтарилди. Тадқиқот ишларини асосан 1974 йил Ўзбекистон ФА қошидаги Тупроқшунослик институти бажарди. Катта ҳудуд (2858500 га), яъни Қашқадарё-Амударё массиви ўрганиб чиқилди. Н.Т.Муравьева (1959) ўз ишларида бешта агротупроқ районларига тавсиф бериб ўтади. Шулардан иккитаси, яъни Қарши чўлига кирувчи районлар катта қизиқиш уйғотади: яъни оч тусли бўз тупроқ Қарши-Ғузор ва чўл зонаси тупроқлари билан банд бўлган Қуйи Қашқадарё агротупроқ районларидир. Биринчи агротупроқ районига кирувчи тупроқлар ғарбга қараб кучсиз қиялик ҳосил қилувчи текисликда жойлашган бўлиб, 368 минг га ни ташкил этади. Шундан 50% ини ер суғориладиган, 7 фоизини эса қисман суғориладиган ўтлоқи бўз ва ўтлоқи тупроқлар ташкил этади. Қуйи Қашқадарё агтротупроқ райони чўл зонаси текислигида жойлашган бўлиб, асосан тақир, тақирли, сур тусли қўнғир, қумли чўл, тақир ва тақирли тупроқлар) кемасига таянган ҳолда, Қарши чўли тупроқ қопламига тўла характеристика берди. Шу билан бирга, амалга оширалидаган мелиоратив тадбирларга асосланиб, Қарши чўли тупроқларини бешта тоифага бўлиб берди. М.И.Братчева, Г.И.Вайлерт, Н.Т.Муравьева (1963) тупроқ типларига тавсиф бериш билан бирга унинг мелиоратив ҳолати ва суғоришга яроқлиларини кўрсатиб ўтдилар. Маҳаллий бўз тупроқлар Ўзбекистоннинг бошқа регионлардаги бўз тупроқлардан фарқ қилиб, гумус ва азотнинг камлиги, шунингдек ўзлаштирувчи фосфор шакллари ҳам жуда кам. Лекин шу билан бирга умумий ва ўзлаштирувчи калийга бой тупроқлар эканлиги қайд қилинди. Муаллифларнинг кузатишича, бўз тупроқлар минтақасига, нисбатан, чўл минтақаси шароитидаги тупроқ микрофлорасининг ривожланишига суғоришнинг ижобий таъсирни очиб берилди. 14

1960-64-йилларда Ўзбекистон Давлат ерларини лойиҳалаш институти биринчи марта Косон тумани тупроқлари хариталаштирилди. Барча хўжаликлар харитаси тузилиб, тупроқ типлари, шўрланиш типлари, сизот сувлари чуқурлиги ва минерализация даражаси ҳамда тупроқнинг агрономик ишлаб чиқариш гуруҳлари белгилаб берилди. Шу билан бирга тупроқни яхшилаш ва унумдорликни ошириш мақсадида ўтказилган агромелиоратив чора-тадбирлар тўғрисида тавсиялар ишлаб чиқилди. 1964 йилдан эътиборан унумдорлигини ошириш ҳамда деҳқончилик маданиятини кўтариш, шўрланган ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш учун коллектор-зовурлар тизимини вужудга келтириш соҳасида ишлар жадаллашди. Бу ўринда М.Умаров (1974) ва А.М.Расулов (1976) лар томонидан Қарши чўли тупроқларининг кенг миқёсида ўрганилганлигини алоҳида таъкидлаш лозим. М. У. Каримова (1969) эса Қарши чўлининг сур тусли қўнғир ва қумли чўл тупроқлари калийдан бошқа барча озиқ элементларининг намлигини аниқлади. Қарши чўлида автоморф тупроқларидан ташқари, бўз тупроқлар минтақаси ва чўл зонасининг анча йирик қисмида гидроморф тупроқ майдонлари ҳам ривожланган. Булар – шўрхоклар, ўтлоқи ва ботқоқ тупроқларидир. М.У.Умаров (1974) ўзининг “Ўзбекистоннинг келгусида ва янги суғориладиган районлари тупроқларининг физик хоссалари” номли ишида Қарши чўли тупроқларининг энг муҳим физик хоссаларини тўлиқ тавсифлаб берди. У тупроқнинг физик хоссаларини тупроқ унумдорлиги ва қишлоқ хўжалик экинлари ҳосилдорлигига таъсири ҳамда аҳамиятини кўрсатиб берди. Шу билан бирга суғоришнинг тупроқ физик хоссаларига таъсири, тупроқ сув-физик хоссасининг константалари ҳамда ерларни ўзлаштириш ва фойдаланиш пайтида мелиоратив, агротехник тадбирларни қандай ташкил этиш тўғрисида тавсиялар ишлаб чиқилди. 15

А.М.Расулов (1976) Қарши чўли ҳудудида тупроқ ҳосил бўлиши жараёнларини таҳлил қилиш билан бир вақтда шўрланишнинг келиб чиқиши, айниқса, геокимёсини чуқур ўрганди. Муаллиф тупроқ генетик қатламлари, табиий чўл шароитида тупроқнинг шўрланиш қонуниятлари, районлаштириш, тупроқ унумдорлигини ошириш мақсадидаги тадбирлар, шўрланишнинг олдини олиш ва унга қарши кураш чоралари каби масалалар ечимини илмий асосда ишлаб чиқди. 1970-85 йиллар давомида профессор Д.Р.Исматов ва унинг шогирдлари (Д.Р.Исматов, М.Назиров, 1972, 1977; Д.Р.Исматов, М.Назиров, Р.Файзиев, 1975; Д.Р.Исматов, Р.Файзиев, 1979, 1984; Д.Р.Исматов, М.Азимова, 1979, 1981, 1983; Д.Р.Исматов, Н.Икромов, Р.Файзиев, 1982; Д.Р.Исматов, 1989) томонидан Қашқадарё асосий тупроқларининг минерологик ва кимёвий, физикавий хоссалари мукаммал ўрганилди. С.О.Азимбоев эса (1988, 1989, 1993, 2005) тақирли ва тақирли-ўтлоқи тупроқларнинг унумдорлигини оширишга қаратилган тадқиқотларни амалга оширди. Ўзбекистон Миллий Университети Тупроқшунослик кафедраси профессор-ўқитувчилари томонидан 1975 йилдан шу давргача бу ўлка тупроқларини ўрганиш бўйича тадқиқот ишлари профессор Л.Турсунов раҳбарлигида давом эттирилмоқда. Жумладан, 1977-1979 йиллар давомида Косон тумани хўжаликларини М. 1:10000 миқёсидаги тупроқ хариталари тузилди ва ишлаб чиқаришга топширилди. 1999-2000 йиллар давомида Китоб ва Шаҳрисабз туманлари суғориладиган ва лалми ерларнинг тупроқ харитаси (М. 1:10000) қайта таҳлил қилинди ва тупроқларининг бонитет баллари аниқланди. 1995-2000 йиллар давомида алоҳида дастур асосида кафедра аспиранти С.Юсупов Китоб-Шаҳрисабз ботиғи тупроқлари генезиси, географияси, эволюцияси ва хоссаларини чуқур таҳлил қилиш асосида номзодлик диссертациясини ёқлади. 2006 йилдан бошлаб Ўзбекистон Республикасининг Фан ва технологиялар марказининг А-7-069, А-7-381, ОТ-Ф4-055 сонли Давлат грантлари дастури доирасида тадқиқот ишлари амалга оширилмоқда. Ушбу 16

монографияда муаллифлар томонидан узоқ йиллар давомида олинган тадқиқот натижалари баён этилган. Иқлим Қашқадарё ҳавзаси иқлими континентал қуруқ субтропик иқлимнинг бутун хусусиятларини ўзида акс эттиради И.П.Герасимов (1933), Л.Н.Бабушкин (1956, 1959). Турон паст-текислигининг шимолий қисми бўлган Ўрта Осиё ҳудудида континентал қуруқ субтропик иқлим қуйидаги белгиларга эга: қиш фаслида ҳам вегетациянинг давом этиши; ёз фаслида очиқ (булутсиз) кунларнинг устунлиги ва ўрта ҳароратнинг 30 0 С атрофида тебраниши; кун ва тун ҳамда суткалик режимда катта ҳароратлар фарқи; атмосфера ёғин-сочинларнинг қиш-баҳор фаслида устунлиги, ёз фаслида ёғингарчиликнинг бўлмаслиги; ўсимлик ва ҳайвонот дунёси ҳамда тупроқ ҳосил бўлиш жараёнига фаол таъсир этувчи – нам ва илиқ баҳор, жуда қуруқ ёз фаслининг ифодаланишидир. И.П.Герасимов (1933) Турон пасттекислигида жойлашган Ўрта Осиёнинг жануби-ғарбий ва унга ёндош ўлкалар ҳудуди иқлимини ўрганиб, бу ерда ўзига хос тупроқ-иқлим провинциясини ажратди. Бу ерда иссиқлик йиғиндиси ва ёғин сочинларнинг тақсимланиши Собиқ Иттифоқ жануби- шарқий қисмида жойлашган дашт ва дашт-саҳро минтақаси иқлимидан фарқ қилиб Эрон ва Афғонистон учун хос бўлган қуруқ субтропик иқлимга томон боради. Кейинчалик Е.П.Коровин ва А.Н.Розанов (1938) И.П.Герасимовнинг бу ғоясини Турон ҳамда чегарасидаги тоғли ўлкаларга тарғиб қилиб, бу ерда суббореал иқлим минтақасидан фарқли ўлароқ, баҳорги мезотермик давр мавжуд бўлиб, бу даврда ўсимлик дунёси ва тупроқ ҳосил бўлиш жараёни алоҳида ривожланиш даврига эга бўлади. Л.Н.Бабушкин (1956) Ўрта Осиё иқлимини унинг атрофидаги шимолий иқлим минтақалари билан солиштириб “Ўрта Осиё иқлими субтропик минтақанинг мослашган энг шимолий қисми” деб таъкидлайди. 17

Қашқадарё ҳавзаси иқлимини тавсифлаш учун Зарафшон ва Қашқадарё ҳавзаси ҳудудларида жойлашган қуйидаги метеостанция ва метеопостлардан олинган маълумотларни 1-2-жадвалларда келтирамиз. Буметеостанция маълумотларидан Когон-текисликнинг шимоли-ғарбий қисми иқлимини; Чоржоу-ғарб ва жануби-ғарб; Ғузор, Қамаши, Китоб-шарқий тоғолди; Омонқўтон ва Кўлсой-тоғли ва унинг юқори қисми иқлимининг асосий хусусиятларини кўрсатиб беради. Ўзбекистоннинг асосий иқлим хусусиятларидан ташқари, Қашқадарё ҳавзаси иқлими республиканинг шимолий ҳудудларидан ўзининг бир қанча хусусий белгилари билан ажралиб туради (Бабушкин, 1959). Хусусий белгиларни вужудга келтиришда, аввало, Қашқадарё ҳудудининг жанубда жойлашганлиги, шу муносабат билан атмосфера ҳароратининг бирмунча баландлиги эътиборга молик. Дарҳақиқат, Қашқадарё ҳавзаси ғарбда жойлашган саҳро, шарқда жойлашган тоғли ўлка иқлимий жараёнларнинг ўзаро муносабати натижасида вужудга келган ўзига хос ҳарорат режими, атмосфера ёғинларининг тақсимланиши, ўзига хос шамол режимининг вужудга келиши ҳисобланади. Абсолют баландликнинг текисликдан то ғ томон ошиб бориши натижасида ҳаво ҳарорати пасаяди, ёғин-сочин миқдори ортиб боради. Бироқ ёғин миқдорининг абсолют баландлигининг ортиб бориши билан кўпайиши ҳамма вақт ҳам бўлмайди, сернамлик ўрта баландликдаги тоғ минтақасига тўғри келади. Баланд тоғли минтақада ёғин миқдори бирмунча сезиларли камайиши мумкин (1-3-жадваллар). ЖАДВАЛЛАР 18

Ёғин миқдорининг камлиги, юқори ҳаво ҳарорати ва кўп миқдорда қуёш энергияси, ўз навбатида, яна бир хусусият юқори буғланишни рўёбга келтиради – 1700-2300 мм, яъни атмосфера ёғин миқдоридан бир неча маротаба кўп, ҳавонинг нисбий намлиги паст – 16-20% (Бабушкин, 1959) ва кичик намланиш коэффициенти – 0,06-0,08 га эга. Ёғин миқдори кам бўлган шароитда қуруқ субтропик иқлимнинг ҳукм суриши, ёғинлар асосий қисмининг йилнинг салқин қиш ва баҳор фаслларига тўғри келиши тупроқдаги намнинг иссиқ кучли бўлган даврда камайишига ва натижада лалмикор деҳқончилик шароитида қишлоқ хўжалик экинлари ҳосилдорлигининг камайишига олиб келиши мумкин. Атмосфера қурғоқчилигининг бошланиш, тугаш ва давом этиш муддати (ўртача кўп йиллик маълумотлар) Метеостанция номи Бошланиш муддати Тугаш муддати Давом этиш муддати Қарши 22.V 5.IX 106 Ғузор 23.V 11.IX 111 Қамаши 25.V 13.IX 111 Китоб 26.VI 28.VIII 63 4- жадвалда атмосфера қурғоқчилигининг бошланиш ва тугаш муддатлари тўғрисида маълумотлар келтирилган. Бу маълумотларнинг далолат беришича, атмосфера қурғочилиги жойланиши денгиз сатҳидан 500-550 ҳудудларда май ойининг охирида, Китоб-Шаҳрисабз ботиғида эса июнь ойининг охирига тўғри келади. Қурғоқчиликнинг бошланиш даврига қараб, унинг тугаш даври ҳам ўзгаради. (1-жадвал). Атмосфера қурғоқчилиги таъсирини кўпчилик ҳолда иссиқ ҳаво оқими янада кучайтиради. Иссиқ ҳаво оқими Қашқадарё ҳавзасига унга яқин жойлашган қум саҳролари ва Афғонистон томондан келиши мумкин. Бу иссиқ ҳаво оқими атмосфера қурғоқчилиги даврининг ўрта қисмида намоён бўлади. Агар бу хилдаги қурғоқчилик давом этиш вақтида тупроқ қатламларида намлик етарли бўлмаса, барча ўсимликлар ўз вегетациясини 19

тўхтатади. Бу ҳодиса лалмикор деҳқончилик майдонларида жуда шиддатли ўтса, суғориладиган майдонларда эса унинг таъсирини суғориш жараёни натижасида камайтириш мумкин. Шундай қилиб, Қашқадарё ҳавзаси катта ҳудудни эгаллаганлиги сабабли, унинг барча қисмларида кечаётган иқлимий ўзгаришлар ўша жой учун характерли бўлиб, унинг бошқа қисмларида қайтарилмаслиги мумкин. ТУПРОҚЛАРИ . Суғориладиган бўз-ўтлоқи тупроқлар эволюцияси оч тусли бўз тупроқлар Қашқадарё вилоятида суғориладиган ерларнинг асосий қисмини ташкил қилади. Жумладан, Нишон, Касби, Қарши, Ғузор каби туманлар хўжаликларида суғориладиган деҳқончилик асосан мана шу тупроқлар заминида ташкил қилинган. Оч тусли бўз тупроқларнинг суғориладиган деҳқончиликка кенг жалб қилиниши, даставвал, бу тупроқлар тарқалган рельефнинг текислиги ҳамда ўзига хос бўлган барча агрокимёвий ва агрофизикавий ижобий хусусиятлар бўлса, иккинчи томондан, суғориш сув манбаларига яқин жойлашганлиги ҳисобланади. Қарши чўлининг, 1960- 1970 йилларда оммавий ўзлаштиришга жалб қилиниши муносабати билан экинбоп барча тупроқ типлари, жумладан, оч тусли бўз тупроқлар ўзлаштирилди. Даставвал, шуни таъкидлаш лозимки, Қарши чўли тупроқларининг асосий қисмини ўзлаштириш тарихи катта эмас, атиги 40-50 йил атрофида бўлса ҳам, бироқ бу давр ичида тупроқ қопламида катта ўзгаришлар содир бўлди. Буларга, биринчидан, морфологик ўзгаришлар, яъни қўриқ оч тусли бўз тупроқлар учун хос бўлган Ачимли ва Ачим ости қатлами ўрнига ҳайдалма ғовак қатламнинг шаклланиши ҳисобланади. Бу қатламнинг пайдо бўлишининг ўзи катта генетик ўзгариш. Чунки бу қатламда ғовак, яхши муқобил, ҳаво, сув, сув-озуқа ва иссиқликка режими шаклланади; иккинчидан, суғориш натижасида қўриқ оч тусли бўз тупроқ учун хос бўлган сур, бироқ қўнғир товланувчи ранг ўрнига кул бўз ранг пайдо бўлади; учинчидан, тупроқ қопламининг ривожланиши (эволюция) ўзгаради, яъни автоморф шароитда ривожланаётган оч тусли бўз тупроқ ярим гидроморф (шароитда ривожланаётган оч тусли бўз тупроқ) режимда ўз 20

эволюциясини бошлади – бўз ўтлоқи тупроқлари ўта бошлади. Тупроқ ҳосил бўлиш жараёнининг ўзгариши, албатта, такомиллашаётган янги тупроқларга хос хусусий режимнинг вужудга келишига сабаб бўлади. Ўзлаштириш, суғориш ҳамда инсонларнинг юксак деҳқончилик фаолиятлари таъсирида оч тусли бўз тупроқлар умумий, хусусий белгиларни ўзида мужассамлантирадики, буни биз қуйида узоқ тадқиқотлар натижасида олинган маълумот асосида кўрамиз. Юқорида баён этганимиздек, даставвал, ўзлаштиришнинг биринчи давридаёқ тупроқ қопламида кучли морфологик ўзгаришлар намоён бўлади, буларга ҳайдалма қатламнинг вужудга келиши, ҳамда бу қатлам учун хос бўлган ранг, агрегатлик ҳолати, ўсимлик ва ҳайвонот оламининг фаолияти, зичлик, янги яралмалар, қўшилмалар киради. Суғориш, ўз навбатида, бу морфологик белгиларнинг генетик қатламларида табақаланишини янада кучайтирди. Морфологик белгиларнинг шаклланишида биргина инсон омили, ўзлаштириши ёки суғоришигина таъсир қилмасдан, яна кўпгина омиллар – экин майдонларини жорий ва капитал текислаш, кўп сонли ишлов турлари, сув ва шамол эрозияси, ирригацион келтирилмалар, сизот сувлари ва бошқа кўпгина омилларни кўрсатиш мумкин. Ушбу омиллар инсоннинг деҳқончилик фаолияти давомида, кўпчилик ҳолатда, ижобий томонга бошқарилади. Қашқадарё вилоятида суғориладиган ерларни сифат бўйича классларга тақсимлаш ва кадастр баҳолаш. Юқорида Қашқадарё ҳавзаси ҳудудида тарқалган бир неча тип ва типча тупроқларнинг генезиси, эволюцияси, хоссалари ва ҳозирги суғорилган ерларнинг мелиоратив-экологик ҳолати тўғрисида маълумотлар берилди. Бу маълумотлар берилди. Бу маълумотлар ўйлаймизки, қуйидаги Ўзбекистон Республикаси Ер ресурслари Давлат қўмитаси томонидан 2000 йилда чоп этилган “Атлас” дан олинган “Қашқадарё вилоятида суғориладиган ерларни сифат бўйича калссларга тақсимлаш ва кадастр баҳолаш” га қўшимча маълумотлар сифатида ёрдам беради. Вилоят туманлари бўйича тупроқлар сифати таснифи (майдон, га) 21

53-жадвал № Туманлар Ўртача балла Сифати Ёмон ерлар Ўртача дан паст ерлар Ўртача ерлар Яхши ерлар Энг яхши ерлар Жами 1 Баҳористон 44 - 5349 18739 985 - 25073 2 Деҳқонобод 52 - 741 4111 528 - 5380 3 Касби 53 - 3627 29577 11976 - 45180 4 Китоб 64 - 358 7358 8205 938 168859 5 Косон 47 - 7075 52197 5095 361 64725 6 Муборак 43 - 13970 17273 1396 - 32639 7 Нишон 44 - 12108 32430 2586 - 47124 8 У.Юсупов 41 - 15325 15445 647 - 31417 9 Чироқчи 58 - 1632 17042 6035 187 24896 10 Шаҳрисабз 69 - 998 4662 10675 4873 21218 11 Яккабоғ 59 - 265 17032 7876 2847 28020 12 Қамаши 53 - 3604 15823 9439 - 28875 13 Қарши 49 - 8222 30008 14 Ғузор 52 - 2158 23301 5117 257 308330 Жами: 51 - 75432 285007 74136 9463 444038 Ерни сифати бўйича классларга ажратиш (бонитетлаш) ва кадастр зоналарига бўлиш ишлари вилоятда 444038 га майдонда бажарилган бўлиб, 226 та қишлоқ хўжалиги корхоналарини ўз ичига олади. (53-жадвал). Ер балансидаги майдони кичик бўлган деҳқон ва ижара хўжаликларида ерни баҳолаш ишлари ўзлари жойлашган хўжаликлар таркибида бажарилган. Қишлоқ хўжалигида фойдаланиш учун яроқли бўлган суғориладиган ерларнинг маҳсулдорлиги бўйича тупроқ унумдорлиги, потенциал имкониятларини ҳисобга олиб сифати 10 та классга бўлиниб, 5 та кадастр зона (гуруҳ) ларига бириктирилган. Биринчи кадастр зонаси (1 ва 2-класслар) га янги ўзлаштирилган, кам ривожланган, хоссалари кучсиз ва унумдорлиги паст, деҳқончиликда фаол фойда чекланган, ўсимлик ўсиши учун зарурий озуқалар кам, тупроқ шароити паст ерлар киритилган. Бу зона ерлари вилоятда жуда чекланган бўлиб, бунга янги очилган сур тусли қўнғир ва қумли саҳро тупроқларини киритиш мумкин. 22

Иккинчи кадастр зонаси (3 ва 4-классларга) янги суғориладиган ерларнинг катта қисми, фаол ўзлаштирилаётган ва маданийлаштирилаётган ерлар киради. Ерларнинг хоссалари етарли даражада турғун ва ҳаммаси суғоришга яроқли ҳисобланади, лекин экиладиган экин турлари чекланган. Тупроқлар шўрланган, шамол эрозиясига учраган, сифати бўйича ўртачадан паст бўлиб, 21-40 бонитет баллари билан баҳоланади. Меъёрий ҳосилдорлик 12 ц/га ни ташкил этгани ҳолда ўзгарувчандир. Бу ерларнинг ишлаб чиқариш қобилиятини ошириш учун текислаш, шўр ювиш, органик ўғитлар билан бойитиш, кўп йиллик ўтлар ва седираторлар экин, тошли-шағалли ерларни кольмотаж қилиш ва бошқа тадбирлар мажмуасини амалга ошириш талаб қилинади. Бу зонага тегишли ерларнинг умумий майдони 75432 гектар бўлиб, жами суғориладиган ерларнинг 16,9% ни ташкил этади. Вилоятнинг деярли барча туманларида тарқалган янгидан ўзлаштирилган тақирли қисман оч тусли бўз унумдорлиги паст бўлган бўз-ўтлоқи тупроқлар киради. Учинчи кадастр зонаси (5 ва 6 класслар) га етарли даражада маданийлаштирилган янги ва қисман эски суғориладиган ерлар киритилган, тупроқларнинг сифат баҳоси ўртача, 41-60 бонитет балларни ташкил қилади. Ҳозирги замон деҳқончилиги учун жойларда маданий-мелиоратив, яъни ерларнинг захини қочириш, шўрини ювиш, эрозияга қарши агротехник тадбирлар ўтказилса, ердан тўғри фойдаланишнинг замонавий технологияларини доимий жорий этиш орқали тупроқнинг янги сифатларини пайдо қилишга эришиш мумкин. Агар бу ерлардан нотўғри фойдаланилса, маданийлаштириш жараёни тўхтаб қолишидан ташқари тупроқ дегидрадацияси бошланиши, гумус ва озуқа элементлари пасайиб, нишабли ерларда эрозиянинг бошланиши ва тупроқ унумдорлиги камайиб кетиши мумкин. Бу классга мансуб тупроқлар ирригацион эрозияга ҳамда иккиламчи шўрланишга кам учраганлиги билан тавсифланади. Пахтанинг ўртача меъёрий ҳосилдорлиги 20 ц/га бўлиб, маданийлаштириш чуқур олиб борилмаганлиги туфайли турғун эмас. 23

Умумий майдони 285007 гектар бўлиб, жами суғориладиган ерларнинг 64,2% ни ташкил қилади ва вилоятнинг барча туманларида мавжуд бўлиб, буларга яхши маданийлашган, қадимдан суғориладиган тақирли, кам ва ўрта шўрланган, ўрта қумоқли оч тусли бўз ва бўз ўтлоқи ҳамда эрозияга чалинган суғориладиган типик бўз ва бўз-ўтлоқи тупроқлар киради. Тўртинчи кадастр (7 ва 8-класслар) га маданийлаштирилган воҳа (эски ва янги суғориладиган, ўртача маданийлаштирилган) ерлари киради, сифати яхши ва яхшидан юқори. Ерлар узоқ вақтлардан буён суғорилиб, маданийлаштирилиб келинаётганлиги туфайли тупроқ хоссалари сезиларли даражада яхшиланган ва унумдор далалар яхши текисланган, механизация ёрдамида қайта ишлов бериш учун қулайдир. Тупроқ унумдорлигини ва ишлаб чиқариш қобилиятини пасайтирувчи омилларнинг, яъни гулус миқдорининг пастлиги, озуқа моддаларининг камлиги, ирригация эрозияси ва иккиламчи шўрланишнинг таъсири жуда кам. Қишлоқ хўжалиги экинларнинг барча турларини экиш мумкин, бунда агротехник ва мелиоратив тадбирларга амал қилиш талаб этилади. Ерга қилинган харажатлар ўзини оқлайди, пахтанинг ўртача меъёрий хосилдорлиги 28 ц/га бўлиб, сифати паст ерларга қараганда харажатлар кам талаб этилади. Ушбу ерларнинг умумий майдони 74136 гектарни ташкил этгани ҳолда, жами суғориладиган ерларнинг 16,7 % ни ташкил қилади. Вилоят туманларининг қадимдан суғориладиган жойларида тарқалган. Бунга Китоб, Шаҳрисабз, Яккабоғ туманларида тарқалган суғориладиган типик ва тўқ тусли бўз тупроқлар, Қарши ва Ғузор туманларидаги айрим хўжаликлардаги юқори маданийлашган оч тусли бўз ва бўз-ўтлоқи тупроқлар киради. Бешинчи кадастр зонасига қадимий шаҳар ва қишлоқлар атрофидаги воҳа тупроқлари киради. Бу ерлар энг юқори унумдорликка эга бўлиб хоссалари турғун. Тупроқ сифатига салбий омиллар таъсир кўрсатмайди, ҳосилдорлик ҳам бирмунча турғун. Бу кадастр зонасига 9 ва 10 классдаги ерлар бириктирилган бўлиб, 81-100 бонитет баллга эга. Меъёрий 24

ҳосилдорлик 32 ц/га дан юқори. Бир центнер маҳсулотга нисбатан қилинган сарф-харажат ўртача кўрсаткичдан 30-35% кам. Ушбу зонага тегишли ерларнинг умумий майдони 9463 гектарни ташкил қилгани ҳолда, жами суғориладиган майдоннинг 2,2% га тўғри келади. Бу ерлар вилоятнинг қадимий шаҳарлари (Китоб, Шаҳрисабз, Яккабоғ, Косон, Ғузор, Чироқчи), қишлоқ ва аҳоли пунктларининг суғориш тармоқлари ва ирригация иншоотлари яқинида жойлашган. Бу классдаги ерлар воҳа тупроқлари номи билан юритилиб, алоҳида қийматга эгалиги, юқори маҳсулдорлиги, маҳсулот ишлаб чиқариш учун қилинган харажатнинг маҳсулоти бирлигига нисбатан жуда пастлигини ҳисобга олиб, агротехник ишлов даражасини такомиллаштириш, экологик тозалигини таъминлаш ва фақат қишлоқ хўжалиги мақсадларида фойдаланиш зарур. Ўзбекистон Республикасининг деҳқончилик қилинадиган умумий ҳудудлари. Қишлоқ хўжалиги учун ер ҳаёт-мамотнинг моддий шарти бўлибгина қолмай, балки ишлаб чиқаришнинг актив ашёвий омили ҳамдир. Ишлаб чиқариш жараёни тупроқ унумдорлиги билан, табиий биологик жараёнлар билан бевосита боғлиқ. Ер такрор ишлаб чиқармайдиган ишлаб чиқариш воситаларига киради. Шу муносабат билан умуман ер ресурслари ва айниқса қишлоқ хўжалигида фойдаланиш учун яроқли бўлган ерлар чеклангандир. Табиатан ерлар чеклангандир. Табиатан ернинг чекланганлиги ундан интенсив суръатда фойдаланиш зарурлиги масаласини жуда кескин қилиб қўяди. Қишлоқ хўжалигида ер ишлаб чиқаришнинг асосий воситаси ҳисобланади. Мамлакат ер бойликларидан оқилона фойдаланишнинг давлатимиз агросиёсатини асоси бўлиб, қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришни интенсивлаштиришнинг энг муҳим шартидир. Тупроқ жуда кўп хусусиятларини ўзида мужассамлаштирган табиий жисм бўлиб, шулардан энг муҳими унумдорлик ҳосил етиштириш қобилиятидир. Тупроқ унумдорлиги деганда ўсимликларнинг бутун ўсиш 25

давомида талаб этадиган миқдорда сув ва озиқ моддалар билан узлуксиз таъминлаш орқали қишлоқ хўжалик экинларидан юқори ҳосил етиштириш қобилияти саналади. Ўзбекистоннинг ер ресурслари 45 млн г.а. атрофида. Унинг атиги 1/10 қисмидан фойдаланилади холос. Ҳозир 4,2 млн г.а. ерларда суғориб деҳқончилик қилинади. Суғориб деҳқончилик қилинадиган ҳудудлар анчагина, аммо сув етишмаслиги сабабли улардан фойдаланиб бўлмайди ва улар қуйидагича: 1. Ер ҳажми чекланган, яъни уни инсон ҳоҳишига кўра катталаштириб ёки кичиклаштириб бўлмайди. 2. Ерни ҳеч қандай ишлаб чиқариш воситалари билан алмаштириб бўлмайди. У қишлоқ хўжалигининг асоси ҳисобланади. 3. Ер табиат маҳсули, у инсон меҳнати маҳсули эмас. 4. Ер абадий ишлаб чиқариш воситаси бўлиб, ундан тўғри фойдаланиш керак. Ўзбекистон деҳқончиликда фойдаланиладиган ерлар майдони 5-6 млн г.а. бўлиб улар суғориладиган ва лалми ерлардир. Бу ерларнинг 1,6 млн гектари чўл зонасида жойлашган. Суғориладиган ерлар Фарғона Зарафшон водийларида ва қуйи Амударё раёнида анча майдонларни эгаллайди. Ўзбекистон қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришни асоси суғориладиган деҳқончиликдир. Сув хўжалиги (каналлар, сув омборлари, инженерлик ва гидротехника иншоотлари) қурилиш, ернинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш ишлари ва бошқа тадбирлар Республикада кенг авж олиб кетди. Мирзачўлдаги қуруқ ерлар ўзлаштирилди. Бу ерда пахта ва қишлоқ хўжалигининг бошқа маҳсулотларини етиштирадиган йирик туманлар ташкил этилди. Қарши, Жиззах, Зарафшон, Сурхоншеробод даштлари, Амударёнинг қуйи кўламда ишлар олиб борилмоқда. Қишлоқ хўжалигидан фойдаланиладиган ерлар деб қишлоқ хўжалик эҳтиёжлари учун бериб қўйилган ва шу мақсадларга мўлжалланган барча ерларга айтилади. Бундай ерлар жумласига ҳайдаладиган ерлар кўп йиллик дарахтзорлар, қўриқлар, пичанзорлар ва яйловлар кирса, қишлоқ хўжалигига яроқсиз ерларга 26

ўрмонлар, бутазорлар, ботқоқликлар, қум босган ва бошқа ноқулай ерлар киради. Ҳайдаладиган ерлар барча қишлоқ хўжалигига яроқли ерларнинг тахминан 15% ни ташкил этади. Ўзбекистонда экинларнинг кўпчилиги суғориладиган ва шартли суғориладиган ерларга етиштирилади. Шу муносабат билан суғориладиган ерларнинг ҳар гектари жуда катта аҳамиятга эга. Суғориладиган ерлардан тўғри фойдаланиш уларнинг самарадорлигини ошириб бориш қишлоқ хўжалик тасарруфидан чиқиб кетишга йўл қўймаслик Республика қишлоқ хўжалигини интенсивлашнинг асосий шартидир. Давлат ер фонди ер эгалиги ёки ерлардан фойдаланувчилар ҳудудидаги барча ерларни ҳайдалма ерлар, дарахтзорлар, яйловлар, пичанзорлар, ўрмонзорлар, бўз ерлар қишлоқ хўжалигида фойдаланилмайдиган ерларнинг жамини ўз ичига олади. Республиканинг умумий ер фонди 44797,7 мингга, барча қишлоқ хўжалик ерлари 22446,1 мингга ёки Республика ер фондининг 50,5% ни қишлоқ хўжалик турлари 17346,2 минг г.а. ни, шундан суғориладиган ерлар майдони 3281,1 минг г.а. ни ташкил этади. (2006). Қишлоқ хўжалик мақсадларида фойдаланиладиган ернинг энг қимматли ҳисобланиб, улар қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришни таъминлаш билан бирга барча агроландшафтлар ҳамда қулай табиий муҳит яратиш жиҳатидан ҳам муҳимдир. Республика бўйича қишлоқ хўжалик мақсадлари учун мўлжалланган ерларнинг таркиби ва ўзгариш жараёнида умумий қишлоқ хўжалик ер турлари майдонининг камайиб бориши кузатилмоқда. Ердан фойдаланишнинг янги шакллари ривожланмоқда. Булар фермер ва деҳқон хўжаликлари хусусийлаштирилган чорвачилик фермалари ширкат хўжаликлари ва бошқа турдаги қишлоқ хўжалик корхоналаридир. Суғориладиган ҳайдалма ерлар республика қишлоқ хўжалигини ва иқтисодиётни ривожлантиришда муҳим аҳамиятга эга. Суғориладиган ерлар мамлакат ер фондининг 9,6% ни ташкил этган ҳолда жами қишлоқ хўжалик маҳсулотларини 98% айнан шу ерларда етиштирилади. Республика бўйича лалмикор ерлар майдони 752,7 минг г.а. бўлиб бу ерларда қишлоқ хўжалик экинларини етиштириш фақат ёғинлар ҳисобига амалга оширилади. 27

Қашқадарё вилояти қишлоқ хўжалигида фойдаланиладиган ерларнинг тақсимланиши 1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2005 Ер фондининг умумий майдони 41188,1 44884,8 45165,0 46064,7 45622,0 45585,0 44410,3 44410,3 Шу жумладан суғориладиган 2672,6 2605,4 2692,6 2845,6 3517,7 4221,8 4277,6 4279,0 Жами қишлоқ хўжалик ерлари 18028,6 25152,3 26733,1 27100,6 28175,7 28080,4 76734,5 25687,4 Экин ерлари улардан 3188,5 2935,6 3035,6 3521,2 3996,4 4176,5 4056,6 4049,0 Суғориладиган 1844,0 1987,9 2174,8 2426,7 3041,2 3407,3 3313,6 3296,3 Лалмикор ерлар 1344,5 947,7 860,8 1094,5 895,2 769,2 760,6 752,7 Кўп йиллик дарахтзорлар 56,6 77,4 133,0 184,1 269,9 366,8 352,9 338,8 Бўз ерлар 943,2 958,3 781,8 2518 70,3 62,1 82,8 83,9 Пичанзорлар 438,4 327,8 197,7 121,2 117,0 112, 112,3 101,6 Яйловлар 1340,19 17953,2 22585,0 23029,3 23782,1 23362,3 22134,1 21114,1 Томорқа ерлар 209,2 108,2 123,8 178,0 202,1 451,3 649,2 679,7 Мелиоратив қурилиш ҳолатидаги ерлар 99,4 67,8 103,7 82,8 78,7 Ўрмонзорлар 1536,5 963,6 816,9 832,1 1060,2 1410,0 1373,1 2693,8 Қишлоқ хўжалигида фойдаланиладиган ерлар21413,8 21560,7 174491,2 17854,6 16116,4 15539,6 15446,0 15148,7 Ер фондининг энг қимматли қисми суғориладиган ерлардир. Ҳар бир гектар суғориладиган ер ундан тўғри фойдаланиб борилганда берадиган маҳсулоти жиҳатидан 6-7 гектар лалми шудгорга, 50 гектар баланд тоғ яйловларига ва 1000 гектар чўл яйловларига тенг келади. Шу муносабат билан суғориладиган ерларнинг қишлоқ хўжалик тасарруфидан чиқиб қолишига йўл қўймаслик ниҳоятда муҳим. Янги ерларни ўзлаштириш туман ва қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришга кириб бориш йўли билан қишлоқ хўжалигини ривожлантиришни чексиз давом эттириб бўлмайди, чунки қайтиб деҳқончилик қилишга яроқли ерлар чеклангандир. Ердан юқори унум билан фойдаланишдан мақсад энг кам меҳнат ва маблағ сарфланган ҳолда ер майдони бирлигидан олинадиган ялпи маҳсулот ердан фойдаланиш самарадорлигининг асосий кўрсаткичи деб қабул қилинган. Маҳсулот етиштириш унинг деҳқончиликдан ёки чорвачиликдан олинишига қараб 100 28

гектар ҳайдаладиган ерларга ёки аниқ экин майдонларига нисбатан ҳисоб қилиб аниқланади. 29

O'xshashlar

Қашқадарё вилояти суғориладиган майдонларида етиштириладиган кузги буғдой

Табиатшунослик дарсларида укувчиларни Ер юзаси табиатининг хилма - хиллиги хакидаги билимлар билан таништириш йуллари

Қашқадарё вилояти касби тумани ўтлоқи-тақирсимон тупроқларнинг агрокимёвий хусусиятлари

Табиатшунослик дарсларида “Ўлкамизда куз” мавзусини педагогик технологиялар асосида ўрганиш

Анор ва анжирнинг замбуруг касалликлари ва унга карши кураш чоралари