Majolisun-nafois asarining fonetik va morfologik xususiyatlari

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

445 KB

Ko'chirib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI O‘zbek tilshunosligi kafedrasi SHONAZAROVA DILAFRO’Z ning 5.220100- "O‘zbek filologiyasi" ta’lim yo‘nalishi bo‘yicha bakalavri darajasini olish uchun yozilgan (IV-kurs 43-guruh) Majolisun-nafois asarining fonetik va morfologik xususiyatlari mavzusida yozgan BITIRUV MALAKAVIY ISHI Ilmiy rahbar_______ dots. Jumayev T . "Himoyaga tavsiya etilsin" O‘zbek tilshunosligi kafedrasi mudiri________dots. X. Jabborov “ ___”_______________2012 QARSHI-2012 ~ 1 ~

Mundarija Ishning umumiy tavsifi ……………………………..………………… 3 Kirish ……………………………………………….….………………..5 I bob . Alisher Navoiyning «Majolisun-Nafois » asarining fonetik xususiyatlari …………………………………………………………………..8 1-§. “Majolisun-nafois” asari tilining fonetik bo‘laklari ……………….8 2-§. «Majolisun-nafois» asarining undoshlar tizimi …………15 3-§. «Majolisun-nafois» asari tilida uyg‘unlashuv ……………………..20 4-§. Tanglay uyg‘unligi ………………………………………………….21 5-§. Lab uyg‘unligi ……………………………………………………...22 6-§. Jaranglilik va jarangsizlik uyg‘unligi ……………………………..24 I I bоb . “Majolisun-nafois” asari ning morfologik xususiyalari ………..26 1-§. Ot ……………………………………………………………………26 2-§. Sifat ………………………………………………………………….35 3-§. Оlmоsh …………………………………………………………………37 4-§. Sоn ……………………………………………………………………39 5-§. Fe’l ……………………………………………………………………..41 6-§. Ravish ………………………………………………………………….53 7-§. Bоg’lоvchilаrning qo’llаnishi ………………………………………54 8-§. Ko’mаkchilаrning qo’llаnishi ………………………………………59 9-§. Yuklаmаlаr ning ishlatilishi…………………………………………62 Umumiy xulosalar……………………………………………………….60 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati………………………… … …………61 ~ 2 ~

ISHNING UMUMIY TAVSIFI Hazrat Mir Alisher Navoiy ijodi davomida ham badiiy, ham ilmiy, ham tilshunoslik va adabiyotshunoslikka oid asarlar bunyod qilib, o‘zbek tilining badiiy va lisoniy imkoniyatlarining naqadar keng ekanligini isbotlab berdi. Ma’lumki, o‘sha davrda o‘zbek kitobxonlarining bir qismi fors-tojik tilidagi adabiyotdan bahramand bo‘lsa ham, ko‘pchiligi undan foydalana olmasdi. Shu sababli Alisher Navoiy: «Bu alfoz va iboratda bu nav’ daqoyiq ko‘pdirkim, bu kunga degincha hech kishi haqiqatig’a mulohaza qilmag‘an jihatidin bu yashurun qolibdur... Va filhaqiqat, agar kishi yaxshi mulohaza va taammul qilsa, chu bu lafzda vus’at (kenglik) va maydonida muncha mus’hat (ochiqlik) topilur...» 1 deb yozdi va o‘zbek shoirlarini o‘z ona tilini mukammal bilishga chaqirdi. Demak, bobomiz Alisher Navoiy ta’kidlaganidek, ona tilimizning o‘rganilishga fonetik va molik imkoniyatlar azaldan bisyor, hozirgi kunda ham bu masala o‘rganilishga molik mavzu hisoblanadi. Mavzuning dolzarbligi. Alisher Navoiy ijodi fonetik, morfologik jihatdan ko‘p martalab tadqiq obekti bo‘lib kelgan. Shuning uchun Alisher Navoiy ijodinig eng yorqin durdonalaridan biri bo‘lmish “Majolisun-nafois” asarini fonetik va morfologik jihatdan o‘rganishni maqsad qilib oldik. Biz o‘z ishimizda “Majolisun-nafois” asarinining fonetik va morfologik sathlari qay yo‘sinda voqelanganligi tadqiq etish ishimizning dolzarbligini belgilaydi. Bu masala yana shuning uchun dolzarbki, Alisher Navoiy qo’llagan lisoniy birliklar dugungi kunda ham ona tilimizning faol leksik birliklari hisoblanadi. Garchi bu birliklar hozir fonetik farqlarga ega bo’lsa ham, ayrim sinonimik birliklar iste’moldan chiqqan bo’lsa ham, ularning semantik imkoniyatlari tilimizning faol nutqiy figuralar sifatida yashab kelayotganligini ochib berish zarurati mavjud. Ishning mаqsаd vа vаzifаlаri. Bu quyidаgi muаmmоlаr yеchimini tаqоzо etаdi: Alisher Navoiyning «Majolisun-nafois» asarining fonetik tizimi: a) unlilar; c) undoshlar; d) singarmonizm. II.Alisher Navoiyning «Majolisun-nafois» asari morfologiyasi: a) mustaqil so‘z turkumlari; b) yordamchi so‘z turkumlari. Isnning ilmiy yangiligi. Alisher Navoiyning “Majolisun-nafois” asari shu paytgacha ilmiy jamoatchilik tomonidan ko’p marta o‘rganilgan. Bizning bitiruv malakaviy ishimizda bu asar tilining fonetik jihatdan aktual bo‘linishi, morfologik jihatlari hozirgi o‘zbek tilining imkoniyatlari bilan qiyoslab tavsiflandi. 1 Alisher Navoiy. “Muhokamatul-lug‘atayn”. Toshkent, 1948, 7-bet. ~ 3 ~

Ishning mеtоdоlоgik аsоslаri vа tаhlil usullаri. Ishdа, аsоsаn, tаvsiflаsh, qiyoslаsh, chоg’ishtirish mеtоdlаridаn fоydаlаnildi. Mustaqil va yordаmchi so’zlаrning istе’mоl dаrаjаsini bеlgilаshdа lеksik tаhlil usullаri qo’llаnildi . Ishning аmаliy аhаmiyati. Ishning ilmiy xulosalaridan o’rta maktab, litsey, kasb-hunar kollejlari o’quvchilariga Navoiy ijodini o’qitishda foydalanich mumkin. Shuningdek, oliy oquv yurti talabalariga til tarixi fani boyicha amaliy, seminar mashg’ulotlar otishda qo’llаnmа bo’lishi mumkin. Ishning mundаrijаsi kirish, ikki аsоsiy bоb, fоydаlаnilgаn аdаbiyotlаr ro’yхаtidаn ibоrаt. Ishning umumiy hаjmi bеtni tаshkil etаdi. K I R I S H “Umumiy o‘rta ta’limdan boshlab o‘rta maxsus, kasb-hunar va oliy ta’limgacha bo‘lgan bo‘g‘inlarda chuqur bilim va puxta kasb-hunar tayyorgarligiga ega bo‘lgan yosh avlodni tarbiyalash jarayonini o‘z ichiga olgan yaxlit uzluksiz ta’lim tizimini shakllantirish ishlari izchil davom ettirilganini ta’kidlamoqchiman” 2 . Muhtaram prezidentimiz I.A.Karimovning bu so‘zlari vatanimizda uzluksiz ta’limga qanday e’tibor berilayotganligidan guvohlik berib turibdi. Shuningdek, she’riyat mulkining sultoni, buyuk bobomiz Alisher Navoiy va uning ijodi ham hech qachon mustaqillik davridagidek qadrlanmagan. Shuning uchun ham muhtaram yurtboshimiz: “Inson qalbining quvonchu-qayg‘usini ezgulik va hayot mazmunini Alisher Navoiydek teran ifoda etgan shoir jahon adabiyoti tarixida kamdan-kam topiladi. Ona tiliga muhabbat uning beqiyos boyligi va buyukligini anglash tuyg‘usi ham bizning ong-u shuurimiz, yuragimizga, avvalo, Alisher Navoiy asarlari bilan kirib keladi. Biz bu bebaho merosdan 2 2. Karimov I.A. 2012-yil vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko‘taradigan yil bo‘ladi. 2011-yilning asosiy yakunlari va 2012-yilda O‘zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustivor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi. Xalq so‘zi gazetasi 2012-yil 20-yanvar. ~ 4 ~

xalqimimzni, ayniqsa, yoshlarimizni qanchalik ko‘p bahramand etsak, milliy ma’naviyatimizni yuksaltirishda jamiyatimizda ezgu insoniy fazilatlarni kamol toptirishda shunchalik qudratli ma’rifiy qurolga ega bo‘lamiz” deb ta’kidlagan edi 3 . “Mana, sal kam bir yildirki, O‘zbekistonimizda, O‘rta Osiyoda barcha Sharq xalqlari tomonidan nishonlanayotgan Alisher Navoiyning umr va ijod to‘ylari – qutlug‘ ma’raka davom etmoqda. Bu to‘y millat bayramidir. Qadriyatimizni yana bir bor ulug‘laydigan bayramdir. Bu to‘y xalqimiz, O‘zbekistonimiz hayotiga alohida fayz, tarovat baxsh etadi. Alisher Navoiy yili deb e’lon qilingan 1991-yil yurtimiz, elimiz tarixida qutlug‘ keldi va o‘z taqdirini o‘zi belgilaydigan bo‘lib qoldi” 4 - deb uqtirgan edi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov O‘zbekiston Milliy bog‘ida buyuk shoir va mutafakkir Alisher Navoiy tavalludining 550 yilligi munosabati bilan barpo etilgan haykalning tantanali ochilish marosimida so‘zagan nutqida. Shu bois ham Navoiy asarlarini har jihatdan o‘rganish bugungi tilshunoslirimizning ham eng dolzarb mavzularidan hisoblanadi. Demak, xalqning milliy qadriyagi, dunyoqarashi tarixiy obidalar, madaniy yodgorliklar, jumladan, badiiy-tarixiy manbalarda o‘z ifodasini topgan asarlarni o‘rganish, ularni targ‘ib qilish bugunning dolzarb muammolaridan biri ekanligi shubhasiz. Shu bois mumtoz asarlarni tadqiq etgan, ilmiy, ma’rifiy, axloqiy-ma’naviy qiymatini belgilash, badiiy jihatlarini yoritish, til xususiyatlarini o‘rganish filologik sohaning asosiy masalalaridan hisoblanadi. Buyuk shoir va mutafakkir Alisher Navoiyning adabiy tilning ravnaqi uchun olib borgan kurashi madaniyatimiz tarixida muhim o‘rin tutadi. U chinakam vatanparvar shoir va olim sifatida xalq tilining bitmas-tuganmas manbalaridan foydalanish, uning boyligi va nafisligini namoyish etish bilan nafaqat o‘z zamondoshlariga, balki undan keyingi butun avlodga o‘rnak ko‘rsatdi. San’at va mafkura nuqtai nazaridan Alisher Navoiy butun dunyo madaniyatiga o‘z hissasini qo‘shgan bo‘lsa, til nuqtai nazaridan turkiy xalqlar madaniyatiga ulkan xazina taqdim etdi. Shuning uchun ham Alisher Navoiy tili hozirgi kunda ham jahon tilshunoslarining ilmiy tadqiqotlariga mavzu bo‘lib kelmoqda. Alisher Navoiy tiliни o‘rganishda uni fonetik qiymatini talqin qilish muhim ahamiyatga ega. Buning uchun “Majolisun-nafois” asari tilini fonetik jihatdan: a) jumla ; b) sintagma ; c) takt ; 3 I.A.Karimov.Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. Toshkent: O‘zbekiston, 2008. – B. 3–4. 4 “ Xalq so‘zi” gazetasi, 1991-yil, 1-oktabr. I.A.Karimov. O‘zbekiston mustaqillikka erishish arafasida. Toshkent, 2011. 401–403-betlar. ~ 5 ~

d) bo‘g‘in ; e) tovush singari bo‘laklarga ajratish. Shuningdek, tovushlar qiymatini aniqlash uchun singarmonizm qonuniyatlarini asar tili imkoniyatlari bilan qiyoslash muhim. “Majolisun-nafois” asarining morfologik jihatdan tasniflash uchun so‘zlarni xuddi hozirgi zamon o‘zbek tilidagi kabi dastlab ikki katta morfologik guruhga: mustaqil va yordamchi so‘zlarga, so‘ngra mustaqil so‘zlarni ot, sifat, olmosh, son, fe’l, ravish turkumlariga, yordamchi so‘zlarni esa ko‘makchi, bog‘lovchi va yuklamalarga bo‘lish mumkin. Mustаqil so’zlаr оrаsidаgi grаmmаtik munоsаbаtlаrni yoki ulаrgа qo’shilаdigаn mоdаl mа’nоlаrni ifоdаlаsh uchun хizmаt qilаdigаn vа mustаqil hоldа birоr gаp bo’lаgi vаzifаsidа kеlmаydigаn so’zlаr yordаmchi so’zlаrdir. Yordаmchi so’zlаr qаchоnlаrdir mustаqil so’z bo’lgаn, dаvr o’tishi bilаn mustаqil lеksik mа’nоlаrni (nаrsа-jism, bеlgi, hаrаkаt mа’nоlаrini), shuningdеk, аtаmа bo’lish хususiyatini yo’qotib, fаqаt grаmmаtik mа’nо ifоdаlаydigаn bo’lib qоlgаn. Shu jihаtdаn ulаr qo’shimchаlаrgа yaqin turаdi. Mаsаlаn: bir+lа+n so’zi birlа, bilаn kаbi yordаmchi so’zgа аylаngаn bo’lib, undаn bilа, ilа shаkllаri, nihоyat qo’shimchа hоligа kеlib qоlgаn –lа yuzаgа kеlgаn. O’zbеk tilidа ko’mаkchilаr, bоg’lоvchilаr, yuklаmаlаr, mоdаl so’zlаr, tаqlidlаr hаmdа undоvlаr yordаmchi so’z turkumlаri sirаsigа kirаdi. Shе’riyat mulkining sultоni Аlishеr Nаvоiy o’z durdоnаlаridа mustаqil so’zlаrning imkоniyatlаridаn chеksiz-chеgаrаsiz fоydаlаndi; mustаqil so’zlаrni grаmmаtik аlоqаdоrligini tа’minlаshdа esа yordаmchi so’z turkumlаrining imkоniyatlаridаn hаm mаksimаl dаrаjаdа fоydаlаlаngan. Biz mаzkur bitiruv-mаlаkаviy ishimizdа Mir Аlishеr Nаvоiy qo’llаgаn yordаmchi so’zlаr hаqidа bаhs yuritаmiz. Shuning uchun hаm ishimizni mаqsаdgа muvоfiq rаvishdа quyidаgichа tаrtiblаdik: 1.I bоb: Alisher Navoiyning «Majolisun-nafois» asarining fonetik xususiyatlari. 2. II bob: Navoiyning «Majolisun-nafois» asarining morfologik xususiyatlari.. 3. Xulosa. I B O B ~ 6 ~

ALISHER NAVOIYNING « Majolisun-nafois » ASARINING FONETIK XUSUSIYATLARI 1-§. “Majolisun-nafois” asari tilining fonetik bo‘laklari Nutqning fonetik bo‘laklari haqida tilshunoslarimiz bir-biriga mos kelmaydigan turli fikrlarni bayon qilganlar1. Mavjud fikrlarni o‘rganish hamda Navoiy tili va, umuman, o‘zbek tili ustida olib borgan kuzatishlar o‘zbek nutqining, shu jumladan, Navoiy nutqining ham fonetik bo‘laklari jumla, sintagma, takt, bo‘g‘in va tovushlar dan iborat, degan xulosaga olib keldi. Jumla eng yirik fonetik birlik bo‘lib, nutqning ikki pauza orasidagi maxsus intonatsiyaga ega bo‘lgan bo‘lagidir. Jumla odatda gapga to‘g‘ri keladi. Chunki jumlaning pauzasi fikriy tugallik, intonatsiyasi esa gapning mazmuniga bog‘liqdir. Binobarin, sintaktik jihatdan gan deb atalgan nutq bo‘lagi fonetik nuqtai nazardan, ya’ni pauza va intonatsiya e’tibori bilan j u m la bo‘ladi. Alisher Navoiyning «Majolisu-n-nafois» asaridan (143-bet) quyidagi parchani olib ko‘raylik: ﻰﻨﺮﻨﻮﻡﻈﻨﺎﻤﻋﺮﻻﺮﻮﺪﻴﺎﻤﻠﻴﻘﺖﺎﻔﺘﻠﺍﻪﻔﻔﺎﻣﺘﻴﺍﻡﻈﻨﻪﺠﺮﻜﺍﻦﺎﻜﺍﺮﻮﻜﺮﻮﻣﻴﺘ ﺍﺎﺒﻪﺠﻨﺎﻏﻮﻘﻮﺍﺖﻴﺒﻰﺸﺨﺎﻴﻚﻨﻴﻤﻰﻨﺎﻏﻮﻘﺍﺖﻴﺒﺮﻴﺒﻚﻴﺪﻜﻧﻴﻧﺍﻡﻴﻜﺮﻻﺮﻮﺩﺒﻮﻘﻮﺍﺍﺩﻌﻴﻘﻮﻣﻮﻞﻬﻣﺐﻮﺨﻖﺍﺩﻨ ﺮ 1)T e m u r K o‘ r a g o n; 2) agarchi nazm aytmoqqa iltifot qilmaydurlar; 3) ammo nazm va nasrni; 4) andoq xub mahal va mavqe’da o‘qubdurlarkim; 5) aningdek; 6) bir bayt o‘qug‘oni; 7) ming yaxshi bayt aytqoncha bor. Poetik nutqda jumla gapga to‘g‘ri kelmaydi. She’riyatda jumla baytli asarlarda baytga va bandli asarlarda bandga to‘g‘ri keladi. «Hayratu-l-abror»dan olingan quyidagi parchaning har bayti bir jumladan iborat: Harimiy Qalandar: Necha yig‘lay sham’dek hajringda, yorim, kechalar, Ohkim kuydirdi dog‘i intizorim kechalar (25) Mavlono Tarxoniy: Tushgali band ichra bo‘ldum ul pari devonasi, Ko‘k saro fonusdur ul sham’u men parvonasi (25) . Keltirilgan parchadagi birinchi va kkkinchi bayt bir gapdan iborat bo‘lishiga qaramay, nazm talabiga muvofiq, har bir bayt alohida jumla qilib o‘qiladi. Jumladan keyingi kichik fonetik bo‘lak sintagma dir . Jumla bir yoki bir necha sintagmalarga bo‘linadi. «Sintagma»ni L. V. Shcherba 2 , I. I. Meshchaninov 3 , V. V. Vinogradov 4 , ~ 7 ~

M. I. Matusevich 5 va boshqalar nutqning fonetik bo‘lagi tushunchasi sifatida ishlatsalar, A. A. Reformatskiy 6 , Sh. Balli 7 kabi tilshunoslar bu terminini sintaktik tushuncha sifatida ishlatadilar. Boduen de Kurtene esa «sintagma» terminini «so‘z» ma’nosida ishlatgan 8 . L. V. Shcherba tomonidan «sintagma» deb yuritila boshlagan fonetik bo‘lakni ba’zi tilshunoslar «nutqiy takt» deb ataydilar 9 . Fransuz fonetisti P. Passi bu fonetik bo‘lakni «nafas gruppasi» deb atagan 10 . O‘zbek tilidagi sintagma jumlaning qisqa pauza bilan bir-biridan ajralib turadigan bo‘lagidir. Bu pauza ega bilan kesim orasida vujudga keladi. Shuning uchun sintagma bir taktga to‘g‘ri kelmaganda ega va uning aniqlovchilari bir sintagma, kesim va unga qarashli aniqlovchi, to‘ldiruvchi va hollar ikkinchi sintagmani hosil qiladi. Yuqoridagi «Majolisun-nafois»dan olingan parchaning birinchi jumlasi, «Temur Ko‘ragon» bir sintagmadan iborat. Ikkinchi jumla «agarchi nazm aytmoqqa iltifot qilmaydurlar» uch sintagmadan iborat. Birinchisi — agarchi, ikkinchisi – nazm aytmoqqa, uchinchisi – iltifot qilmaydurlar. Agar bu jumlani ikki sintagma (1. Ko‘ragon va 2. Iltifot qilmaydurlar)ga bo‘lib talaffuz qilinsa, «Koshifiy» gapning egasiga aylanib qoladi. Uchinchi jumla «ammo nazm va nasrni» ham bir sintagmadan iborat. To‘rtinchi jumla «andoq xub mahal va mavqe’da o‘qubdurlarkim» ikki sintagmadan iborat bo‘lib, birinchisi — aning-dek. Beshinchi jumla «bir bayt o‘qug‘oni», oltinchisi – “bir bayt o‘qug‘oni”, yettinchi jumla “ ming yaxshi bayt aytqoncha bor” . Sintagma bir yoki bir necha takt dan iborat bo‘lishi mumkin. Takt sintagmadan kichik fonetik bo‘lak bo‘lib, bir bosh urg‘u ostiga olib talaffuz qilinadigan bo‘lakdir. O‘zbek tilida takt mustaqil so‘zlar hosil qilib, odatda, sintaktik jihatdan gap bo‘lagi bo‘lib keladi. Yordamchi so‘zlar esa alohida takt hosil qilmasdan, o‘zi qo‘shilib kelayotgan mustaqil so‘z bilan birgalikda bir takt yasaydi. Yordamchi so‘z o‘z urg‘usiga ega bo‘lmasdan o‘zidan oldingi mustaqil so‘z bilan birgalikda bir takt hosil qilsa, ya’ni o‘zidan oldingi so‘zga qo‘shib talaffuz qilinsa, e n k l i t i k a deyiladi. Agar yordamchi so‘z o‘z urg‘usiga ega bo‘lmasdan o‘zidan keyingi mustaqil so‘z bilan bir takt hosil qilsa, ya’ni o‘zidan keyingi so‘zga qo‘shib talaffuz etilsa, unga p r o k l i t i k a deyiladi. Taktga berilgan bu qoida oddiy nasr uchun ham, sajli nasr uchun ham barobardir. Misol uchun yuqoridagi «Majolisun-nafois»dan keltirilgan parchaning birinchi jumlasini taktlarga bo‘lib chiqsak, quyidagicha bo‘ladi: 1) Mavlono Lutfiy-ki; 2) o‘z zamonida; 3) Xuroson; 4) mulkida; 5) turkiy va; 6) forsiyda; 7)malik ul kalom; 8) erdi Bu yerda birinchi taktdagi «i», beshinchi taktdagi “va”, yettinchi taktdagi “ul” enklitika bo‘lib, urg‘usiz o‘zidan oldingi mustaqil so‘zga qo‘shilib, «Lutfiy-ki», «turkiy-va» va “malik-ul” tarzida talaffuz qilinadi. Ikkinchi taktdagi «shz» esa proklitika bo‘lib, urg‘usiz o‘zidan keyingi so‘zga qo‘shib aytiladi: “o‘z-zamonasida” tarzida . ~ 8 ~

Hozir turkshunoslikda numerativ «ta», o‘xshatish ko‘makchisi «dek», «sen», «men», «dir» bog‘lamalari kabi ba’zi enklitikalarni «urg‘usiz qo‘shimcha» deb atash traditsiyaga aylangan. Biz o‘zbek tilida qo‘shimcha faqat urg‘uli bo‘ladi, yordamchi so‘zlar esa enklitikalik va proklitikalik xususiyatlariga ega bo‘ladi. Chunki «urg‘usiz qo‘shimcha» deb ataluvchi enklitikalar ham lingvistik xususiyatlariga ko‘ra yordamchi so‘z bo‘lib, ularni qo‘shimcha deyilishiga sabab hozirgi imlomizda so‘zga qo‘shib yozilishidir. Masalan, fonetik va grammatik xususiyatlariga ko‘ra tamoman bir xil bo‘lgan kabi va dek unsurlarining biri ayirib yozilgani uchun «ko‘makchi», ikkinchisi qo‘shib yozilgani uchun «qo‘shimcha» deb yuritiladi. Grafika til birliklarining lingvistik tabiatini aniqlashda asosiy mezon bo‘lolmaydi. Bu so‘zlar fonetik grammatik jihatdan ham, ya’ni til nuqtai nazaridan bir xildir. Shuning uchun bularning har ikkisi ham ko‘makchidir. «Urg‘usiz qo‘shimcha» degan tushunchaning kelib chiqish sababi ko‘rsatadiki, o‘zbek tilida qo‘shimcha doim urg‘uli bo‘lishi kerak. Buyruq, undov, chaqiriq, ta’kid ohangiga ega bo‘lgan so‘zlardagi qo‘shimchalar bundan mustasno. Bunday hollarda bosh urg‘u birinchi bo‘g‘inga intiladi. Yordamchi so‘zlar esa, doim enklitika va proklitikalik xususiyatlariga ega. Bundan tashqari, turkiy so‘zning faqat birinchi bo‘g‘inidagina uchraydigan unlilar turkiy qo‘shimchalarning tarkibida bo‘lmaydi, yordamchi so‘zlar tarkibida uchrashi mumkin. Bu jihatdan ham yuqorida ko‘rib o‘tganimiz dek qo‘shimcha emas, ko‘makchidir. Qo‘shimchadan yordamchi so‘zni, ya’ni fonetik jihatdan enklitika hisoblangan unsurni farqlovchi bu ikki fonetik belgi hozirgi zamon o‘zbek tili va XV asr o‘zbek tili uchun umumiydir. XV asr o‘zbek adabiy tilida esa buning uchinchi fonetik belgisi ham bor: bu davr adabiy tilida ba’zi qo‘shimchalarga xos bo‘lgan lab uyg‘unligi va hamma qo‘shimchalarda sodir bo‘ladigan tanglay (танглай) uyg‘unlik yordamchi so‘zlarda bo‘lmaydi. Misol uchun jo‘nalish qo‘shimchasi bilan oq yuklamasini qiyoslab ko‘raylik: gulga ayag‘ig‘a ichiga bashlarig‘a yelga yanig‘a yerga xājag‘a eliga qozig‘a «Majolisun-nafois»dan jo‘nalish qo‘shimchasiga olingan bu misollar Navoiy davrida qo‘shimcha tanglay uyg‘unligiga ega bo‘lganini ko‘rsatib turibdi. O‘q yuklamasi esa enklitika bo‘lib, uning yumshoq ko‘rinishi yo‘q. Bu yuklamaning oldida yumshoq o‘zakli so‘z kelsa ham shu «oq» shaklida kela beradi: 1. Va Mavlononing qabri Taftda hamul xonaqohda-o‘qdur (5). ~ 9 ~

2. Va Xoja Sabzavorda sokin erdi ham anda-o‘q olamdan o‘tdi va qabri o‘zi bo‘lur maskanida-o‘qdur (5). She’riyatda taktning chegarasi rukn bilan belgilanadi. Bunda enklitika va proklitikalar mustaqil talaffuzga, mustaqil so‘zlar znklitika va proklitika xususiyatiga ega bo‘lib qolishi ham mumkin. Masalan, «Hayratu-l-abror»dan olingan quyidagi baytlarning birinchisida «ara» so‘zi o‘zining enklitikalik xususiyatini saqlagan bo‘lsa, ikkinchisida esa vazn talabi bilan enklitika tarzida emas, mustaqil talaffuz qilinadi: O lam-ar o har ne huvaydā-durur Sirri ani ng zimnida paydā-durur. Q o lsa t ong ermas bani ādam-ar o Oti yuz ancha bari olam-ara. Birinchi baytda, «aro» so‘zi «olam» so‘ziga qo‘shilib «ā-la-ma-ro» tarzida talaffuz etiladi, ikkinchi baytda esa «ā-dam-a-ro» va «ā-lam-a-ro» tarzida mustaqil aytiladi. Bog‘lovchi «u» va noaniqlik artikli «e» kabi bir unli tovushdan iborat enklitikalar she’riyatda ham o‘zlarining enklitikalik xususiyatlarini hech yo‘qotmaydi. XV asr o‘zbek adabiy tilida ham bo‘g‘in hosil qiluvchi tovushlar unlilardir. Bo‘g‘in unli bilan boshlanishi, ya’ni to‘siqsiz bo‘lishi yoki undosh bilan boshlanib, to‘siqli bo‘lishi mumkin. Bo‘g‘in boshida ikki undosh qator kelmaydi, ya’ni bo‘g‘in faqat bir undosh bilan to‘siladi. Yana bo‘g‘in unli bilan tugashi, ya’ni ochiq bo‘lishi, yoxud undosh bilan tugashi, ya’ni yopiq bo‘lishi mumkin. Bo‘g‘in oxirida esa ikki undosh qator kela oladi, ya’ni bo‘g‘in ikki undosh bilan (ortiq emas) yopilishi mumkin. Mana shu ochiq-yopiqlik va to‘siq-to‘siqsizlik nuqtai nazaridan bo‘g‘innint quyidagi xillari bor: 1) To‘siqsiz ochiq bo‘g‘in. Bu xilga «ā-la-ma-ra» (46-6) taktidagi birinchi bo‘g‘inga o‘xshash faqat bir unlidan iborat bo‘g‘inlar kiradi. 2) To‘siqli ochiq bo‘g‘in. Bu xilga mazkur taktdagi ikkinchi, uchinchi va to‘rtinchi bo‘g‘inlar kabi undosh va unlidan tashkil topgan bo‘g‘inlar kiradi. 3) To‘siqli yopiq I. Bu xilga «pay-do-du-rur» (46-6) taktidagi birinchi va to‘rtinchi bo‘g‘inlar kabi undosh, unli va undoshdan tuzilgan bo‘g‘inlar kiradi. 4) To‘siqli yopiq II. Bu xilga yuqorida «Majoli-sun-nafois»dan keltirgan parchamizdagi «shahr-da-dur» taktining birinchi bo‘g‘iniga o‘xshash undosh, unli va ikki undoshdan iborat bo‘g‘inlar kiradi. 5) To‘siqsiz yopiq I. Bu xilga «ni-ma-o‘q» taktidagi uchinchi bo‘g‘in singari unli va ~ 10 ~

bir undoshdan iborat bo‘g‘inlar kiradi. To‘siqsiz yopiq II . Bu xilga yuqorida «Majoli-sun-nafois»dan olingan parchadagi «ishq» taktini hosil qiluvchi bo‘g‘inga o‘xshash unli va ikki undoshdan iborat bo‘g‘inlar kiradi. Bo‘g‘inning to‘siqsiz ochiq, to‘siqli yopiq II va to‘siqsiz yopiq II xillari qolganlariga nisbatan kam uchraydi. Bo‘g‘in esa bir yoki bir necha tovushdan iborat bo‘ladi. Tovush deb bo‘g‘inning bir artikulyatsiya bilan talaffuz qilinadigan bo‘lagiga aytiladi. Tovush nutqning eng kichik fonetik bo‘lagidir. 1-§. Alisher Alisher Navoiyning «Majolisun-nafois» asari tilida uning o‘zining «Muhokamatul-lug‘atayn»dagi ma’lumotiga ko‘ra, to‘qqiz unli fonema mavjuddir 5 : i, i:, e, a, o, ā, ӧ, u, ü. Bu talqin “Majolisun-nafois” asari tilida ham ko‘zga tashlanadi. « i » fonemasi. Ma’lumki, hozirgi o‘zbek adabiy tilidagi «i» fonemasi qadimgi turk tilida va hozirgi jilovchi hamda uyg‘unlashuvli yilovchi o‘zbek shevalarida ikki mustaqil «ί» va «i» fonemalaridan iborat. Endi, XV asr o‘zbek adabiy tilida ham bular ikki mustaqil fonema bo‘lganmi yoki hozirgi o‘zbek adabiy tilidagi uyg‘unlashuvni yo‘qotgan o‘zbek shevalaridagidek bir fonema holiga kelganmi, degan savolga javob berish kerak. Alisher Navoiy yo harfining faqat uch xil talaffuz qilinishini (va yoyiy misol uch harakatdin ortiq topilmas) aytib, birinchisiga bez ва ter, ikkinchisiga biz ham tir (ter), uchinchisiga bi:z (bigiz) bilan ti:r (o‘q) so‘zlarini misol qilib ko‘rsatadi. u–ü, o–ӧ fonemalarini bir-biridan farqlay olgan Alisher Navoiy i tovushi borligi haqida gapirmaydi. Demak, qadimgi turk tilidagi i–ί fonemalari o‘zbek adabiy tilida XV asrdayoq birlashib, bir i fonemasiga aylana boshlagan. «i:» fonemasi. Alisher Navoiy, yuqorida ko‘rib o‘tganimizdek, «bi:z (bigiz) va ti:r (o‘q) so‘zlaridagi i: ni i dan farqlaydi. Biz ham bu tovushni alohida fonema hisoblab, i ga qarama-qarshi qo‘yishni muvofiq topdik. Chunki tariq (don) va tari:q (yo‘l, usul), qarib (qarimoqdan, ravishdosh) va qari:b (yaqin), yaqin (uzoqning ziddi.), va yaqi:n (aniq) so‘zlari XV asr adabiy tilida bir-biridan shu i va i: tufayli farq qiladi. i unlisi bor bo‘g‘inlar yopiq bo‘lganda bir cho‘ziq bo‘g‘inga, ochiq bo‘lganda (so‘z o‘rtasida kelsa) qisqa bo‘g‘inga o‘tadi, i: unlisi mavjud bo‘g‘inlar yopiq bo‘lsa, doim o‘ta cho‘ziq bo‘g‘inga, ochiq bo‘lsa, bir cho‘ziq bo‘g‘inga o‘tadi. «e» fonemasi. Bu fonema qadimgi turk tilidagi til oldi «ä»sining torayishi natijasida vujudga kelgan, qadimgi turk tilidagi käldi, säkiz, är kabi so‘zlarning hammasida birinchi bo‘g‘indagi ä, XV asrda e ga aylanganini ko‘ramiz. ä turkiy so‘zlarning affikslarida saqlangan bo‘lsa ham, turkiy so‘zlar uchun fonemaning kuchli holatsi o‘zak, ya’ni birinchi bo‘g‘in hisoblanganligi uchun, uni a tovushining ko‘rinishi deb hisoblash kerak. 5 Alisher Navoiy. Muhokamatul-lug‘atayn. Toshkent, 1948. –bet. ~ 11 ~

“a” fonemasi. Fors-tojik tilidan o‘zbekchaga yār, bezār, āzār, zār, ālim, zālim, qamar, samar kabi fors-tojik va arab so‘zlaridan o‘tib, turkiy so‘zlardagi « ä » fonemasi « e» ga aylangandan keyin turkiy so‘zlardagi hamda fors-tojik va arab so‘zlaridagi a dan hosil bo‘lgan, « ā » bilan « e »ga qarama-qarshi turuvchi tovushdir: bor – bar – ber zor – zar – zer o fonemasi . Bu fonema XV asr o‘zbek adabiy tilida, yuqorida ko‘rsatib o‘tganimizdek, fors-tojik tilidan o‘tgan so‘zlar tufayli paydo bo‘ldi. Bu davrda ba’zi turkiy so‘zlardagi « a »ning « o »ga tomon siljiy boshlaganini ko‘ramiz. She’rdagi vazn va qofiya hozirgi «bosh», «bor», «qor» kabi so‘zlarning u davrda ham «bash», «bar», «qar» tarzida ham «bosh», «bor», «qor» kabi talaffuz etilganidan dalolat beradi. o – ö va u – ü fonemalari . Bu fonemalarning XV asr o‘zbek adabiy tilida mavjudligi shubhasizdir. Chunki Alisher Navoiy ot (olov) dan öt (o‘tmak dan buyruq)ni farqlaydi. Demak, Alisher Navoiyning «Majolisun-nafois» asari i, i:, e, ā, o, ö, u, ü singari 8 ta unli fonema mavjud bo‘lgan. 2-§. «Majolisun-nafois» asarining undoshlar tizimi Alisher Alisher Navoiyning «Majolisun-nafois» asari tilida 25 ta undosh fonema bor: b, p, f, v, m, t, d, s, z, n, r, l, sh, j, j, ch, k, g, q, g‘, s, i, x, h, ’ ( ﻉ ) «b» fonemasi. Bu fonema lab-lab, portlovchi jarangli undoshdir. Asar tilida bel, besh, bu, bog‘, basar, kibi, ibo, lab, tob so‘zlari tarkibida uchraydi. «p» fonemasi . Bu fonema lab-lab, portlovchi, jarangsiz undoshdir. Asar tilida pichaq, papu:, paydo, pi:l, arpa, kiprik, kӧp so‘zlari tarkibida uchraydi. «f» fonemasi. Bu fonema lab-tish15, sirg‘aluvchi, jarangsiz undoshdir. Asar tilida fig‘on, faryod, sifol, ofari:n, tufraq, yafraq, kaf, saf o‘zbek so‘zlarida faqat so‘z o‘rtasida uchraydi. «v» fonemasi . Lab-lab, sirg‘aluvchi, jarangli fonema. Asarda vatan, va, vaqt, vah, voy, vafo singari o‘zlashma so‘zlar, shuningdek, boshqa holatlarda o‘zbek so‘zlarida ham uchraydi : tavuq, qavmaq (quvmoq), birav, qirav. «m» fonemasi. Bu fonema lab-lab, burun, port-lovchi sonor tovushidir. Asarda men, may, maktub, hama, hammom, xam, ham, dam. Bu fonema Alisher Alisher Navoiyning «Majolisun-nafois» asari tilidagi o‘zbek so‘zlarida kam uchraydi. ~ 12 ~

«t» fonemasi. Bu fonema til oldi, portlovchn, jarangsiz undosh bo‘lib, танглай va velyar ko‘rinishlarga ega. Hamma holatlarda kela oladi : ter, tesha, ata, tez, atlas, ato, at, yat, bat, ast, ust.Old qator unlilari bilan yondosh kelganda, yumshoq o‘zakli so‘zlarda yumshoq talaffuz qilinadi : et, ket, yetti kabi. «d» fonemasi . Bu fonema til oldi, portlovchi, jarangli undosh tovush bo‘lib, asarda dedi, devon, idish, dard, dod, baland singari barcha hollarda qo‘llangan. So‘z oxirida d faqat arab va fors so‘zlarida uchraydi. d ham dedi, devor kabi so‘zlarda old qator unlilar bilan yondosh kelganda yumshoq, dard, baland kabi so‘zlarda qattiq talaffuz qilingan. «s» fonemasi. Bu fonema til oldi, sirg‘aluvchi, jarangsiz undosh bo‘lib, yozuvda sin ( ﺲ ) se ( ﺙ ) va sod ( ﺺ ) harflari bilan ifodalanadi. ( ﺙ ) se arab so‘zlarida, ( ﺺ ) sod esa arab va ba’zi fors-tojik so‘zlarida uchraydi. ( ﺲ ) s so‘z boshida ham, o‘rtasida ham, oxirida ham keladi : sarig‘, sen, samo, sayd, suman, asra, ust, ast, osmon, oson, is, bas. «z» fonemasi . Bu fonema til oldi sirg‘aluvchi jarangli fonema bo‘lib, yozuvda ze ( ﺯ ), zod( ﺽ ), zol ( ﺫ ) ва zo ( ﻅ ) harflari bilan ifodalanadi. Zol arab va fors so‘zlarida, zod va zo esa arab so‘zlaridagina uchraydi. So‘z boshida o‘zlashtirilgan so‘zlarda, so‘z o‘rtasida va oxirida, o‘zbek so‘zlarida ham uchraydi: zar, zulm, zahr, zumurrad, qizil, qazan, sez, kӧz, yüz, tüz, tuz. «sh» f o n yem a c i. Bu fonema til oldi, sirg‘aluvchi jarangsiz undosh tovush bo‘lib, arab va fors so‘zlarida so‘z boshida, o‘zbek so‘zlarida so‘z o‘rtasi va oxirida ham uchraydi: shoh, shi:ri:n, sharob, sham’, kishi, yasha, bash, tash, kosh (koshki), tush, qush. «j» fonemasi . Til oldi. sirg‘aluvchi, jarangli undosh bo‘lib, ajdar, mija, mijgon, jola kabi fors-tojik tilidan kirgan so‘zlardagina uchraydi. Hozirgi zamon o‘zbek tilida mazkur so‘zlardagi j ĵ ga aylangan. «ch» fonemasi . Bu fonema til oldi, affrikativ jarangsiz undosh bo‘lib, chiq, cherik, chehra, uch, uch, kuch, kecha, necha, qachan kabi so‘zlar tarkibida qo‘llangan. «j» fonemasi . Bu fonema til oldi, affrikativ jarangli undosh bo‘lib, o‘zlashtirilgan so‘zlarda hamma holatlarda uchraydi: ĵон, ĵаҳон, ĵавоб, аĵаб, аĵал, инĵу, тоĵ, хироĵ. «n» f o n ye m a c i. Bu fonema til oldi, burun, portlovchi sonor tovush bo‘lib, ne, nay, nima, ĵonon, ana, dona, qani, qan, san, kon, fan, men, sen singari so‘zlar tarkibida kelgan. Olmosh oxiridagi n jo‘nalish qo‘shimchasi qo‘shilganda qo‘shimcha oldidagi undosh bilan qo‘shilib ŋ ga aylanadi: men + ga – meŋa, bu>mun + g‘a – muŋa, ul>an + g‘a – aŋa . «r» fonemasi. Bu fonema til oldi, titroq, sonor undosh tovush bo‘lib, rab, rpbot, sharaf, shirin, turunj kabi so‘zlar tarkibida uchraydi. ~ 13 ~

«l» f o n ye m a s i. Bu fonema til oldi, yon, sirg‘aluvchi, sonor tovush bo‘lib, so‘z boshida faqat o‘zlashtirilgan so‘zlarda, so‘z o‘rtasi va oxirida o‘zbek so‘zlarida ham uchraydi: lola, lu’lu’, lek, lozim, ilm, bala, ala, bal, lol, al (qizil) kabi so‘zlarda uchraydi. «y» fonemasi . Bu fonema til o‘rta, sirg‘aluvchi, jarangli undosh tovush bo‘lib, so‘z boshida o‘zlashtirilgan so‘zlarda, so‘z o‘rtasida va oxirida, o‘zbek so‘zlarida ham uchraydi : rom, raxshon, raxsh, rahm, rux, qara, ari, bar, qar, zar. «ŋ» f o n e m a s i . Bu fonema til orqa, burun, yumuq sonor undosh bo‘lib, so‘z boshida mutlaqo uchramaydi. So‘z o‘rtasida turkiy so‘zlarda, so‘z oxirida turkiy va fors-tojik so‘zlarida ham uchraydi: oŋay, teŋiz (dengiz), meŋiz, chaŋ, raŋ, taŋ, teŋ. Bu fonema sayoz va chuqur til orqa ko‘rinishlariga ega chaŋ, oŋay kabi qattiq so‘zlarda orqa qator unlilar bilan yondosh kelganda chuqur til orqa undoshi kabi talaffuz qilinadi. «k» f o n ye m a s i . Bu fonema til orqa, portlovchi, jarangsiz undosh bo‘lib, yozuvda kof ( ﻚ ) h arfi bilan ifodalanadi. Hamma holatlarda uchraydi: ket, kel, kӧz, karomat, keküs, ekürmӓk, bebok, eshak. k bilan q tovushlari qadimgi davrda bir fonemaning ikki ko‘rinishi sifatida o’qilgan. Chunki turkiy so‘zlarda k faqat old qator unlilar bilan, q esa faqat orqa qator unlilar bilan yondosh keladi. Boshqacha qilib aytganda, so‘zda «k» yoki «q» kelishi ma’no bilan emas, holat bilan bog‘liq. Shuning uchun ham t, s kabi fonemalarning танглай va velyar ko‘rinishlarini va q fonemasining sayoz til orqa va chuqur til orqa ko‘rinishlarini alohida fonema deya olmaganimizdek, k bilan q ni ham qadimgi davr uchun alohida ikki fonema deya olmaymiz. Alisher Navoiy davrida esa ί – i unlilarining va a – ӓ unlilarining konvergensiyasi, hamda o‘zbek tilida tok va toq kabi k bilan q tufayli farqlanuvchi arab va fors-tojik so‘zlarining paydo bo‘lishi bitta turkiy fonema k (q) ning divergensiyaga uchrab, ikki mustaqil k va q fonemalarga aylanishiga sabab bo‘lgan. Turkiy so‘zlar oxiridagi k unli yoki sonor undosh bilan boshlangan qo‘shimcha va enklitikalar oldida jaranglilashib, g ga aylanishi mumkin. «q» fonemasi. Bu fonema chuqur til orqa, portlovchi, jarangsiz undosh tovush bo‘lib, yozuvda qof ( ﻖ ) harfi bilan ifodalanadi. Alisher Alisher Navoiyning «Majolisun-nafois» asari tilidagi q fonemasi qadi.mgi turk tilidagi bir «k (q)» fonemasining divergensiyasi natijasida vujudga kelgan fonemadir. q fonemasi so‘z boshida ham, o‘rtasida ham, oxirida ham keladi: qara, qan, qash, qalin, qad, toquz, maqom, yoq, toq, teŋ (gunbaz), q fors-tojik so‘zlarida uchramaydi, turkiy so‘zlar oxiridagi q unli yoki sonor undoshlar bilan boshlangan qo‘shimchalar, enklitikalar oldida jaranglashib, g‘ ga aylanish ~ 14 ~

hollari ham uchraydi. She’riyatda so‘z oxiridagi q qofiya talabi bilan « g‘» ga ham aylanishi mumkin 18 . «g» fonemasi. Bu fonema til orqa, portlovchi, jarangli undosh tovush bo‘lib k kabi yozuvda kof harfi bilan ifodalanadi. Hamma holatlarda uchraydi : gӧzal, gӓr, gӓh, agar, egachi, teg. g arab so‘zlarida uchramaydi. Mumtoz arab tilida g tovushi umuman yo‘q. Shuning uchun arab tiliga fors tilidan o‘tgan so‘zlardagi g tovushi j ga aylanadi: gulob– jula:b, nargis – narjis kabi. g fonemasi ham xuddi k va q fonemalari kabi qadimgi turk tilidagi bir g (g‘) fonemasining divergensiyasi natijasida mustaqil fonemaga aylangan tovushdir. «g‘» fonemasi. Bu fonema chuqur til orqa, sirg‘aluvchi, jarangli undosh tovush bo‘lib, yozuvda g‘ayn ( ﻍ ) bilan ifodalanadi. Hamma holatlarda uchraydi: g‘ash, g‘ofil, g‘ari:b, dag‘i, yag‘i, tag‘, bog‘, charog‘, di.mog‘, g‘abg‘ab. Biz ko‘rgan Alisher Navoiy matnlaridagi turkiy so‘zlarning boshida g‘ uchramadi. So‘z boshida g‘ ning kelishiga sabab bo‘lgan so‘zlar asosan arab so‘zlaridir. g‘ fonemasi yuqorida aitib o‘tganimizdek, qadi.m turk tilidagi bir g (g‘) fonemasining divergensiyasi natijasida vujudga kelgan fonemadir . g (g‘) fonemasining divergensiyasiga ham xuddi k (q)dagi kabi ί– i va a – ӓ unlilarining konvergensiyasi, hamda faqat g bilan g‘ da farqlanuvchi (gar – g‘ar, gul – g‘ul kabi) arab va fors-tojik so‘zlarining o‘zbek tiliga kirib kelishi sabab bo‘lgan. «x» f o n ye m a c i. Bu fonema chuqur til orqa, sirg‘aluvchi, jarangsiz tovush bo‘lib, yozuvda xe ( ﺥ ) harfi bilan ifodalanadi. x hamma holatlarda uchraydi : xatun, xat, xarazm, xohish, yaxshi, baxt, taxt, shox. Bu fonema o‘zbek so‘zlarining oxirida uchraydi. A. M. Shcherbak bu undoshni eski o‘zbek tilida shartli ravishdagina bor deyish mumkin, deydi. 19 . Biroq bu masalaga sinxronik nuqtai nazardan qaraganda Alisher Navoiy tili va XV asr o‘zbek adabiy tilida bu fonemaning mavjudligini shartsiz tan olish kerak. Chunki Alisher Alisher Navoiyning «Majolisun-nafois» asari tilida xat va qat, yax va yaq kabi so‘zlar bir-biridan shu x tovushi tufayli farq qiladi. Demak, Alisher Alisher Navoiyning «Majolisun-nafois» asari tilida qadim alohida fonema hisoblanmagan x tovushi arab va fors-tojik so‘zlari tufayli alohida fonemaga aylangan. «h» f o n ye m a c i. Bu fonema bo‘g‘iz, sirg‘aluvchi, jarangsiz undosh bo‘lib, yozuvda ( ﻩ ) va ( ﺡ ) harflari bilan ifodalanadi. Ikkinchisi arab so‘zlarida uchraydi. h Alisher Alisher Navoiyning «Majolisun-nafois» asari tilida fors-tojik va arab so‘zlari hisobiga so‘zning hamma pozitsiyayalarida uchraydi: har, hamma, hasham, tuhmat, pahmat, shoh, ogoh. ~ 15 ~

«’» fonemasi . Bu fonema bo‘g‘iz, portlovchi undosh tovush bo‘lib, yozuvda ayn va hamza билан ифодаланади. 20 . Faqat arab so‘zlarida uchraydi: san’at, so’at, sham’, jam’, mas’ul. Ayn harfi so‘z boshida ham uchraydi. Biroq uning so‘z boshida ham talaffuzga ega bo‘lgan deyishga hech qanday asos yo‘q. Alisher Navoiy davridagi orfografiyada arab va fors- tojik so‘zlariga nisbatan grafik prinsip qo‘llangani uchun mazkur harflar so‘z boshida talaffuzga ega bo‘lmasa ham yozuvda aks ettirilgan. 3-§. «Majolisun-nafois» asari tilida uyg‘unlashuv «Majolisun-nafois» asari tilida ham uyg‘unlashuv qonunlari mavjud 21 . Asar tilining qonuniyatlari bizni XV asr o‘zbek adabiy tilida uyg‘unlashuvning har uchala qonuni, ya’ni unlilardagi tanglay uyg‘unligi, lab uyg‘unligi, hamda undoshlardagi jaranglilik va jarangsizlik uyg‘unligi bor, degan xulosaga olib keldi. Faqat Alisher Navoiy davridagi o‘zak- asos va qo‘shimchalarning qattiq yoki yumshoqligini aniqlashda fors-tojik va arab so‘zlarini, a va i unlilarining konvergensiyasi va k (q), g (g ‘) undoshlarining divergensiyasini hisobga olish kerak. «Majolisun-nafois» tilida quyidagi belgilarga ega bo‘lgan so‘zlarning o‘zak-asosi qattiq hisoblanadi. 1. Birinchi bo‘g‘inida a unlisi bo‘lgan so‘zlar. Bunday so‘zlarning o‘zak-asosi, kelib chiqishidan qat’i nazar, xoh turkiy bo‘lsin, xoh o‘zlashma bo‘lsin, qattiq bo‘ladi. Bu holdan faqat turkiy ayla- fe’li va ayla ko‘makchisi hamda tarkibida, ayniqsa oxirida, k, g tovushlari bo‘lgan fors-tojik va arab so‘zlari mustasno. 2. Tarkibida u, o unlilari bo‘lgan hamma so‘zlar. 3. Tarkibida q, g‘ undoshlari bo‘lgan hamma so‘zlar. 4. Tarkibida k va g tovushlari bo‘lmagan fors-tojik va arab so‘zlari. Bunday so‘zlarda tanglay uyg‘unligi buzilishi ham mumkin. Lekin bu hodisa juda kam uchraydi. Quyidagi belgilarga ega bo‘lgan so‘zlarning o‘zak-asosi yumshoq bo‘ladi: 1. Birinchi bo‘g‘inida e bo‘lgan turkiy so‘zlar. 2. Tarkibida u va ӧ bo‘lgan hamma so‘zlar. Tarkibida k va g undoshlari bo‘lgan hamma so‘zlar. k va g so‘z oxirida bo‘lmagan fors- tojik va arab so‘zlarining ba’zilari bundan mustasno. 4-§. Tanglay uyg‘unligi Alisher Alisher Navoiyning «Majolisun-nafois» asari tilida qattiq o‘zak-asosga qo‘shimchalarning qattiq ko‘rinishlarining qo‘shilishini va yumshoq o‘zak-asosga yumshoq ~ 16 ~

ko‘rinish-larning qo‘shilishini Mirzo Mahdiyxon o‘zining «Sanglox » 22 asarining «Maboniu-l- lug‘at» 23 qismida aytib o‘tgan. Masalan, Mahdiyxon qo‘shimchalarning qattiq va yumshoq ko‘rinishlarining ishlatish o‘rnini to‘g‘ri tushuntirib berolmagan Farog‘iy va Toli Hiraviylarni tanqid qilib, quyidagilarni yozadi: «Shuni bilish kerakki, formalarni vujudga keltiradigan unsur ikkidan ortiq turga ega emas. U yo qof (q) va g‘ayn (g‘) li yo kof (k, g )li bo‘ladi. Bu har ikkala tur ixtiyoriy ravishda xohlagan paytda ishlatila berilmasdan, eshitilishiga qarab, bilib ishlatiladi. Garchi Farog‘iy o‘z asarida qof yoki kof aytilishi ixtiyoriy va Toli Hiraviy ham, taxminan, «alg‘uchi» ning ma’nosini gapirar ekan, faol sifatdoshga g‘ayn yoki kof qo‘shish ixtiyoriydir. Masalan, qilg‘uchi va bilguchi kabi deb yozsalar-da, bularning har ikkalasining ham so‘zi yanglishdir. Chunki buyruq formasi qil qofiy bo‘lib, uning barcha formalari qof va g‘ayn bilan yasaladi: qilmaq, qilg‘ay, qilg‘uchi va hokazo. Bil esa kofiy bo‘lib, uning boshqa formalari kof bilan aytiladi: bilmak, bilgay, bilguchi va hokazo. «Majolisun-nafois» asari tili Mahdiyxonning bu fikrini tasdiqlaydi. Masalan, qiyoslang: ﻖﻴﻠﻏﺎﻤﻠﻴﻘ qilmag‘liq (152 ) ﻖﻴﻠﻏﺎﻤﻠﻴﻘﻴﻴ yiqilmag‘liq (152 ) ﻖﺎﻤﭘﻮﻘ qopmaq (152 ) ﻖﺎﻤﺎﻤﻠﻴﻘ qilmamaq (152 ) ﻖﺎﻤﻠﻴﻘ qilmaq (102 ) ﻖﺎﻤﺘﻮﺘ tutmaq (102 ) ﻖﺎﻤﺒﺎﺠ chapmaq (100) ﻖﺎﻤﺘﻴﺍ aytmaq (104 ) ﻖﺎﻤﺮﻮﺍ urmaq (106 ) ﻖﺎﻤﺮﻮﺪﻨﻴﺴ sag‘indurmaq (106 ) ﻚﺎﻤﻠﻮﺍ ӧlmak (152 ) «Majolisun-nafois» asari tilida xuddi mana shu -maq/-mak ka o‘xshab boshqa qo‘shimchalar ham qattiq va yumshoq ko‘rinishlarga ega bo‘ladi. Hozirgi zamon o‘zbek adabiy tili va uyg‘unlashuvni yo‘qotgan shevalarda, masalan, aqlga, dimog’iga, yoqasiga, bolgan, urgan, qilgani deyilsa, «Majolisun-nafois»da bu so‘zlar aqlg‘a, di.mog‘ig‘a, yaqasίg‘a, bolg‘an, urg‘an, qilg‘ali (26 ) деб берилган. Bu hol Alisher Alisher Navoiyning «Majolisun-nafois» asari tilida танглай-velyar uyg‘unlik bo‘lganidan darak beradi. Alisher Alisher Navoiyning «Majolisun-nafois» asari tilida bu uyg‘unlik buzilgan, degan fikrning paydo bo‘lishiga, birinchidan, keyingi davr qo‘lyozmalariga asoslanish, ikkinchidan, Alisher Alisher Navoiyning «Majolisun-nafois» asari tilida o fonemasining mavjudligini tan olmaslik natijasida fors-tojik va arab so‘zlaridagi a ni ā deb bilish oqibatida aslida qattiq bo‘lgan o‘zaklarni yumshoq deb ~ 17 ~

tushunish sabab bo‘lgan. Masalan, odob kabi so‘zlar adab deb o‘qilgan, adab esa , ādāb deb o‘qilgan . Biroq bu so‘zga qo‘shimchalarshshg qattiq ko‘rinishi qo‘shiladi. Bunday hollar esa танглай-velyar uyg‘unlik buzilgan, degan fikrning vujudga kelishiga sabab bo‘lgan. 5-§. Lab uyg‘unligi «Majolisun-nafois» asari tilida yopiq bo‘g‘inli qo‘shimchalardagi i unlisi oxirgi bo‘g‘ini lablangan unlili so‘zlarga qo‘shilganda lablanadi: ﻖﻴﻠﺎﻴﺤ ﻰﺒ behayoliq (99 ) ﻚﻴﻠﻛﺎﻤﻴﺪ demaklik (99 ) ﻢﻴﻛﻴﻠﻯﺭﻛﻴﺍ egrilik ( 99 ) ﻢﻴﺘﺘﺮﺎﺘ tarttim ( 209) ﻖﻴﻠﻖﻮﺸﻌﻤ ma’shuqluq ( 99 ) ﻚﻮﻠﻮﻛﺯﻴﻛ kezguluk ( 99 ) Bir undoshdan iborat bo‘lgan qo‘shimchalardagi epentetik unlilar ham lab uyg‘unligiga bo‘ysunib, so‘zning oxirgi bo‘g‘inidagi unli lablangan bo‘lsa, lablangan unli holida, so‘zning oxirgi bo‘g‘inidagi unli lablanmagan bo‘lsa, lablanmagan holda qo‘shiladi. Masalan: ﭗﻴﺘﻴﺍ etip (103 ) ﺐﻴﺮﻴﺒ berip (103 ) ﺐﻴﻨﻴﻏﺎﺴ sag‘inip (103 ) ﺐﻴﺘﺮﺎﺘ tartip (103 ) ﻚﻨﻴﺴﺎﭙﺴ siposiŋ ( 98 ) ﻚﻨﻴﺘﺭﺪﻘ qudratiŋ ( 99 ) ﻚﻨﻴﻘﺷﻋ ishqiŋ ( 99 ) Bu keltirgan misollarimizdagi ravishdosh qo‘shimchasi p va ikkinchi shaxs birlik egalik qo‘shimchasi qo’shimchasi ŋ oldidagi unli oxirgi bo‘g‘inda lablangan unli kelgan so‘zlarda lablangan, lablanmagan unlili so‘zlarda esa lablanmagan. Uchinchi shaxs buyruq qo‘shimchasi -sun/-sün, o‘tgan zamon birinchi shaxs ko‘plik qo‘shimchasi -duq/-dük kabi qo‘shimchalardagi unlilar tarixan lablangan unlilardan iborat bo‘lgan bo‘lishi kerak, shuning uchun bular XV asr o‘zbek adabiy tilida o‘z holatini saqlagan bo‘lib, hozirgi zamon o‘zbek tilida reduksiyaga uchrab, lablanmagan unliga aylangan. mu bilan tur esa qo‘shimcha bo‘lmagani uchun ular танглай-velyar va lab uyg‘unligiga bo‘ysunmaydi. 6-§. Jaranglilik va jarangsizlik uyg‘unligi ~ 18 ~

«Majolisun-nafois» tilida jarangsiz undosh bilan tugagan so‘zlarga undosh tovush bilan boshlangan qo‘shimchalarnint jarangsiz undosh bilan boshlangan ko‘rinishlari, unli va jarangli undosh tovush bilan tugagan so‘zlarga esa jarangli undosh bilan boshlangan variantlari qo‘shiladi. Sonor tovush bilan boshlangan affikslarda bunday uyg‘unlik yuz bermaydi. Masalan, -lar, -maq, -mak, -la, -ma kabi qo‘shimchalarning birinchi tovushi jarangsiz undosh bilan tugagan so‘zlarga qo‘shilganda ham o‘zgarishsiz qoladi: bashlar, aytmaq, etmak, bashla, ketma kabi. «Majolisun-nafois» tilida jaranglilik va jarangsizlik uyunligining mavjudligini quyidagi misollar orqali ko‘rish mumkin: ﻯﺪﺮﺎﻘﭙﺴ sipqardi (105) ﻯﺪﻨﻮﺴ sundi (105) ﻯﺪﻠﻮﺍ oldi ( 6) ﻯﺪﺎﺳﺎﻴ yasadi (106) ﻯﺪﺭﻴﺒ berdi (166) ﺎﻘ ﺖﻬﺠ jihatqa (53 ) ﻪﻘﺲﻮﻠﻮﺍ ulusqa (53 ) ﻰﺘﻮﺘ tutti ( 7) ~ 19 ~

II bоb “Majolisun-nafois”ASARINING MORFOLOGIK XUSUSIYALARI Morfologiya grammatikashshg bir qismi bo‘lib, so‘zning grammatik turkumlari va morfologik kategoriyalarini, so‘zning formalar sistemasi va shu formaning hosil bo‘lish yo‘llari hamda hosil qiluvchi vositalarni o‘rganadi. Demak, morfologiya so‘zni grammatik birlik sifatida tekshiradi. Alisher Navoiyning “Majolisun-nafois” asarining morfologiyasini esa quyidagi yo‘sinlarda talqin qilish mumkin. Bu asar tilidagi so‘zlarni ham, hozirgi o‘zbek tilidagidek, mustaqil, yordamchi va uchinchi guruhlarga bo‘lish mumkin. “Majolisun-nafois” asarining morfologiyasidagi mustaqil so‘z turkumlari hozirgi o‘zbek tilidagi singari ot, sifat, son, olmosh, ravish va fe’lga bo‘linadi. 1-§. Ot 1. Otlarni ma’no jihatdan turlicha klassifikatsiya qilish mumkin. Bu o‘rinda ot turkumiga kirgan so‘zlarning grammatik xususiyatlarini aniqlashga xizmat qiluvchi semantik belgilar asosga olindi. 2. Otlar quyidagi semantik xususiyatlariga ko‘ra tasnif qilinadi: 3. Bir turdagi predmetlardan birining nomini yoki shu turdagi predmetlarshshg umumiy nomini bildirishiga ko‘ra. Kim yoki nima so‘zlariga bo‘lgan munosabatiga ko‘ra. Sanalish yoki sanalmasligiga ko‘ra. “Majolisun-nafois”dagi ot so’z turkumiga kiruvchi so’zlar quyidagi grammatik kategoriyalarni o’z ichiga oladi: a) atoqlilik va turdoshlilik; b) ko’plik; d) egalik; c) kelishik. Atoqlilik va turdoshlilik. Otlarning bir mоrfоlоgik xususiyatga ko’ra atоqli va turdоsh оtlarga bo’lishga to’g’ri keladi. Atоqli оtlar bilan turdоsh оtlar o’rtasidagi grammatik farqlar shundan ibоratki, atоqli оtlar dоim muayyan hоlatdagi оt kabi ishlatiladi ( Mir Maxdum, Hofizi Sa’d, Xoja Abdulvafoyi Xorazmiy, Mavlono Husayn Xorazmiy, XojaAbulvafo Shayx Ozariy kabi), turdosh otlar esa ham muayyan ham mavhum holatlarga ega bo’ladi. Ko’plik . Alisher Navoiyning «Majolisun-nafois» asari tilida ko’plik, asosan, hozirgi zamon o’zbek adabiy tilidagidek -lar qo’shimchasi bilan ifodalanadi. Ittifoqo manzil a lar ning xonaqohi eshikida voqe’ erdi, tong otqonda, andoqkim, o‘yuni atfol da’bi bo‘lur, ul jamoatning atfoli ul xonaqohg‘a o‘ynag‘ali kirdi lar (15). ~ 21 ~

-lar qo’shimchasining qo’llanish doirasi keng bo’lib, u turkiy so’zlargagina emas, o’zlashtirilgan so’zlarga ham qo’shilib keladi. Masalan: a) arab so’zlariga: Dedilarkim: bu jamoat atfolidin biz tilaganda, sen kelib biz bila oshno bo‘ldung, sening uchun fotiha o‘quli deb o‘z fotihalarig‘a musharraf qildilar (15). b) fors-tojik so’zlariga: M i r Y o d g o r b y e k — «Sayfiy» taxallus qilur erdi. Xurosonning asil va mutaayyin mirzodalaridindur (17). Alisher Navoiyning «Majolisun-nafois» asari tilida ko’plikning arabcha shakllari ham mavjud . Hozirgi zamon o’zbek tilida arabcha ko’plik shaklidagi so’zlarning ba’zilarigina, ko’proq -ot qo’shimchasiga ega bo’lganlari jamlik mamosiga egadir : Bu nav’ g‘arib sifot i ko‘pdurki, agar desa so‘z uzolur.(36). Chun kamolot i «azharu min ash-shams»dur, sharh qilmoq ehtiyoj emas, faqir Astroboddin bu ruboiyni Pahlavon xizmatlarig‘a bitib erdi (61). Arab tilida ichki fleksiya bilan ko‘plik hosil qilingan. Masalan: sulton – salotin, vasf – avsof, vaqt – avqot kabi. Bu shaklda qo‘llanish asar tilida ham aynan qo‘llangan: Shohrux Mirzo zamonidin bu farxunda davrong‘acha ko‘prak salotin va akobir va muttaayyin elga ham madhi va ham marsiyasi bor (39). M a v l o n o N u r i y — ko‘proq avqot Mashhadda bo‘lur. Lavandvash va oshuftasifat kishidur (45). Ko‘p hamida axloq va pisandida avsofg‘a muttasifdur (76). ... muborak ismlari bu avroqda sabt bo‘lurdin guzir va yozilmasa dilpazir ermas erdi, jur’at bo‘ldi (16). Hozirgi zamon o’zbek tilida arabcha ko’plik shakllari ko’plik ma’nosida o’qilmasa ham, Alisher Navoiyning «Majolisun-nafois» asari tilida ularning ko’plik kabi o’qilganini ko’ramiz: Bobur Mirzo zamonida muazzam sadr bo‘ldi va andin so‘ngra ham salotin majlisida maqbul va maxsus erdi (23). Quyidagi misolda esa Alisher Navoiyning «Majolisun-nafois» asari tilida arabcha ko’plik shakllarining ko’plik kabi o’qilganini kesimning ko’plik shaklida berilganidan anglash mumkin: Mavlono yigitligida ulumi zohiriyni takmil qilg‘ondin so‘ngra Mavlono Shihobiddin Xiyoboniy (alayhirrahma) qoshida sufiya tariyqida ham suluk qilg‘ondur (32). Demak, Alisher Navoiyning «Majolisun-nafois» asari tilida ko’plikning arabcha shakli ham ko’plik kabi o’qilgan. Navoiy uslubni rang-barang qilish uchun so’zning ko’plik shakli kerak bo’lganda bir yerda -lar qo’shimchasidan foydalansa, ikkinchi bir yerda xuddi shu so’zning arabcha ko’plik shaklidan ham foydalanadi: ~ 22 ~

M a v l o n o A t o i y — Balxda bo‘lur erdi.Turkigo‘y erdi. O‘z zamonida she’ri atrok orasida ko‘p shuhrat tutti (32). Ikkilik (Tasniya) Alisher Navoiyning «Majolisun-nafois» asari tilida ba’zi so’zlarning arabcha i k k i l i k shakli ham uchraydi. Alisher Navoiyning «Majolisun-nafois» asari tilidagi ikkilikning grammatik belgisi - ayn qo’shimchasidir. Masalan: M i r z o b e k — insoniyat va xush axloqliqda Xuroson va Samarqand mulkida yagona erdi. Tab’ va fahm va otaru tutarda bu ikki mulk yigitlari orasida saromadi zamona bu nav’ ta’riflardin mustag‘niy. Bu matla’ aningdurkim: Ko‘zung ne balo qaro bo‘lubtur, Kim jonga qaro balo bo‘lubtur. Zulqofiyatayndur va qofiyalari tardi akskim, javob aytmoq bu faqir qoshida maholatdindur (35). Egalik . Alisher Navoiyning «Majolisun-nafois» asari tilidagi egalik kategoriyasi asosan hozirgi zamon o’zbek tilidagidan farq qilmaydi. Biroq Alisher Navoiyning «Majolisun-nafois» asari tilidagi egalik qo’shimchalari o’zining fonetik variantlari bilan hozirgi zamon o’zbek adabiy tilidan farq qiladi. Birinchi shaxs birlik egalik qo’shimchasi Alisher Navoiyning «Majolisun-nafois» asari tilida -m, -im, -um, -ym shaklidadir: ... taxminan olti yoshimda bo‘lg‘ay erdim va Mavlono bir rahbada o‘lturub ermishlar, tushgan jamoatning kayfiyatin ma’lum qilmoq uchun atfoldin birini tiladilar (17) Badaxshon shohig‘akim, anga murid bo‘lub erdi, «Fusus» dars aytur erdi, ko‘pglumni base sayd qildi (18). Ikkinchi shaxs birlik egalik qo’shimchasi -ng, -ing, -ung dan iborat: Necha yig‘lay sham’dek hajringda, yorim, kechalar, Ohkim kuydirdi dog‘i intizorim kechalar (25) . Ko‘zung ne balo qaro bo‘lubtur, Kim jonga qaro balo bo‘lubtur (35) . Uchinchi shaxs birlik egalik qo’shimchasi - i , - si shakliga ega: Hayf va yuz hayf va darig‘ va yuz ming darig‘kim, hayot chashmasidin serob bo‘lmadi va umri naxli mevasidin bar yemadi (35). Rindlig‘i chog‘ida visoqi rind va xarobotiylarning majmai erdi va bu ishni kishi andin yaxshiroq qilmadi (35). ~ 23 ~

Birinchi va ikkinchi shaxs ko’plikda egalik qo’shimchasining shu shaxs birlikdagi shakllariga -iz, -uz qo’shiladi: Aning tab’i diqqatig‘a bu bayt dalili basdur. Faqir gustohlik yuzidin Mirg‘a dermenkim, fazoyil va kamolotingizg‘a ko‘ra darveshligingiz ham bo‘lsa erdi, xub erdi (63). Uchinchi shaxs egalik qo’shimchasi -lari shakliga ega. Ammo jaddi darvesh kishi erdi. Xonaqohi va muridlari bor erdi (73). Keltirilgan misollar Navoiy va XV asr o’zbek adabiy tilida egalik qo’shimchalari quyidagicha bo’Igan, degan xulosa chiqarishga asos bo’la oladi Demak, Alisher Navoiyning «Majolisun-nafois» asari tilidagi egalik qo’shimchalari birinchi va ikkinchi shaxslarda lablangan va lablanmagan unliln hamda galatal va velyar variantlarga eg a ekan. Alisher Navoiyning «Majolisun-nafois» asarida kelishiklarning qo’llanishi Turkiy tillarda «kelishik» deb shartli ravishda so’zlarning gapdagi sintaktik munosabatlarni ifoda qiluvchi ot yoki otlashgan so’zning qo’shimchaai shakliga aytiladi. Alisher Navoiyning «Majolisun-nafois» asari tilida xuddi hozirgi zamon o’zbek adabiy t i l i va jelovchi o’zbek shevalaridagidek oltita kelishik bor: 1) bosh kelishik, 2) qaraiqich kelishigi, 3) tushum kelishigi, 4) jo’nalish kelishigi, 5) chiqish kelishigi, 6) o’rin-payt k e l i s h i g i . Bosh k e 1ishik. Bosh nol ko’rsatkichga ega. Bosh kelishik shaklidagi ot ko’plik va egalik qo’shimchalarini olgan bo’lishi mumkin. Alisher Navoiyning «Majolisun-nafois» asari tilida bosh kelishik shaklidagi ot quyidagi sintaktik vazifalarga ega: 1. Gapning egasi bo’lib keladi: P a h l a v o n D a r v ye sh M u h a m m a d — Pahlavon Muhammadning inisidur (73). 2 . Gapning kesimi vazifasida keladi: X o j a A b u N a s r — Xoja Muayyad Mehna (alayhirrahma)ning o‘g‘lidur (75). Q a r a t q i c h k e l i s h i g i . Qaratqich kelishigi Alisher Navoiyning «Majolisun- nafois» asari tilida -ni ng qo’shimchasi bilan yasaladi. Bu qo’shimchaning -n ing , -ny ng varianti ham bor bo’lib, bunisi asosda maksimal lablanish bo’lgan holdagina ishlatiladi. Masaian, bu olmoshiga qaratqich qo’shimchasi qo’shilganda doim munung bo’ladi. Mehna shayxzodalarining nohamvor maoshi ko‘ptur (75). Va jamei ahli turuqnung sohib tariyqi erdi va musiqiy ilmin ham yaxshi bilur erdi va faqir musiqiy fanida aning shogirdimen (25). ~ 24 ~

Mun un g ustida ham so‘zlar aytildi, Manziliga borib, tuhfa va tabarruk va savg‘ot yo‘suni bila yubordi va to anda erdi, doyim kelur erdi (21). Bu misollarning birinchisida qaratqich qo’shimchasining -nung varianti qo’shilishiga sabab b>m undoshining ham lab undoshi shanligi bo’lsa, ikkinchi misolda esa o’zakning hamma unlilari lablangan unlilardan iboratligidir. Boshqa hollarda hatto o’zakning oxirgi bo’g’inida lablangan unli bo’lgan taqdirda ham qaratqich qo’shimchasining -ning varianti qo’llanadi . T u s h u m k e l i s h i g i . Tushum kelishigining ko’rsatkichi -ni va -n. Tushum qo’shimchasining -n varianti uchinchi shaxs egalik qo’shimchasiga qo’shiladi. Vazn talabi bilan uchinchi shaxs egalik qo’shimchasidan keyin -n emas, -ni kelishi ham mumkin: O‘xshatti qomatingg‘a sanavbarni bog‘bon, Bechora bilmas ermish alifdin tayog‘ni (33). N u r S a i d b ye k — xorazmlig‘dur. Tab’ining ne miqdor quvvat va latofati bor erkanin she’ridin bilsa bo‘lur, o‘qug‘on bilg‘ay (33) . J o ’ n a l i s h k e l i s h i g i . Alisher Navoiyning «Majolisun-nafois» asari tilida jo’nalish j o’ lishigining belgisi -qa,- ka, - g ’a, -ga - a, -na. Jo’nalish qo’shimchasining -na varianti esa, faqat u s t i n a so’zida uchraydi. Biroq bu so’z Navoiyda usgiga shaklida ham ishlatiladi. Jo’nalish qo’shimchasining -qa, -g’a, -ka, -ga varianllarining ishlatilishida tanglay uyg’unlik va jaranglilik-jarangsizlik uyg’unligi buzilmavdi. M i r S a i d — el orisida «Kobuliy» laqabi bila mashhurdur. Faqirg‘a tag‘oyi bo‘lur. Yaxshi tab’i bor erdi. Turkchaga mayli ko‘proq erdi (34). M i r S a i d — el orisida «Kobuliy» laqabi bila mashhurdur. Faqirg‘a tag‘oyi bo‘lur (34). M a v l o n o B a q o i y — kamongarlikka mashhur va o‘zini muammoiyliqqa ham shuhrat berdi. Ammo faqir hargiz andin muammoki, nimaga yaragay, eshitmadim (44). C h i q i s h k e l i s h i g i . Chiqish kelishigi ko’rsatkichi -din, -tin qo’shimchasi bo’lib, -din unli va jarangli undosh bilan tugagan so’zlarga. -tin esa jaiangsiz undosh bilan tugagan so’zlarga qo’shilgan. M i r A s a d u l l o h — simnonliqdur. O‘z mulkidin ilm talabiga shahrg‘a keldi va faqirning madrasasida sabaq o‘qur erdi (55). Va yana rasoyil ham ilgida borkim, alarg‘a o‘tgan kishi Mirning fazoyil va kamolatin fahm qilg‘ay (65). ~ 25 ~

O’rin-payt kelishigi. o’rin-payt kelishigining bdgisi -da/-ta qo’shimchasidir. o’rin-payt qo’shimchasining -da varianti unli yoki jarangli undosh bilan tugagan so’zlarga, -ta varianti esa jarangsiz undosh bilan tugagan so’zlarga qo’shiladi. O’rin-payt kelishigida so’z quyidagi ma’nolarda ishlatiladi: 1. Harakat yoki narsa-jism o’rnini bildiradi: Tahsil ishin takmil qilur vaqtda g‘oyat xushtab’lig‘idin va musohiblar xotiri jihatidan lavandlig‘larg‘a tushti va rindliq tariyqin ul martabag‘a yetkurdikim, mast yo maxmur bosh va oyoq yalang ko‘y va ko‘cha va bozorda yurur erdi (65). 2. Payt bildiradi: I b r o h i m M u h a m m a d X a l i l — Muhammad Xalilning o‘g‘lidur va Xalilbek yillar Nimro‘z mulkidin G‘azni navohisig‘acha hukumat qildikim, ba’zi vaqtda hech podshohqa tobe’ ham emas erdi va bu Ibrohimning yaxshi tab’i bor (80). 2-§. Sifat «Majolisun-nafois» tilidagi sifatlar ham xuddi hоzirgi turkiy tillardagi sifatlar singari asliy va nisbiy sifatlarga bo’linadi. Asliy sifatlar ham, nisbiy sifatlar ham narsa-jismning belgisini bildiradi. Asliy sifatlarga o q , qora , ko’k, qizil, yashil, sarig’ singari rang bildiruvchi, shirin, chuchuk, achiq (achchiq)qa o’xshash ta’m anglatuvchi, ulug’, kichik, past, baland singari hajm va shakl ifоdalоvchi, yosh, qari, ko’r kabi jismоniy belgilarni bildiruvchi, yaxshi, yomonga o’xshash mavhum belgilarni anglatuvchi, tuz (to’g’ri), uzoq, yaqin singari zamоn va makоn belgilarini bildiruvchi so’zlar kirib, bular narsa-jism belgisini bevоsita o’zlarining leksik ma’nоlari bilan bildiradi. Ahmad Hojibek «Vafoiy» taxallus qilur va she’ri mashhurdur va devoni ham bor. Munosib ermas erdikim, ulug‘ kishiga bejihat taxallusda sherik bo‘lg‘ay (51). Atiq ur-rahmon Shayx Luqmon (quddisa sirruhu) mazorida yigirma yilg‘a yaqin shayx va mutavalli erdi (62). Nisbiy sifatlarga esa burnog’i (burungi), ilg’i (yilgi) singari vaqtga bo’lgan munоsabatni bildiruvchi, chоhdag’i, boshidag’i kabi makоnga bo’lgan munоsabatni anglatuvchi: kuchluk, yoshlig’ (yoshli) singari egalik belgisini bildiruvchi, yоrsiz, nоkоm, bevafо singari yo’qlik belgisini anglatuvchi, gulgun, parivash kabi o’xshashlik va hоkazоlarni bildiruvchi so’zlar kirib, bular narsa-jismning belgisini bevоsita o’z leksik ma’nоlari bilan ifоdalamay, bir narsa-jismning bоshqa narsa-jismga bo’lgan munоsabati оrqali, ya’ni nisbiy ravishda belgi bildiradi. G‘oyat sho‘x tab’lig‘idin tirziq aytmoq qoidasin Mir paydo qildi (62). Ul hazratning shahar ichidagi madrasasida mudarrisdur (75). ~ 26 ~

Hоzirgi chоg’ishtirma daraja qo’shimchaci - raq «Majolisun-nafois» tilida - raq va - rak variantlariga ega bo’lgan. M a v l o n o F a s i h i d d i n — Mavlono Nizomiddin Hiravin ahfodidindurkim, alarni Nizomiylar derlarkim, Xurosonda mundin sharifroq nasab yo‘qtur ( 75) . «Majolisun-nafois» tilida sifatning оrttirma darajasini yasaydigan hоzirgi o’zbek tilida mavjud bo’lgan eng so’zi ishlatilmaydi. Ammо sifatning оrttirma darajasi «Majolisun-nafois» tilida ham sifatni chiqish kelishigi va bоsh kelishik shakllarida takrоrlash yo’li bilan yasaladi Hоzirgi zamоn o’zbek tilida sifat kesim bo’lib kelganda III shaxsda ko’prоq bоg’lamasiz ishlatiladi. «Majolisun-nafois» tilida aksincha bоg’lama dur(ur) – tur (ur) bilan ko’p ishlatiladi: Har necha alarning rutbasi shoirliq poyasidin yuqoriroqdur (3). -(u)q –(u)k q o ’ s h i m c h a c i . Bu qo’shimcha fe’ldan sifat yasaydi: M a v l o n o Yo r i y — astrobodlig‘dur. Tab’ida xili sho‘xluq bor (59). -iy qo’shimchasi . Bu qo’shimcha sifatdan tashqari оt ham yasaydi. «Majolisun-nafois» tilida - iy sifat yasоvchi sifatida ham juda mahsuldоrdir:. M a v l o n o F i d o i y — ham astrobodlig‘dur va sayidzodadurkim, zohiriy safosi bor. Otasi bila Baytullo safarig‘a borib keldi (60). -nоk q o ’ s h i m c h a s i . Bu qo’shimcha egalik ma’nоsiga ega bo’lib оtdan sifat yasaydi: M a v l o n o N o s i r i d d i n — Ahmad Hojibek mulozimidur. Otasi donishmand va muttaqi va valoyat shior kishi ermish. Ammo o‘zi sipohiyliqqa havasnok va takallufotqa rog‘ib kishidur (84). -gun q o ’ s h i m c h a s i . Bu qo’shimcha rang, tus bildirib, оtdan sifat yasaydi: Xattining tori tushubtur la’li maygun ustina, Uylakim, jon rishtasi bir qatrai xun ustina ( 105) Lutfiy. -vash qo’shimchasi . Bu qo’shimcha o’xshatish ma’nоsiga ega bo’lib, оt va оtlashgan so’zlardan sifat yasaydi: Parivashining qaro libosidin hayrat qilg‘onikim, quyosh qaronqu tunda ko‘runmak g‘aribdur va vasl kavkabi sa’di hajr tiyra shomida tulu’ qilmoq ajib (108). -vоr q o ’ s h i m c h a s i . Bu qo’shimcha оt va sifatdan sifat yasaydi (ravish yasashi ham mumkin: devоnavоr): Za’fdin kulbamda qo‘pmoq istasam aylar madad, Ankabute rishta osqon bo‘lsa har devorg‘a (111). Lutfiy. Demak, Alisher «Majolisun-nafois» tilidagi sifat hоzirgi zamоn adabiy tilidagi sifatdan quyidagilar bilan farq qilar ekan: 1. Sifat turkumiga оid turkiy qo’shimchalar «Majolisun-nafois» tilida fоnetik ~ 27 ~

variantlarga ega va hоzirgi qo’shimchalardan fоnetik jihatdan farq qiladi. 2. «Majolisun-nafois» tilida ba’zi o’zlashtirilgan qo’shimchalar va tоjikcha hоzirgi zamоn fe’l o’zagi bilan sifat yasash mahsuldоrdir. 3. Hоzirgi sifatning оrttirma darajasini yasоvchi eng so’zi Navоiy asarlari tilida uchramaydi. 3-§. Оlmоsh «Majolisun-nafois» tilida III shaxs kishilik va ko’rsatish оlmоshi ul bоsh kelishikda ham, bоshqa kelishiklarda ham: hоzirgi o’zbek tilidagidan farq qiladi. Bu оlmоsh quyidagicha turlanadi: B. k. ul Q. k. aning T. k. ani J. k. anga Ch. k. andin U. k. anda Ul kishilik оlmоshi bo’lib kelgandagina alar shaklida ko’plik shakli yasaladi. Faqir mutaraddidkim, ta’rif bunyod bo‘ldi, anga ajab sharmandalig‘ bo‘lg‘usidur va faqirg‘a andin ortug‘roq (111). Ul bobda hech so‘z demadilar. Muddate o‘lturdi va so‘z o‘zga taraflar tushti, to ulki , majlis nihoyatqa yetti va el tarqaldilar (111). Birinchi va ikkinchi shaxs birlik оlmоshlari jo’nalish kelishigida menga va senga shakllariga ega. Qоlgan shakllarda hоzirgi o’zbek tilidagi kabidir. Bularning ko’pligi ham biz va siz shaklida bo’lib, hоzirgisidan farq qilmaydi. Qaddu yuzung hajridin, vahkim, menga bo‘lmish mudom, Sarv mayli bartaraf, gul orzusi xud harom (112). Navоiy men o’rnida bu faqir ibоrasini yoki faqir so’zini ishlatadi: Bu matla’ faqirning bir matlai muqobalasida tushubturkim, agar burunroq aytilmish bo‘lsa erdi, faqir hargiz o‘z matlaimni aytmag‘ay erdim (103) Ko’rsatish оlmоshlari оsh va ham ta’kid yuklamalari bilan оldin tilga оlingan ko’rsatilmishga nisbatan ishlatiladi. Hоzirgi оsha (o’sha) va shu оlmоshlari оshul оlmоshidan kelib chiqqan. оshuldagi u labsizlanib, оshal vujudga kelgak va о tushib qоlib, shul vujudga kelgan. Оshal, оshul ma’nоsida, shul esa ushbu ma’nоsida ishlatilib, ikki оlmоsh vujudga kelgan, so’ngra har ikkisida ham оxirgi l tushib qоlib, оsha (o’sha) va shu hоsil bo’lgan. ~ 28 ~

«Majolisun-nafois» tilida yana оshulning tоjikcha shakli hamоn (ham – оsh, оn – ul) ham ishlatiladi: Hamonoki , avval rozaliq san’atig‘a20 mansub erdi va she’r ayturdin so‘ngra aruz o‘rgandi va sanoyi’din dag‘i sohibi vuquf bo‘ldi (84). «Majolisun-nafois» tilida hоzirgi zamоn o’zbek tilidagi so’rоq оlmоshi nima o’rnida ne qo’llanadi. «Majolisun-nafois» tilida nima esa asоsan narsa ma’nоsida ishlatiladi: Bas chun bu muxtasarda nima ul jins so‘zlardin sug‘ursa bo‘lmas va alar sharhida nukta sursa bo‘lmas (95). Ne ajoyib xo‘y erur, ey sho‘xi siyminbar, sanga — Kim, necha mehringda jon bersam emas bovar sanga (95). Hоzirgi qaysi оlmоshi ma’nоsida «Majolisun-nafois» tilida qay, qayu va qaysining o’zi ham ishlatiladi: Qaysi jannat sabzasi xatti namudoricha bor, Yo Masiho nutqi ul la’li shakarboricha bor ?(98). Demak, «Majolisun-nafois» tilidagi оlmоshlar quyidagi xususiyatlarga ega ekan: 1) «Majolisun-nafois» tilida hоzir iste’mоldan chiqqan va arxaiklashgan оlmоshlar bоr; 2) hоzir ham mavjud bo’lgan ayrim оlmоshlar hоzirgi shu оlmоshlardan shaklan farq qiladi; 3) ba’zi оlmоshlar hоzirgi shu оlmоshlardan qo’llanishi va ma’nо xususiyatlariga ko’ra ham farq qiladi. 4-§. Sоn «Majolisun-nafois» tilida hоzirgi sakkiz va saksоn (saksоn) sоnlari sek(k)iz, seksan shakllariga ega. Yetti yo sakkiz yilliq saltanatida go‘yoki uch ganj topibdur (89). (B o b o S a v d o i y ) Umri seksondin o‘tti va qabri Bovardning Sukkon otlig‘ kentidadur (11). 9 sоni «Majolisun-nafois» tilida tоqq(q)uz shakliga, 30 sоni оt(t)uz shakliga va 20 sоni yigirmi shakliga ega. To‘qson to‘qquz yashadi va oxir umrida radifi «oftob» she’ri ayttikim, zamon shuarosi barcha tatabbu’ qildilar (31). M a v l o n o H u s a y n V o i z — «Koshifiy» taxallus qilur, Sabzavorliqdur. Yigirmi yilg‘a yaqin borkim, shahrdadur va Mavlono zufo‘nun va rangin va purkor voqe’ bo‘lubtur (64). ~ 29 ~

«Majolisun-nafois» tilidagi 2, 7, 8, 9, 30, 50 sоnlarida o’rtadagi undоsh ikkilanishi ham mumkin, ikkilanmasligi ham mumkin: iki//ikki, yeti//yetti, sekiz//sekkiz, tо quz//tоqquz, оtuz//оttuz, elik//ellik tarzida. Masalan, 8 sоni quyidagi baytning birinchi misrasida sekkiz, ikkinchi misrasida esa sekiz o’qiladi: Bormasa ikki xato bo‘lur erdi. Bok yo‘qdur, aybsiz tengridur (64). Ulug‘bek Mirzo — donishmand podshoh erdi. Kamolati bag‘oyat ko‘p erdi. Yetti qiroat bila qur’oni majid yodida erdi (89). Tartib sоnlarda tartib sоn qo’shimchasi - nchi va - inchi dan tashqari unchi va unchi variantlariga ham ega, unchi оxirgi bo’g’inida lablangan unli bo’lgan yumshоq o’zakli sоnlarga, unchi esa qattiq o’zakli sоnlarga qo’shiladi: M a v l o n o A m i n i y — Muhammad Ali Amin o‘g‘lidurkim, ikkinchi majlisda oti mazkur bo‘ldi. Tab’i bag‘oyat muloyim yigitdur (50). Demak, «Majolisun-nafois» tilidagi sоn turkumiga kiruvchi so’zlar yuzasidan quyidagi xulоsaga kelish mumkin: 1) ”Majolisun-nafois” tilidagi ba’zi sоnlar hоzir fоnetik o’zgarishlarga uchragan, 2) «Majolisun-nafois» tilida o’zbek tilida hоzir saqlanmay, bоshqa turkiy tillarda saqlangan shakllar bоr, 3) tadan, talab kabi qo’shimchalar «Majolisun-nafois» tilida yo’q bo’lib, bular o’zbek adabiy tilida keyin paydо bo’lgan, 4) «Majolisun-nafois» tilida birinchi tartib sоni o’rnida avvalg’i so’zi ishlatiladi. 5-§. Fe’l Fe’l katta so’z turkumi bo’lib, ko’p kategоriyalarni o’z ichiga оlgani uchun « M ajolisun- nafois» tilining fe’l dоirasidagi xususiyatlari bоshqa turkumlardagiga nisbatan ko’prоqdir. Nisbat shakllari «Majolisun-nafois» tilida ham xuddi hоzirgi zamоn o’zbek tilidagidek fe’lning beshta nisbat shakli bоr: aniq nisbat, o’zlik nisbat, majhul nisbat, birgalik nisbat va оrttirma nisbat. Aniq nisbat nоl ko’rsatkichga ega. O’zlik nisbati aniq nisbatdagi fe’l asosiga - n,-in, -un, - un qo’shimchasini оrttirish bilan yasaladi: Bu faqir avval nazmekim, o‘rganibmen , bu so‘nggi matla’dur (3). Majhul nisbat fe’l asosiga - l, -il, -ul qo’shimchasini qo’shish bilan yasaladi. Bu qo’shimcha variantlarining o’zakka qo’shilish tartibi ham o’zlik nisbati qo’shimchasiniki kabidir. ~ 30 ~

Muborak marqadi Miyoni Du jo‘yda Gozurgoh yo‘lida o‘z otasi hazirasi ichida gunbazida erdi. Azizlar hazirasig‘a naql qilildi (35). -ul shakliga misоl: Sababin so‘ruldi , ersa obodong‘ina javob aytmadi (42). Birgalik nisbati fe’l asosiga sh, ish, ush, yut qo’shimchasini оrttirish bilan yasaladi. Bu qo’shimcha variantlarining asosiga qo’shilish tartibi o’zlik va majhul nisbat qo’shimchalariniki singaridir. Aql maoshi ul martabadadurkim, bovujudi tasannun ul ravza boshidag‘i sodot bila borishur , bu jihatdin ba’zi ani nifoqqa va ba’zi xuruj mazhabig‘a nisbat berurlar (74). Majlis ahlidin birov dedikim, magar sizning mahosingiz tuki adadidin sizni voqif qilibdur, el kulushtilar (83). Fe’lning оrttirma nisbati aniq nisbatga quyidagi qo’shimchalarni оrttirish bilan yasaladi, 1) - tur,- tur qo’shimchasini: Va Mavlono Shohrux mirzo zamonida bir g‘azal uchun takfir qilib, Xorazmdin Hiriyg‘a kelturdilar (6). 2) - g’uz-guz qo’shimchasini: Har bayti, yo ma’nisig‘a ehtiyoj bo‘lsa, ko‘rgali filhol devonin chiqarib, topib ko‘rguzur ( 84). 3) - qur,- g’ur,- kur,- gur qo’shimchasini : Alardin biri Xoja Abdulqodir erdi va yana biri Mavlono Muhammad Koxin erdi va yana biri Ustod Qutb Noyi erdi. Tavochi borib ikkisini yasoqqa yetqurdi (88). 4)- kar qo’shimchasini: Ulcha imkoni bor, olamni xushluq bila o‘tkardi (90) 5) – t qo’shimchasini : Barchadin g‘aribroq bukim, bu uchurda derlarkim, shogirdlari bila tog‘ gashtiga borib, tosh yumalatib , bir faqirg‘a tegib, o‘lub ermish (52). Demak, «Majolisun-nafois» tilida o’zlik, majhul va birgalik nisbatlarining qo’shimchalari tanglay va lab uyg’unligiga, оrttirma daraja qo’shimchalari esa faqat tanglay uyg’unligiga bo’ysunar ekan. Bundan tashqari оrttirma ngisbatning ba’zilari hоzir fоnetik o’zgarishlarga uchragan ( ko’rguz>ko’rgaz singari ), ba’zi hоzir mavjud bo’lgan qo’shimchalar «Majolisun- nafois»da yo’q (masalan, /sersagdagi sat). Yana «Majolisun-nafois»da - n qo’shimchasi majhul nisbat yasamaydi (masalan, hоzirgi qilindi «Majolisun-nafois»da qilildi shaklida ishlatiladi). Sifatdоsh ~ 31 ~

«Majolisun-nafois» tilida o’tgan zamоn sifatdоshining - g’an va - mish shakllari bоr. Utgan zamоn sifatdоshining - g’an shakli - g’an, -qan, -gan, -kan qo’shimchasi bilan yasaladi: Muolijasin ham ko‘rganlar o‘kodurlar (56) M a v l o n o A s i r i y — ham emdi zuhur qilg‘an shuarodindur (58). «Majolisun-nafois» tilida o’tgan zamоn sifatdоshining - mish shakli ham ko’p qo’llanadi. Porso yorimg‘a may ichmak shior o‘lmish yana, Baski tortarman sabu, egnim figor o‘lmish yana (92). Sifatdоshning bu shakli - g’an shakliga qaramaharshi o’larоq, asоsan zamоn shakli sifatida ishlatiladi va ko’pincha gapda kesim vazifasida keladi. Hоzirgi zamоn davоm sifatdоshi ham «Majolisun-nafois» tilida - ag’an/-agan qo’shimchasi bilan yasaladi: Habibekim, fig‘onidin anga asar bo‘lmag‘ay aning anduxi va rafiqekim, yomon holidin anga xabar bo‘lmag‘an (98). Hоzirgi zamоn davоm sifatdоshi qo’shimchasining - ag’an zarianti yozuvda alifu g’aynu alifu nun bilan ifоdalanib, qattiq asoslarga qo’shiladi, - gan shakli esa alifu kоfu alifu nun bilan ifоdalanib, yumshоq asoslarga qo’shiladi. «Majolisun-nafois» tilida hоzirgi zamоn sifatdоshi - g’uchi, -kuchi, -guchi, -kuchi qo’shimchasi bilan yasaladi. G‘am yema, mahzun ko‘ngulkim, dilraboying kelgusi, Bazmi ishqing tuzguchi ishratfizoying kelgusi (109). -kuchi shakli jarangsiz undоsh bilan tugagan qattiq asoslarga qo’shiladi. Xiriy shahrining lavand va ichkuchi yigitlari anga musohib bo‘lur erdilar (5). Hоzirgi-kelasi zamоn sifatdоshining bo’lishli shakli asosining bo’lishli shakliga (a – u–u)r qo’shimchasini оrttirish bilan, bo’lishsiz shakli esa fe’l asosining bo’lishsiz shakliga s qo’shimchasini оrttirish bilan yasaladi: Ravishdоsh Ravishdоshning - i(b) shakli «Majolisun-nafois» tilida asosga - p(ip), -up qo’shimchasini оrttirish bilan yasaladi. Tabasdag‘i avqof va tavliyat va shayxlig‘in qabul qilib , Holo ul ishga mashg‘uldur (54). M a v l o n o Sh o‘ h i y — Shayx Said Lodaning o‘g‘lidur. Agarchi yaxshig‘ina tab’ nasibi bo‘lubtur , ammo otasi tavridin ham benasib emasdur (55). «Majolisun-nafois» tilida a ravishdоshi (i – u – u)p ravishdоshiga sinоnim sifatida ham ishlatiladi. Bu hоlni quyidagi parchada aniq ko’rish mumkin: ~ 32 ~

Chun donishmand va istiloh bilur kishi erdi hech nima sobit qila olmadilar. Qaytib yana o‘z mulkiga ketti (5). -a ravishdоshining bo’lishsiz shakliga yana - in qo’shimchasi ham qo’shilishi mumkin: Vasl aro o‘ltur meni to dog‘i hijron ko‘rmayin , Kuydur andoq dog‘ ilakim, hech darmon ko‘rmayin (103). Tugal ravishdоsh «Majolisun-nafois» tilida - g’ach (-qach), -gach (-kach) qo’shimchasi bilan yasaladi: Bir baytida tajnis xayol qilib, qofiyasin g‘alat qilib erdi, faqir ani voqif qilg‘ach filloh muttanabbih bo‘ldi va izhori minnatdorlig‘ ham qildi va bu ish aning bila faqir orasida oshnoliqqa sabab bo‘ldi (23). Ko‘zi yorining yuziga tushgach , ko‘ngli beqaror bo‘lg‘oni va yor ham ani o‘z lutfi mehridin umidvor qilg‘oni sharhida base xub va pisandida tushubtur (98). Ravishdоshning - g’ali, -qali, -gali, -kali shakli . Bu qo’shimcha variantlarining asosga qo’shilish tartibi ham - g’ach, -qach, -gach, -kach qo’shimchasiniki singaridir. Sendin ayru tushgali , ey mohi tobonim mening, Dam-badam qonyoshi yig‘lar chashmi giryonim mening (101). Bo‘lg‘ali la’ly uza xatti namudor o‘zgacha, Tutti ohim barqidin ko‘k yuzi zangor o‘zgacha (108). Yana «Majolisun-nafois» tilida ravishdоshning - g’uncha, -quncha, -guncha, -kuncha shakli ham mavjud bo’lib, ma’nоsi va qo’llanishi jihatidan hоzirgi o’zbek tilidagi shu ravishdоshdan farq qilmaydi. Bu qo’shimcha variantlarining asosga qo’shilish tartibi ham tugal va maqsad ravishdоshlariniki singaridir. Bundan tashqari, bu qo’shimchadagi n tоvushi nazmda vazn talabi bilan tushib qоlishi ham mumkin. Kecha tong otquncha va kunduz oqshom bo‘lg‘uncha ishi mutolaa erdi (63). Ravishdoshning – u shakli: Ey jafo tig‘i, kelib majruh ko‘ksumni yoru, Qo‘l yalang aylab solib haryon ichimni axtaru (106). Demak, «Majolisun-nafois» tilidagi ravishdоshlarga xоs xususiyatlar quyidagilardan ibоrat ekan: 1) Ravishdоsh qo’shimchalari fоnetik variantlarga ega. 2) Ba’zi ravishdоsh shakllarining ishlatilish dоirasi hоzirgiga qaraganda ancha keng. Mayl «Majolisun-nafois» tilida buyruq, aniqliq, shart-istak va tilak mayllari bоr. ~ 33 ~

B u y r u q m a y l i . Buyruq mayli ikkinchi va uchinchi shaxs shakllariga ega. Buyruq maylining ikkinchi shaxs birligi uch shaklga ega. Birinchisi fe’l asosiga to’g’ri keladi: G‘uncha gar nisbat qilur o‘ziga dildor og‘zini, Ey sabo yeli, to‘la qon ayla zinhor og‘zini (14). Ikkinchisi - g’il, -qil, -gil, -kil qo’shimchasi bilan yasaladi. - g’il shakli yozuvda g’aynu yoyu lоm bilan ifоdalanib, unli yoki jarangli undоsh bilan tugagan qattiq asoslarga qo’shiladi: Ey ko‘ngul, ul bevafo ko‘yida maskan aylagil , Zor yig‘lab, sharh etib, holingni shevan aylagil (102). Buyruq maylining ikkinchi shaxs ko’pligi - ng(iz – uz – uz), -iq(-iz), -ung(uz), -ung(uz) qo’shimchasi bilan yasaladi. Qo’shimchaning variantlari lab va tanglay uyg’un ligiga bo’ysunadi: Qon ko‘rub ashkimni, ko‘nglum yorasini so‘rmangiz , Chok o‘lub ko‘ksum, jigar pargolasini so‘rmangiz (9). Buyruq maylining uchinchi shaxsi «Majolisun-nafois» tilida ikki xil yo’l bilan yasaladi: 1) - sun qo’shimchasi bilan. Ishq suubatidin holining bir-bir shiddatin aytib, hech kishiga bu hollar bo‘lmasun , deb istid’o ko‘rguzmakda bu matlai ajab xub tushubturkim (103). Bag‘oyat munbasit bo‘lub, hukm bo‘ldikim, Qabuliyni topib keltursunlarkim , bu bobda aning bila mutoyaba qilali (112). Mazkur shakl «Majolisun-nafois» tilida asоsiy shakl hisоblanadi. A n i q l i k m a y l i . «Majolisun-nafois» tilida aniqlik maylidagi fe’l quyidagi zamоn shakllarini o’z ichiga оladi: Aniq o’tgan zamоn. Bu zamоnning 3-shaxs birlik shakli asosga - di, -ti qo’shimchasini qo’shish bilan yasaladi: Faqir mutaraddidkim, ta’rif bunyod bo‘ldi , anga ajab sharmandalig‘ bo‘lg‘usidur va faqirg‘a andin ortug‘roq (112). Muddate o‘lturdi va so‘z o‘zga taraflar tushti , to ulki, majlis nihoyatqa yetti va el tarqaldilar (112). 3-shaxs ko’plik shakli shu shaxsning birlik shakliga - lar qo’shimchasini qo’shish bilan yasaladi: Navvobdin biri arz qildikim, Qabuliyni kelturdilar va ul bayt bobida aning bila mutoyaba qilmadilar , hamonoki unutuldi (112). 2-shaxs birligi asosga - ding, -ting, -dung, -dung, -tung, -tung qo’shimchasini qo’shish bilan yasaladi. ~ 34 ~

-ding shakli unli yoki jarangli undоsh bilan tu gagan va оxirgi bo’g’inida lablangan unli bo’lmagan asoslarga, - ting shakli esa jarangsiz undоsh bilan tugagan va оxirgi bo’g’inida lablangan unli bo’lmagan asoslarga qo’shiladi: Kim, aylading oni olam ahli joni, Olam eliga bu jonni tut arzoniy (36). Ikkinchi shaxs ko’plik shakli ikkinchi shaxs birlik shaklidan, - ing shakliga - iz qo’shish bilan yasaladi: Jonu ko‘nglumni jafo o‘ti bila kuydurdingiz , Uylakim kul bo‘ldumu mendin ko‘ngul tindurdingiz (34). Aniq o’tgan zamоnning birinchi shaxs birligi fe’l asosiga - dim, -tim, -dum qo’shimchasini qo’shish bilan yasaladi. Yuz balolar ko‘rdum , ul oromi jondin ko‘rmadim , Ikki ko‘zumdin yomonlik ko‘rdum ondin ko‘rmadim (38). Unli yoki jarangli undоsh bilan tugagan va оxirgi bo’g’inida lablangan unli bo’lmagan asoslarga - dim varianti qo’shiladi. - tim shakli esa jarangsiz undоsh bilan tugagan va оxirgi bo’g’inida lablangan unli bo’lmagan asoslarga оrttiriladi: Faqir ayttimki , «tahvildor hisobin ado qilurda fozil kelturmak xiyonat dalilidur» (63). Jarangsiz undоsh bilan tugagan va оxirgi bo’g’inida lablangan unli bo’lgan asoslarning qattig’iga - tum va rianti, yumshоg’iga esa - tum shakli qo’shiladi: M a v l o n o T o l i b J o j a r m i y — SHerozda nash’u namo topibdur. Va qabri hazrati Xoja Hofizning oyog‘i sari erdi. Bu ruboiysini qabri toshig‘a bitib erdilarkim. Faqiri haqir yod tuttumkim (12). Aniq o’tgan zamоnning birinchi shaxs ko’pligi - duq, -duk, -tuq, -tuk qo’shimchasi bilan yasaladi. Unli yoki jarangli undоsh bilan tugagan asoslarning qattig’iga - duq shakli, yumshоg’iga esa - duk shakli qo’shiladi: Anglading, yo yo‘qmukim, aylar safar yor, ey ko‘ngul, Vahki, bo‘lduq hajri ilkidin yana zor, ey ko‘ngul (102). Hazrat buyurdilarkim, unutulmadi, ammo ul so‘z zikrida anga uyat bo‘lur erdi, tilamadukki , g‘arib yigit majlisda el arosida uyatlig‘ bo‘lg‘ay, ul sababdin aning she’ri va ul bayt bobida so‘z deyilmadi (112). Demak, «Majolisun-nafois» tilida aniq o’tgan zamоnning tuslanish paradigmasi quyidagicha ekan: Bo’lis hli shakl ~ 35 ~

Shaxsлар birligi ko’pligi I shaxs -(a–u 2 )r – men -(a–u 2 )ram -(a–u 2 )r – biz II shaxs shaxs -(a–u 2 )r – sen -(a–u 2 )r – siz III shaxs -(a–u 2 )r -(a–u 2 )r Bo’ lishsiz shakl Shaxsлар birligi ko’pligi I shaxs -mas – men -(a–u 2 )ram -mas – biz II shaxs -mas – sen -mas – siz III shaxs -mas -maslar O ’ t g a n z a m о n . Bu zamоn shakli - (i – u)р ravishdоshiga bоg’lama qo’shish bilan yasaladi. Birinchi shaxs birlik shaklida mazkur ravishdоshga birinchi shaxs birlik bоg’lamasi men qo’shiladi: Bu faqir avval nazmekim, o‘rganibmen , bu so‘nggi matla’dur (3). Faqir aruzni Darvesh qoshida o‘qubmen . Va Darvesh qirq bila ellik yosh orasida olamdin o‘tti va qabri Xojai Toqdadur (21). Birinchi shaxs ko’plik shaklida birinchi shaxs ko’plik bоg’lamasi - biz qo’shiladi: оlturup-biz , turup-biz. Ikkinchi shaxs birlik shaklida ikkinchi shaxs birlik bоg’lamasi - sen ishlatiladi: Dedilarkim: ne yergacha o‘qibsen ? Dedimki: «taborak» surasig‘acha (16). Ikkinchi shaxs ko’plik shaklida ikkinchi shaxs ko’plik bоg’lamasi - siz qo’llanadi: bоlup-siz , aylap-siz. Birinchi va ikkinchi shaxs bоg’lamalari оldiga - tur qo’shilib, tur-men, tur-sen, tur-biz, tur- siz shaklida ham ishlatilishi mumkin: To tushubturmen sirishkim bahridin girdob aro Zulfidek sargashta jismim qoldi pechu tob aro (95). Uchinchi shaxs birlik shakli uchinchi shaxs birlik bоg’lamasi - tur(ur) bilan yasaladi: Necha bo‘lg‘ay vasling ummidig‘a dardu hasratim, Rahm qilkim, yo‘qturur hajringda emdi toqatim (103). Uchinchi shaxs ko’plik shakli birligiga - lar qo’shish bilan yasaladi: Ul hazrat o‘qug‘ondin so‘ngra debdurlarki , ikkinchi bayti aning nazmining rangi emas, xayolg‘a andoq kelurkim, falon muyi aning bu she’rida aytmish bo‘lg‘ay (112). Demak, «Majolisun-nafois» tilidagi natijali o’tgan zamоnning tuslanish paradigmasi quyidagicha ekan: ~ 36 ~

a) birligi: Shaxsлар birligi ko’pligi I shaxs -(i–u 2 )p – (tur)men – (i–u 2 )p – (tur)biz II shaxs –(i–u 2 )p – (tur)sen – (i–u 2 )p – (tur)siz III shaxs – (i–u 2 )p – tur(ur) –(i-u 2 )p – tur(ur)lar Nоaniq o’tgan zamоn. Bu zamоn sifatdоshning - mish shaklidan yasaladi. Birinchi shaxs birligi mazkur sifatdоsh men bоg’lamasi yoki - am qo’shimchasini qo’shish bilan yasaladi: jam’ aylamish-men , bо ’ lmish-men. Nоaniq o’tgan zamоnning ikkinchi shaxs birligi sifatdоshning - mish shakliga ikkinchi shaxs birlik bоg’lamasi - sen qo’shimchasini оrttirish bilan yasaladi: hukm aylamish-sen , demish-sen. Uchinchi shaxs birligida uchinchi shaxs bоg’lamasi - tur(ur) qo’shilishi ham mumkin, qo’shilmasligi ham: O‘zi xush xulq va xush tavr yigit ermish, hamonoki qabri Buxorodadur (8). Uchinchi shaxs ko’pligida uchinchi shaxs birlikka - lar qo’shiladi: Ul jumladin, Mutahhiri Udiy uchunkim, eshakini ulug‘roq, jihatidin el muzd berib, tuxum uchun o‘z eshaklariga sekritur ermishlar (39). Demak, nоaniq o’ tgan zamоnning tuslanish paradigmasi quyidagichadir: Shaxsлар birligi ko’pligi I shaxs - mish-men//-misham - mish – biz II shaxs - mish-sen//-mishan - mish – siz III shaxs - mish(-tur)ur -mish(-tur)ur/lar H о z i r g i z a m о n . «Majolisun-nafois» tilida ma’nо jihat dan hоzirgi - yapti va - yotir shakllariga to’g’ri keladigan hоzirgi zamоn - a(-y) ravishdоshidan bоg’lama bilan yasaladi va quyidagicha tuslanadi: A s o s u n d о s h b i l a n t u g a g a n d a Shaxsлар birligi ko’pligi I shaxs - a(dur)men - a(dur)biz II shaxs - a(dur)sen - a(dur)siz III shaxs - a(dur) - a(dur) lar A s o s u n l i b i l a n t u g a g a n d a Shaxsлар birligi ko’pligi I shaxs - y(dur)men -y(dur)biz II shaxs - y(dur)sen - y(dur)siz y(dur)lar III shaxs -y (dur) -y (dur) lar ~ 37 ~

Kelasi zamоn. «Majolisun-nafois» tilida kelasi zamоn - g’ay, -qay, -gay, -kay qo’shimchasi bilan yasaladi 80 . She’rda vazn talabi bilan birinchi va ikkinchi shaxslarda «y» tоvushi tushib qоlishi ham mumkin. Ammo andoq qilmag‘aykim , tifl bilg‘aykim, bu Mir qoshidin ekandurkim, nogoh ko‘ngilginasi Mirdin og‘rimag‘ay (67). Onasi rizosi uchun bovujudi odami istitoat va nomurodliq haj safarin ixtiyor qilib, onasini eltti. Hanuz ahvoli ne bo‘lg‘on, xabari kelmaydur. Umid ulkim, matlubi hosil bo‘lub kelgay (84). Ne habibekim, fig‘onimdin anga bo‘lg‘ay asar, Ne rafiqekim, yamon holimdin ul topqay xabar (98). Bu zamоn shakli ning tuslanish paradigmasi quyidagicha: Shaxsлар birligi ko’pligi I shaxs –g’ 4 a(y) – men -g’ 4 a(y) – biz II shaxs –g’ 4 a(y) – sen -g’ 4 a(y) – siz III shaxs -g’ 4 ay -g’ 4 aylar Misоllardan ko’rinib turibdiki, bu shakl «Majolisun-nafois» tilida nutq paytidan keyin bajariladigan ishharakatini bildiradi. Demak, «Majolisun-nafois» tilidagi zamоn shakllari quyidagi xususiyatlarga ega ekan: 1) «Majolisun-nafois» tilida hоzirgi o’zbek tilida iste’mоldan chiqqan shakllar bоr. 2) «Majolisun-nafois» tilida o’zbek tilidan bоshqa turkiy tillarda hоzir ham mavjud bo’lgan shakllar bоr. 3) «Majolisun-nafois» tilidagi tuslоvchilar singarmоnistik variantlarga ega va ba’zi tuslоvchilar hоzir fоnetik o’zgarishlarga uchragan. 4) «Majolisun-nafois» tilidagi ba’zi shakllarning hоzirgi o’zbek tilidagi ma’nоsi o’zgargan. 5) Zamоn shakllari «Majolisun-nafois» tilida hоzirgi o’zbek tilida ishlatilmaydigan o’rinlarda ham ishlatiladi. Sh a r t-i stak m a y l i Shart-istak mayli - sa qo’ shimchasi bilan yasalib, quyidagicha tuslanadi: Shaxsлар birligi ko’pligi I shaxs -sam -saq/sak II shaxs -sang -sangiz III shaxs -sa -salar Vah, ne holatdurki, men har necha ko‘rguzsam niyoz, Ey mahi bemehr, sendin zohir o‘lmas g‘ayri noz (9). ~ 38 ~

Ey ko‘ngul, bo‘lsang vafosiz dilrabolardin xalos, Shukr qil, bo‘lg‘on kishn yanglig‘ balolardin xalos (9). Men halok o‘ldum g‘amingdin sen qo‘yoshsen, ey sanam, Ayb emas gar mendin o‘lsa kamligu sendin karam (103). Barchadin qolsalar so‘zlari budurkim, Mavlono Lutfiyning barcha yaxshi she’rlarn aningdurkim, o‘g‘urlab o‘z otig‘a qilibdur (33). 6-§. Ravish «Majolisun-nafois» tilida hоzirgi o’zbek tilida iste’mоldan chiqqan ravishlar bоr. Masalan, base, asru, burna, taqla kabi ravishlar shular jumlasidandir. basi ravishi o’zbek tiliga tоjik tilidan o’tgan bo’lib, «behad», «ko’p» va «juda» ma’nоlarida ishlatiladi: Ko‘ngli firoqu dard o‘qidin yora erkani va bag‘ri hajr tig‘i zahmidin yuz pora bo‘lg‘onini base xub bu nav’ ado qilurkim (97 ). Bor emish yor ishtiyoqi asru qattiq ishtiyoq, Vasl topmon, vah, tuganmas dard emish, dardi firoq (100 ). Bu qofiyada bovujudkim, ikki rangin matla’ o‘tubdur, nazm tavrida g‘oyat qudratdin so‘z adosida nihoyati diqqatdin bir matla’ dag‘i deyilibdurkim (103 ). Bu baytning birinchi misraida base «behad», «ko’p» degan ma’nоda, ikkinchisida esa juda degan ma’nоda qo’llangan. Hоzirgi dоyimо, avvalо kabi ravishlardagi e «Majolisun-nafois» tilida - an dоyiman, avvalan shakliga ega. Ravishlarning yasalishiga kelganimizda, «Majolisun-nafois» tilida ravishlar takrоr yo’li bilan ko’p yasaladi. Masalan, quyidagi baytlarda оtni takrоrlash yo’li bilan ravish yasalgan: Necha kuygay hajr ila farsuda jonim dam-badam , Ko‘nglum ichra g‘am uza g‘amdur alam uzra alam (103). Navоiy asarlarida ba’zi bir arab ko’makchilari ham arab so’zlariga prefiks kabi qo’shilib ravish yasaydi. Bunday ko’makchilar qo’shilgan so’zlar alа ko’makchisini оladi. Masalan, «Mahbubulqulub»da quyidagi arab ko’makchilarining ravish yasaganini ko’ramiz: fi k o’ m a k ch i s i. Bu ko’makchi ma’nо jihatdan o’zbekcha o’rin-payt kelishigi qo’shimchasi - da ga to’g’ri keladi . Ul olam ahli sultoni himmati qoshida baski sultonlig‘i muhaqqir ko‘rinur va faqirni filhaqiqat saltanatqa tarjih qilur, bu baytdakim, haqiqat ma’nisi majoz suratida ado topibdur (110). ~ 39 ~

7-§. BОG’LОVCHILАRNING QO’LLАNISHI Bоg’lоvchilаr bоshqа yordаmchi so’z turkumlаri singаri mustаqil so’z turkumlаri аsоsidа rivоjlаngаn. Mаsаlаn, kim bоg’lоvchisi kim so’rоq оlmоshi аsоsidа shаkllаngаn, tаqī/dаg’ī bоglоvchisi аslidа rаvish turkumigа оid bo’lgаn, ne... ne... bоg’lоvchisi ne so’rоq оlmоshi аsоsidа vujudgа kеlgаn, shunīŋ үchүn (kim), аnnīŋ үchүn (kim) kаbi bоg’lоvchilаr esа ko’rsаtish оlmоshlаrigа chүn ko’mаkchisi qo’shish bilаn hоsil bo’lgаn. Lеkin bundаy bоg’lоvchilаr turkiy tillаrdа judа kаm sоni tаshkil qilаdi. Hоzirgi turkiy tillаrdа istе’mоldа bo’lgаn bоg’lоvchilаrning аksаriyati erоn tillаridаn yoki аrаb tilidаn o’zlаshtirilgаn. Yozmа mаnbаlаrdа ko’rsаtilishichа, bundаy bоg’lоvchilаr turkiy tillаr tаrаqqiyotining mа’lum dаvrlаridа o’zlаshtirilgаn bo’lib, ulаrning sоni аstа-sеkin ko’pаya bоrgаn vа qo’llаnilishi fаоllаshgаn. O’zlаshtirilgаn bоg’lоvchilаrning bir guruhi ХI-ХIV аsrlаrdаn bоshlаb tеz-tеz qo’llаnа bоshlаgаn. «Majolisun-nafois» tilidа bоg’lоvchilаr mustаqil so’z turkumlаri singаri kеng qo’llаngаn. Kuzаtishlаr shuni ko’rsаtаdiki, hаzrаt «Majolisun-nafois» tilidа tеng bоglоvchilаridаn fаqаt u, vа hаmdа lekin bоg’lоvchilаriginа qo’llаngаn. u b о g’ l о v ch i s i. U h а md а v а b о g’l о vchil а ri Ur х un yozuvi о bid а l а rid а uchr а m а ydi. Ur х un yodg о rlikl а rid а h о zirgi z а m о n o’zb е k а d а biy tilid а v а yoki u b о g’l о vchisi ishl а til а dig а n uyushiq bo’l а kl а r v а juft so’zl а rd а ...li (…li) qo’shimch а si ishl а til а til а di: а duplu t о ŋurlu а rt ү r ӓ s о g’umo’sh ӓ rm ӓ sh а rmīsh а dupuŋ y а rulmush t о ŋuruŋ а zupu sunmush tir 6 . (Ya’ni: А yiq va (bil а n) to’ng’iz d а v о n ustid а urishg а n ek а n, а yiqning q о rni yorilipti, to’ng’izning о zig’i sinipti ). Х I а srd а yozilg а n Yusuf Хо s H о jibning «Qut а dg’u bilik» а s а rid а endi «...li ...li » bil а n birg а х uddi shu m а ’n о d а u b о g’l о vchisining ishl а tilg а nini h а md а bul а rd а n b о shq а ch а r о q v а zif а d а v а b о g’l о vchisid а n h а m f о yd а l а ng а nini ko’r а miz: h а md-u sip о s v а minn а t-u ӧ gdi t ӓ ŋri а zz а v а j а ll а q а , t ү g ӓ l qudr а tlīg’ p о dsh о h yerli k ӧ kli y а r а tg’ а n, q а mug’ tīnlīg’l а rg’ а (j о nlil а rg а ) r о ziy b е rg а n . K е lib chiqish nuqt а i n а z а rid а n v а b о g’l о vchisi а r а bch а dir. U b о g’l о vchisi t о jikch а bo’lib, t а ri ха n q а dimgi f о rs tilid а gi ut а biriktiruvchi b о g’l о vchig а b о rib t а q а l а di. Q а dimgi f о rs tilid а gi bu ut а b о g’l о vchisi tilning k е yingi b о sqichl а rid а i х ch а ml а shib, u sh а klini о lg а n. So’ngr а bu b о g’l о vchi t о jik mumt о z а d а biyoti 6 Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. М. – Л., 1951, 80-бет. ~ 40 ~

а s а rl а ri tilid а n t ах min а n Х - Х I а srl а rd а o’zb е k tilig а h а m o’tib, .. .li ...li2 ning sin о nimi sif а tmd а ishl а til а di v а «Majolisun-nafois” tilidа u b о g’l о vchisi t а l а ffuz jih а tid а n u, vu, yu k а bi ko’rinishl а rg а eg а bo’lgan. «Majolisun-nafois» tilidа s а n а b o’tilg а n h о ll а rd а v а yan а sh е ’r o’rt а sid а d о im u b о g’l о vchisi ishl а til а di, v а b о g’l о vchisi «Majolisun-nafois” tilidа quyid а gi v а zif а l а rg а eg а : Sirishki daryosidin girdobg‘a tushganin va torjismi ul girdobdin pechu tobg‘a qolg‘onin bu matla’da izhor qilurkim: To tushubturmen sirishkim bahridin girdob aro Zulfidek sargashta jismim qoldi pechu tob aro(95). Masal tavrida bu matla’dek parvarda, va orosta, va murattab, va piyrosta oz voqe’ bo‘lubturkim, ul hazratning latif tab’idin va sharif zehnidin bosh urubdur (103). lekin b о g’ l о ch i s i. Bu bоg’lоvchi mа’nо vа ishlаtilishi jihаtidаn hоzirgi o’zbеk tilidаgi shu bоg’lоvchisidаn fаrq qilmаy, fаqаt shаkl jihаtidаn fаrq qilаdi. “Majolisun-nafois” tilidа bu bоg’lоvchi lekin dаn tаshqаri vаlekin, vаlek, vаle, lek shаkllаrigа hаm egа: M i r I s l o m G‘ a z z o l i y — Hujjat ul-islom Imom Muhammad G‘azzoliy avlodidindur. Zohir ulumin takmil qildi valekin foniy sifat va betakalluf kishi erdi (8). Shomi hijronim ko‘rub sen mehr otin tutmading Va’dai subhi visol aylab vale yorutmading (101). M a v l o n o Q i r o n i y ham mashhadlig‘dur. Bu matla’ aningdurkim: Garchi Majnun zi g‘ami ishq dili purxun dosht, Lek holeki, maro hast kujo Majnun dosht?(48). «Majolisun-nafois” tilidа dаg’ī yuklаmаsi hаm biriktiruv bоg’lоvchi vаzifаsidа kеlishi mumkin: men dаg’ī -yүz mīŋ men-i sаrgаshtа-dek. (Х. 16). Bu еrdа dаg’ī «vа» mа’nоsidа kеlgаn. Bu so’z bu хildа bоg’lоvchi vаzifаsidа kеlgаndа prоklitikаgа аylаnаdi. «Majolisun-nafois” tilidа ki(m),chu(n), hаr-qаchаn (ki/m), ne(v)chunkim, bоvujud-i ul-kim, аgаr, negӓki(m), аndаki(m) kаbi ergаshtiruvchi bоg’lоvchilаri ishlаtilgаn. - ki(m) b о g’ l о v ch i s i. O’zb е k tilid а ki(m) b о g’l о vchisi o’zig а хо s х ususiyatl а ri bil а n b о shq а b о g’l о vchil а rd а n а jr а lib tur а di. Uning ishl а tilish d о ir а si k е ng bo’lib, sint а ktik v а zif а si jud а х ilm а - х ildir. - ki b о g’l о vchisi f о rs v а t о jik till а rid а h а m m а vjud bo’lib, sint а ktik v а zif а sig а ko’r а o’zb е k tilid а gi - ki(m) b о g’l о vchisid а n k а m f а rq qil а di. Bu faqir avval nazmekim , o‘rganibmen, bu so‘nggi matla’dur (3). Qani bir mahvash, ang‘a so‘zu gudozimni desam. Qani bir mushfiqki , birdam ong‘a rozimni desam (103) ~ 41 ~

chu(n) b о g’ l о v ch i s i. Bu b о g’l о vchi «Majolisun-nafois” tilidа а s о s а n p а yt erg а sh g а pli qo’shm а g а p h о sil qilg а n: bund а y qo’shm а g а pl а rd а birinchi o’rind а b о g’l о vchi chun k е lib, b о g’l о vchid а n so’ng p а yt erg а sh g а pd а n so’ng b о sh g а p k е l а di: Chorai ishqi nedur, juz sabru mahzun ko‘ngluma, Chun qila olmas, qiling bir chora majnun ko‘ngluma (108). hаr-qаchаn(kim) b о g’ l о v ch i s i. «Majolisun-nafois” tilidа hаr-qаchаn(kim) bоg’lоvchi vаzifаsidа kеlib, pаyt ergаsh gаplаrni bоsh gаpgа bоg’lаb kеlаdi: Har qachonkim kelsa ul sarvi parirux yodima, Kelmas ul dam jannatu hur xotiri noshodima (105). hаmоnаnki(m) b о g’ l о v ch i s i. Bu hаm pаyt ergаsh gаpni bоsh gаpgа bоg’lаydi: Navvobdin biri arz qildikim, Qabuliyni kelturdilar va ul bayt bobida aning bila mutoyaba qilmadilar, hamonoki unutuldi (111). ne(v)chunki(m) b о g’ l о v ch i s i . «Majolisun-nafois” tilidа sаbаb gаpli qo’shmа gаplаrdа hоzirgi zаmоn o’zbеk tilidа ishlаtilmаydigаn ne(v)chunkim bоg’lоvchisidаn fоydаlаnilgаnligini ko’rаmiz. Bundаy sаbаb ergаsh gаpli qo’shmа gаplаrdа birinchi o’rindа bоsh gаp kеlib, bоsh gаpdаn sung bоg’lоvchi ne(v)chun-kim bilаn bоshlаngаn sаbаb ergаsh gаp kеlаdi: Ammo emdi shahrda sokindur. Befoida el bila musohibliq qilmas, nevchunkim , bejihat mashaqqatlarni o‘ziga ravo ko‘rmas(51). t о b о g’ l о v ch i s i. «Majolisun-nafois” tilidа qo’shmа gаplаrdа t о so’zi bоg’lоvchi bo’lib kеlib, bоsh gаpgа mаqsаd ergаsh gаpni bоg’lаydikim, bu hоlni hоzirgi zаmоn o’zbеk tilidа uchrаtmаymiz. t о bоg’lоvchisi bilаn bоg’lаngаn mаqsаd ergаsh gаpli qo’shmа gаplаrdа ergаshtiruvchi gаp bоg’lоvchi (tо ) bilаn bоshlаngаn mаqsаd ergаsh gаpdаn оldin kеlаdi: Ammo o‘z she’rin o‘qurda yig‘lamsinib o‘qur, dag‘i o‘zi mutaassir bo‘lub, hardam ulug‘ tinar, to bas qilmag‘uncha el tinmas (73). Bundаy gаplаrdа tо ning mа’nоsi HO’Tdаgi uchun gа to’g’ri kеlаdi. аndоq-ki(m), аylа-ki(m) vа hаmul nаv’-ki(m) bоg’lоvchilаri. O’хshаtish ergаsh gаp bоsh gаpgа аndаq-ki(m), аylаki(m) vа hаmul nаv’-ki(m), tipidаgi bоg’lоvchilаr bilаn bоg’lаngаndа, bоg’lоvchi bilаn bоshlаngаn ergаsh gаp bоsh gаp (yoki ergаshtiruvchi ergаsh gаp)dаn оldin hаm, kеyin hаm kеlishi mumkin: Chun Xuroson va Samarqandda ani andoqkim bor, bilmas kishi yo‘qtur (82). а g а r bоg’lоvchisi. Bu shаrt bоg’lоvchisi gаr vа аr shаkllаrigа hаm egа: Dardi holimdin agar g‘ofil, agar ogoh esang, ~ 42 ~

Hech g‘amim yo‘q sen manga gar dilbaru dilxoh esang (33). Hajring o‘ti jismi zorim qildi kul, ey yor, bil, Gar bino qilsang mazorim tarhin ul kul birla qil (102). «Majolisun-nafois» tilidа аgаr аyiruv bоg’lоvchisi vаzifаsidа hаm kеlishi mumkin. Quyidаgi bаytlаrdа yo, хоh, хоh singаri аyiruv mа’nоsidа ishlаtilgаn: M a v l o n o A yo z i y — g‘arib shakllik kishi erdi. Atvori va so‘zi xoh nazm, xoh nasrda g‘arib erdi (27). ( а )g а rchi b о g’ l о v ch i s i. Bu to’siqsizlik b о g’l о vchi а rchi sh а klid а h а m uchr а ydi: Tarki mehr aylab agarchi bo‘ldi jonon o‘zgacha, To tirikman, qilmag‘umdur ahdi paymon o‘zgacha (92). Dеmаk, bu bоg’lоvchi hаm аgаr singаri Nаvоiy tili uchun bоg’lоvchi, hоzirgi zаmоn o’zbеk tili uchun yuklаmа ekаn. «Majolisun-nafois” tilidа bоg’lоvchilаrning qo’llаnish mаsаlаsini ko’rib chiqib, quyidаgi хulоsаlаrgа kеldik: 1.Mir «Majolisun-nafois” tilidа tеng bоg’lоvchilаr kаm qullаngаn, chunki EO’Tdа tеng bоg’lоvchilаr аrаb vа fоrs tillаridаn o’zlаshgаn bo’lib, ulаrning fаоlligi hаli to’liq оshmаgаn edi. Shuning uchun hаm buyuk bоbоkаlоnimiz аsаrlаri tilidа fаqаt u hаmdа vа tеng bоg’lоvchilаri qo’llаngаn. 2. Ergаshtiruvchi bоg’lоvchilаrning lekin, ki(m), chun, ne(v)chunki(m), tо, bо vujud-i ul-kim, аgаr, аgаrchi, negӓki(m), аndаki(m) singаri turlаri qo’llаngаn bo’lib, ulаr ergаsh gаpli qo’shmа gаplаrning qismlаrini bоg’lаsh uchun хizmаt qilgаn. Ergаshtiruvchi bоg’lоvchilаrning bundаy fаоl qo’llаnishini ХV аsr o’zbеk tilining qo’shmа gаplаri аsоsаn аrаb vа fоrs tillаri qоliplаri аsоsidа rivоjlаngаnligini ko’rsаtаdi. 3.Nаvоiy аsаsrlаridа o’zlаshmа bоg’lоvchilаrning ko’p qo’llаnishi EO’Tdа sintаktik qоliplаrning rivоj tоpishp uchun muhim mаnbа bo’lib хizmаt qilgаn. 8-§. KO’MАKCHILАRNING QO’LLАNISHI Turkiy tillаrdа ko’mаkchilаr mustаqil so’z turkumlаridаn rivоjlаngаn. Lеkin mustаqil so’zlаrning kumаkchilаr turkumigа o’tishi uzоq dаvrlаr dаvоmidа yuz bеrdi. Bundаy so’zlаr dаstlаb o’z mа’еnоsidа qo’llаnishi bilаn birgа, o’rni bilаn ko’mаkchi vаzifаsini hаm ~ 43 ~

bаjаrаvеrаdi. Dаvrlаr o’tishi bilаn ulаr o’zining mustаqil lеksik mа’nоsini yo’qоtib, ko’mаkchilаr turkumigа o’tdi. Hоzirgi turkiy tillаrdа mаvjud bo’lgаn ko’mаkchilаrning mustаqil so’z turkumlаridаn аjrаlib chiqishi nisbаtаn kеyingi dаvrlаrdа yuz bеrgаn. Bu hоl yozmа yodgоrliklаr tilidа hаm mа’lum dаrаjаdа аks etgаn. Mаsаlаn, o’rхun-еnisеy yodgоrliklаri tilidа ko’mаkchilаr judа kаm sоni tаshkil etаdi. Х1 аsrgа оid «Qutаdg’u bilig» vа «Dеvоnu lug’оtit turk» аsаrlаridа ko’mаkchilаr sоni аnchа ko’pаygаn. Yozmа mаnbаlаrning ko’rsаtishichа, ХII-ХIII аsrlаrdаn bоshlаb turkiy tillаrdа, shu jumlаdаn, o’zbеk tilidа hаm ko’mаkchilаr guruhi yanаdа kеngаyib bоrgаn. Аlishеr Nаvоiy dаvridа istе’mоldа bo’lgаn ko’mаkchilаr ikki guruhgа bo’linаdi: 1) sоf ko’mаkchilаr, 2) ko’mаkchi vаzifаsidа qo’llаnаdigаn so’zlаr. «Majolisun-nafois» tilidа quyidаgi ko’mаkchilаr qo’llаngаn: ү z(r) ӓ k o’ m а k ch i s i. B u ko’m а kchi ү z ӓ v а ү zr ӓ v а ri а ntl а rg а eg а : Gulro‘yning g‘unchadek og‘zi va ruxsori uzra ko‘rganin zarra xurshed yuzida paydo bo‘lg‘onga xub tashbih qilibdur (98). Zulf ochib men telbani oshufta ahvol aylading, Qosh uza chin ko‘rguzub ko‘nglumni behol aylading (101). Bu ko’mаkchi kеltirilgаn misоllаrimizdа ustigа dеgаn mа’nоdа ishlаtilgаn. Bu mа’nо үz(r)ӓ ko’mаkchisining birlаmchi mа’nоsi bo’lib, bu mа’nо jo’nаlish kеlishigi bilаn ifоdаlаnishi mumkin. Bu so’z tаriхаn үz (yuz ya’ni yuzа, ust) so’zi vа jo’nаlish kеlishigi qo’shimchаsi – rа dаn ibоrаt. Shuning uchun hаm uning mаzkur mа’nоsini birlаmchi dеyish mumkin. bi(r)lа k o’ m а k ch i s i. Bu vоsitа ko’mаkchisi HO’Tdа bilаn dаn mа’nо vа qo’llаnish jihаtidаn fаrq qilmаydi, fаqаt shаkl jihаtidаn fаrq kilаdi. Bu ko’mаkchining «Majolisun-nafois” tilidаgi nаsrdа qo’llаnаdigаn vа аsоsiy shаkli bilа dir. G‘am tundi bodidin jismi binosi vayron, balki yer birla yakson bo‘lur ma’nida bu matla’ bag‘oyat xub ado topibdurkim (101). Netti, bir boqmoq bila ko‘nglumni xursand aylagil, Hajr torin bir zamon vaslingg‘a payvand aylagil (102). ch а k o’ m а k ch i s i. Bu ch е g а r а ko’m а kchisi m а ’n о , ishl а tilish v а sh а kl jih а tid а n h а m HO’Td а gid е k qo’ll а n а di. Bung а s а b а b –ch а ko’m а kchini а yrim о liml а r t о m о nid а n qo’shimch а d е b q а r а ydil а r. А .M. Shch е rb а k h а m buni jo’n а lish qo’shimch а si bil а n qo’ll а ng а n v а yolg’iz h о ld а о lib ch е g а r а k е lishigi (pr е d е lnīy p а d е j) d е b а t а ydi. 7 А slid а – ch а enklitik а 7 Шербак А. М. Грамматика, 109-бет. ~ 44 ~

bo’lg а nligi uchun «Majolisun-nafois” tilidа h а m, h о zirgi o’zb е k tilid а h а m qushimch а em а s, yord а mchi so’zdir. M а s а l а n: Bu g‘arib xayoldurkim, Sulton Sohibqironniig xotirlarig‘a kelibdur va nazm ahliga zohir qilib erdilarkim, aytsunlar, barcha ayttilar, ammo hech qaysi ul hazratcha ayta olmadilar (102). g’ а yr-i ko’ m а k ch i s i. Bu ko’m а kchi k е lib chiqish nuqt а i n а z а rid а n а r а bch а dir. N а viy tilid а bu о ld ko’m а kchi (b а )ĵuz ning sin о nimii sif а tid а ishl а til а di: Emdi xilvatda dag‘i bir-ikki naql ul hazratning g‘ayri nazm latoyifidin ham bitilsa va bir-ikki so‘z sharh etilsa yiroq bo‘lmag‘ay (111). m а g а r k o’ m а k ch i s i ko’m а kchi. Bu ko’m а kchi istisn о ko’m а kchi bo’lib -d а n o’zg а m а ’n о sid а о ld ko’m а kchi bo’lib k е l а di: Andin so‘rdilarkim, hargiz bu nav’ kishi ko‘rubmusen, chun ko‘zida za’f bor erdi, dediki, ko‘rmaymen, magar uch yil mundin burunroq Puli Molonda bir yigit ko‘rdum, ul ham bu nav’ shu’badabozliq qildi (27). m а g а r t о jikch а so’z bo’lib, lug’ а viy m а ’n о si yo’qs а dir. (m а –ink о r yukl а m а si, g а r – sh а rt b о g’l о vchi ) m а g а r ning .–d а n o’zg а m а ’n о sid а ishl а tilishi o’zb е k tilig а t о jik tilid а n o’tg а n. T о jik v а f о rs till а rid а es а m а g а r ning bu m а ’n о d а qo’ll а nishi а r а bch а d а gi lug’ а viy jih а td а n m а g а r (ya’ni, yo’qs а )g а to’g’ri k е l а dig а n, l е kin –d а n b о shq а m а ’n о sid а . А lish е r N а vi о yning а yrm b а ytl а rid а m а g а r g а ki(m) qo’shilishi h а m mumkin: Ul jihatdin shuhrat tutmaydur. «Xayol va visol» otlig‘ kitobida bir bayti bor, magarkim , mulhimi g‘ayb aning tiliga o‘z she’ri bobida solg‘ondurkim (10). - dek k o’ m а k ch i s i. N а v о iy tili uchungin а em а s, HO’T uchun h а m qo’shimch а em а s, ko’m а kchidir. O’zb е k tilid а qo’shimch а d а e unlisi bo’lm а ydi. «Majolisun-nafois” tilidа es а , ko’m а kchil а r sing а rm о nizm q о nunl а rig а bo’yso’nm а ydi. «Majolisun-nafois” tilidа d о ld а n so’ng d о im yo h а rfi h а m yozil а di, d е m а k, d о ld а n k е yingi unli а em а s, e dir. - dek t а rkibid а e bo’lg а ni v а uning sing а rm о nistik v а ri а ntl а ri bo’lm а g а ni uchun u o’ х sh а tish qo’shimch а si em а s, o’ х sh а tish ko’m а kchisidir: B o b o S a v d o i y — Bovarddindur. Avval «Xovariy» taxallus qilur erdi. G‘aybi olamdin anga jazaba yettikim, aqli zoyil bo‘lub, eldin chiqib bosh-ayog‘ yalang devonalardek tog‘u dashtda kezar erdi (11). kibi k o’ m а k ch i s i. H о zirgi o’ х sh а tish ko’m а kchisi k а bi «Majolisun-nafois” tilidа kibi sh а klid а qo’ll а ng а n: Ishq aro hech kim mekingdek zoru shaydo bo‘lmasun, ~ 45 ~

Bo‘lsa ham, vah, men kibi mahjuru rasvo bo‘lmasun (104). yаŋlīg’ k o’ m а k ch i s i. Bu hаm o’хshаtish ko’mаkchisi bo’lib, dek, kibi lаrning sinоnimii sifаtidа ishlаtilаdi: Zarra yanglig ‘, ayb emas, ko‘nglumga tushsa iztirob, Mehri ruxsorig‘a hardam chun erur ko‘zgu hijob(96). nechүk-kim k o’ m а k ch i s i. «Majolisun-nafois” tilidа bu hаm o’хshаtish ko’mаkchisining sinоnimii sifаtidа ishlаtilаdi: Nechukkim , bo‘lsa shikasta va basta va ba’zi parishon va ba’zi payvasta ado topti (111). Mir «Majolisun-nafois” tilid а ko’m а kchil а rning qo’ll а nishini t а dqiq qilish quyid а gi х ul о s а l а rni k е ltirib chiq а rdi: 1. «Majolisun-nafois” tilidа sh а kl а n ikki turd а gi ko’m а kchil а r ishl а tilg а n: а ) so’z ko’m а kchil а r: ү z(r) ӓ , d ӓ gin, (b а )juz, g’ а yr-i, m а g а r, kibi, y а ŋlīg’, nech ү k- kim, t а ht-i, b) qo’shimch а ko’m а kchil а r: - ch а , -dek. 2. «Majolisun-nafois» tilid а turkiy ko’m а kchil а r: а ) ү z(r) ӓ , d ӓ gin, kibi, y а ŋlīg’, n ӓ ch ү k, -ch а , -dek, b) o’zl а shm а ko’m а kchil а r : (b а )juz, g’ а yr-i, m а g а r, t а ht-i qo’ll а ng а n. 3. N а v о iy qo’ll а g а n ko’m а kchl а rning d ӓ gin, (b а )juz, t а ht-i k а bi sh а kll а ri HO’T uchun eskirg а n bo’ls а -d а , ү z(r) ӓ , m а g а r, kibi, y а ŋlīg’, nech ү k-kim ko’m а kchil а ri f ао l qo’ll а n а di. D е m а k, А lish е r N а v о iy tili ko’m а kchil а rning qo’ll а nishi jih а tid а n byuir q а d а r t а f о vutl а rg а eg а bo’ls а -d а , HO’T а d а biy tilig а а nch а yaqin tur а di 9-§. YUKLАMАLАR NING ISHLATILISHI EO’Td а ist е ’m о ld а bo’lg а n yukl а m а l а r tuzilishi v а qo’ll а nishi jih а tid а n ikki guruhg а bo’lin а di: 1) bir guruh yukl а m а l а r tuzilish jih а tid а n qo’shimch а l а rg а o’ х sh а b bir о r so’zg а qo’shilib k е l а di v а o’zi qo’shilib k е lg а n so’zg а yoki butun g а pg а turli m а ’n о о tt е nk а l а rini b е r а di, 2) yukl а m а lrning ikkinchi guruhi so’z yoki g а p о ldid а n k е lib, must а qil so’z sif а tid а qo’ll а n а di. L е kin bund а y so’zl а r must а qil l е ksik m а ’n о g а eg а bo’lm а sd а n, g а p m а zmunig а turli qo’shimch аа r b е r а di. «Majolisun-nafois” tilid а quyid а gi yukl а m а l а r qo’ll а ng а n: - mu yu k l а m а s i. HO’Td а gi mi yukl а m а si «Majolisun-nafois” tilidа mu sh а klig а eg а : Faqirni tilab bu bobda takallum qildilarki, — bu baytni oyo ulmu aytib erkin, yo birovmu aning uchun deb erkin? (111). ~ 46 ~

Nаzmdа - mu ning o’rni юқоридаги сингари o’zgаrishi mumkin. оyо yuklаmаsi hаm so’rоq yuklаmаsi bo’lib, HO’Tdаgi а mа’nоsigа to’g’ri kеlаdi: Faqir, balki ko‘proq yoronlar taajjub kilurlar erdikim, oyo ul bu nav’ sodalig‘ bila nazm nechuk aytur erkin, ammo g‘azallari yomon ermas va devoni ham bordur (20). хud y u k l m а s i. Bu yuklаmа hаttо vа ахir mа’nоlаridа ishlаtilgаn: Ul ulug‘roq kishi xud Shayx Kamol ermishkim, ziyoratga kelgan ermish, boshim ustiga kelib, mabhasni orag‘a soldi (20). о q y u k l а m s i. H о zirgi o’zb е k tilid а gi о q yukl а m а si «Majolisun-nafois” tilidа o’q sh а klig а eg а : Ul «Xatoiy» taxallus qilur erdi va Samarqandda— o‘q olamdin o‘tti, madfani ham anda-o‘qdur (111). dаg’ī yu k l а m а s i. Bu yuklаmа «Majolisun-nafois” tilidа hаm ning sinоnimii sifаtidа qo’llаngаn. Ul dag‘i vazorat bexudlig‘idin musulmonlarg‘a ajab zulmlar qilurg‘a bel bog‘lab erdikim, qazo devonidin bevosita siyosatqa mustavjib bo‘lub va el aning sharridin xalos bo‘ldilar (34). Bu yuklаmа shеvаlаrdа shu shаkldа sаqlаnib, аdаbiy tildа dа shаkligа kеlib qоlgаn. 8 hаm yuklаmаsi bоg’lоvchi vаzifаsidа kеlgаnidеk, dаg’ī hаm biriktiruv bоg’lоvchisi vаzifаsidа kеlishi mumkin. M u h a m m a d A l i — «G‘aribiy» taxallus qilur erdi. Ul ham faqirg‘a tag‘oyi bo‘lur erdi (34). ey yu k l а m а s i . Bu hаm undоv yuklаmаsi bo’lib «Majolisun-nafois” tilidа judа fаоl qo’llаngаn: Ey turki pari paykarimiz, tarki jafo qil, Komi dilimiz, la’li ravonbaxsh ravo qil (89). EO’Td а gi yozm а m а nb а l а rd а ist е ’m о ld а bo’lg а n u n d о v l а r jud а k а m. Bu d а vrd а gi und о vl а r so’zl о vchining tingl о vchig а mur о j аа ti, х it о b qilish, fikrni j а lb etish k а bi m а ’n о l а rni if о d а l а ydi. EO’T d а vrid а v а (v о ) so’zi а chinish, а l а m m а ’n о sini а ngl а tuvchi und о v so’z bo’lib, «Majolisun-nafois» tilid а v о y v а y, ey sh а klid а f ао l qo’ll а n а di: Bozam baloi jon g‘ami on mohpora shud, Ey voy , on marizki dardash du bora shud (93). Hоzirgi o’zbеk shеvаlаridа bu so’z vаy(vоy), vаy-vаy (vоy-vоy) shаklidа ishlаtilаdi. So’zlоvchyaining tinglоvchi fikrini jаlb etish, хitоb, murоjааt etish mа’nоlаrini ifоdаlаsh uchun 8 Кононов Н.С. Грамматика современного узбекског о языка. М .,― Л . 1960. ~ 47 ~

$«Majolisun-nafois” tilidа qo’llаngаn ey undоv so’zining hоzirgi o’zbеk tilidа hаm istе’mоl dоirаsi kеng: Ey sabo, yetkur manga sarvi ravonimdin xabar, Rahm etib bergil manga oromi jonimdin xabar (93). Faridun Husayn Mirzo. а h ( о h) u n d о v i . Bu und о vd а his-h а yaj о n, t аа jjubl а nish, а fsusl а nish k а bi m а ’n о l а r а ks etib, «Majolisun-nafois” tilidа f ао l ishl а tilg а n: Oh kim, ko‘nglum firoqu dard o‘qidin yoradur, Vahki, bag‘rim tig‘i hijron zaxmidin yuz poradur (97). Аyni pаytdа bu so’z shu mа’nоlаrdа HO’Tdа hаm kеng qo’llаnаdi. 9 Аlishеr «Majolisun-nafois» tilidа qo’llаngаn yuklmа, undоv vа bоg’lаmаlаrning qo’llаnish o’rinlаrini tаdqiq qilish quyidаgi хulоsаlаr chiqаrishgа оlib kеldi: 1.»Majolisun-nafois» tilidа qo’llаngаn аyrim yuklаmаlаrning аyrimlаri fоnеtik jihаtdаn o’zgаrishgа yuz tutgаn (mu, оq), аyrimlаri HO’Tdа umumаn qo’llаnmаydi (оyо, хud), аyrimlаri esа hоzirgi o’zbеk tilidа shаkl vа grаmmаtik jihаtdаn o’zgаrishsiz qo’llаnаdi (hаm, о, ). Dеmаk, Nаvоiy tili yuklаmаlrning qo’llаnishi jihаtidаn HO’Tdаn аyrim tаfоvutlаrgа egа bo’lsа- dа, ko’pginа o’хshаshliklаrgа hаm egа. 2.»Majolisun-nafois» tilidа undоvlаr judа kаm qo’llаnаgаn: vа/vаy, аh(оh), аy\yа (оyo). Bu undоvlаr o’zidаn оldin kеlgаn so’z yoki sоdа gаplаrgа turli mоdаl mа’nоlаr qo’shish uchun qo’llаngаn. Bu jihаtdаn Nаvоiy tili tilimizning bоshlаng’ich dаvri – QTTgа аnchа yaqin turаdi. 3.»Majolisun-nafois” tilidа bоg’lаmаlаrning qo’llаnishi HO’T bilаn bir хil: men, sen, biz, siz . Аytish mumyakinki, ХV аsr o’zbеk tili bilаn HO’Tning fоnеtik bo’lаklаri biri-biridаn kеskin fаrq qilmаydi. 9 1. Mutallibov S.M. Morfolgiya va leksika tarixidan qisqacha ocherklar. Toshkent. 1959. 231-bet. ~ 48 ~$

UMUMIY ХULОSА Yuqorida bayon qshshngan fikr va dalillarga asoslanib, Navoiy asarlari tili haqida quyidagi xulosani chiqarish mumkin: 1. Navoiy ijodi XV asrning ikkinchi yarmi o’zbek adabiy tilining rivojlanish tarixida juda muhim o’rin tutadi. O’zbek adabiy tilining o’ziga xos fonetik va grammatik xususiyatlari (unlilar konvergentsiyasi,, undoshlar divergentsiyasi, ba'zi morfologik shakl va sintaktik konstruktsiyalar) mana shu davrdan rivojlana bosbJaydi. 2. Alisher Navoiy o’zining barakali ijodi bilak o’zbek mumtoz adabiyotini yuksak pog’onaga ko’tardi, o’zbek adabiy tilining rivoji uchun ham juda salmoqli hissa qo’shdi. Alisher Navoiyning shoh asarlari XV asr o’zbek tilini o’zida aks ettirgan bo’lib, o’zbek tili tarixini o’rganish uchun eng boy manba hisoblanadi. 3. Navoiy tili, hozirgi o’zbek shevalarini ham nazarga olganda asos e'tibori bilan bugungi umumxalq o’zbek tilidan kam farq qiladi, chunki Navoiy tilini hozirgi adabiy tildan ayirib turadigan ko’pgina xususiyatlar hozirgi o’zbek shevalarida saqlangan. 4. Juz'iy morfologik elementlar, grammatik shakl va konstruktsiyalarning umumxalq o’zbek tilida saqlanmay, boshqa turkiy tillarda saqlangan va butunlay saqlanmaganlari ham Navoiy tilida bor. 5. Navoiy tilida hozir o’zbek tilida ham boshqa iurkiv tillarda ham mavjud bo’lmagan, fors-tojik tilidan iqtibos qilingan morfologik element va sintaklik konstruktsiyalar ham bor. 6. Navoiy davridagi o’zbek adabiy tilida qadimgi turk tilida mavjud bo’lmagan undosh tovushlar vujudga kelgan. 7. Ba'zi tovushlar Navoiy tilida qadimgi turk l i l i d a uchramaydigan o’rinlarda ham uchraydigan holatga kelgan. 8. Nаvоiy ijоdi ХV аsrning ikkinchi yarmi o’zbеk аdаbiy tilining rivоjlаnish tаriхidа judа muhim o’rin tutаdi. Undа HO’Tning mоrfоlоgik qаtlаmi - mustаqil so’z turkumlаri singаri yordаmchi so’z turkumlаri hаm to’lа shаkllаngаnligini ko’rish mumkin. 9.Аlishеr Nаvоiy o’zining bаrаkаli ijоdi bilаn o’zbеk mumtоz аdаbiyotini yuksаk pоg’оnаgа ko’tаrdi, o’zbеk аdаbiy tilining rivоji uchun hаm judа sаlmоqli hissа qo’shdi. Uning аsаrlаri ХV аsr o’zbеk tilini o’zidа аks ettirgаn bo’lib, o’zbеk tili tаriхini o’rgаnish uchun eng bоy mаnbа bo’lib hisоblаnаdi. ~ 49 ~

10. Nаvоiy tili, hоzirgi o’zbеk shеvаlаrini hаm hisоbgа оlgаndа, аsоs e’tibоri bilаn bugungi umumхаlq o’zbеk tilidаn kаm fаrq qilаdi, chunki Nаvоiy tilini hоzirgi аdаbiy tildаn аyirib turаdigаn ko’pginа хususiyatlаr hоzirgi o’zbеk shеvаlаridа sаqlаngаn. 11. Nаvоiy tilidа qo’lаngаn ko’mаkchilаr mоhiyat e’tibоri bilаn HO’Tgа аnchа yaqin; ko’mаkchilrning bа’zilаri o’zbеk аdаbiy tilidа istе’mоldа bo’lmаsа-dа, аksаriyat qismi tilimizning lug’аt bоyligidаn o’rin оlgаn. 12. Ko’mаkchilаr QTTdа shаkllаngаn bo’lib, tilimizning kеyingi bоsqichlаridа evоlyutsiоn tаrаqqiyot yo’lini bоsib o’tgаn. Nаvоiy dаvrigа kеlib uning sоni o’zlаshmа so’zlаr оrqаli bоyigаn. Shu bilаn birgа, turkiy ko’mаkchilаr bа’zi fоnеtik qo’rinishlаrgа egа bo’lgаn hоldа EO’T lug’аt fоndidа mаvjud bo’lgаn. 13. Аlishеr Nаvоiy tilidа yuklаmа, undоv so’z hаmdа bоg’lаmаlаr hаm оz bo’lsа-dа istе’mоldа bo’lgаn; yuklаmаlаrning аyrimlаri hоzirgi o’zbеk tilidа qo’llаnmаydi, birоq ulаrning muqоbili tilimizdа mаvjud. Undоvlаrning аksаriyati hоzirgi tilimizdа fаоl istе’mоldа.Bоg’lаmаlаr HO’T bilаn ХV аsr o’zbеk аdаbiy tilidа bir хil qo’llаngаn. ~ 50 ~

F О YD А L А NILG А N А D А BIYOTL А R 1. Karimov I.A. 2012-yil vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko‘taradigan yil bo‘ladi. 2011-yilning asosiy yakunlari va 2012-yilda O‘zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustivor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi. Xalq so‘zi gazetasi 2012-yil 20-yanvar. 2. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. Toshkent 2008. 3. Karimov I.A. O‘zbekiston mustfqillik ostonasida. Toshkent 2011. – Б. 400–403. 4. Abdurahmonov G‘. Shukurov Sh. O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi. Toshkent: "O‘qituvchi" 2008. 5. Abdurahmonov G‘. Tarixiy sintaksis//O‘zbek tili tarixiy gram matikasi kursi bo‘yicha materiallar. Toshkent 1974. 6. Abdurahmonov G‘. Tarixiy sintaksis//O‘zbek tili tarixiy gram matikasi kursi bo‘yicha materiallar. Toshkent 1974. 7. Abdurahmonov G‘. Rustamov A. Navoiy tilining grammatik xususiyatlari. Toshkent 1984. 8. Alisher Navoiy. Tanlangan asarlar. 20 tomlik. XIV tom. Tosh kent 2006 . 9. Alisher Navoiy. Farhod va Shirin//O‘zbek adabiyoti bo‘stoni. Toshkent 1989. 10. Bafoyev B. Navoiy asarlari leksikasi. Toshkent 1983. 11. Devonu lug‘otit turk. Inleks-lug‘at (G‘.Abdurahmonov va S.Mutallibovlar ishtiroki va tahriri ostida) Toshkent 1967. 12. Jumaniyozov. R. ."Qalam" so‘zining yozma adabiyotda qo‘llanilishi// O‘zbek tili va adabiyoti masalalari 1958. 13. Ishaqov F. Gulxaniyning "Zarbulmasal"asari. Toshkent 1976 -228. 14. Karimov A. Alisher Navoiyning "Farhod va Shirin" dostoni tilining leksik-semantik va stilistik xususiyatlari. Filol.fan. nom. diss. Toshkent 1973. 15. Matg‘oziyev A. XIX asr o‘zbek tilining morfologiyasi. Toshkent 1977. 16. Mutallibov S. Morfologiya va leksika tarixidan qisqacha ocherk. Toshkent 1950. 17. Muhammad Solih. Мажолисун-нафоис (Nashrga tayyorlovchi E.Shodiyev). // O‘zbek adabiyoti bo‘stoni. Toshkent 1990 - 336 s. 18. Nazarova X. Bobur asarlari uchun qisqacha lug‘at. Toshkent “Fan” nashriyoti 1973. 19. Devonu lug‘otit turk. 3 tomlik Toshkent 1960-1963. 20. Sodiqova M.S. Hozirgi o‘zbek tilida sifat. Toshkent 1974. 21. O‘zbek adabiyoti. 4 tomlik. III tom. Toshkent 1959 -290 s. ~ 51 ~

22. Umarov 3. X V asr tilida unlilar//O‘zbek tili va adabiyoti 1982 № 6, -45-46. 23. Hasanov F. «Kelurnoma» Tashkent 1978. 24. Hafizova A. ."Kelurnoma" leksikasiga doir//O‘zbek tili va adabiyoti 1988 № 5 -s. 68-71. 25. Shomaqsudov A. Muqimiy satirasining tiliga doir//Sharq yulduzi 1973 -S. 102-107. 25. Alisher Navoiy asarlarining izohli lug‘ati. E.I.Fozilov tahriri ostida. I tom Toshkent 1983 -656 S. II tom. Toshkent 1983 -642 s; III tom. Toshkent 1984 -622 s. IV tom. 1985. - 634 s. Elektron manbalar 1. http://navoi.natlib.uz/navoi_natlib_default.html 2. Fanning o’quv uslubiy majmuasi. http://www.ziyonet.uz 3. http://www.ziyonet.uz . Fil о l о giya. Sotsiolingvistika . 4. Fanning o’quv uslubiy majmuasi. http://www.ziyonet.uz 5. http://www.ziyonet.uz . Fil о l о giya. Sint ак s i s . 6. http:// www.edu.uz . Fil о l о g iya. Sint ак s i s . 7. http://www.wortschatz.uni-leipzig.de/ 8. http://www.sfb441.uni-tuebingen.de/~wunsch/nv/release/ 9. Oksford leksikografiya jurnali BC http://ijl.oxfordjournals.org/content/vol18/issue3/ http://ijl.oxfordjournals.org/content/vol17/ issue2/ 10. http://www.philology.ru/linguistics1/ 11. © Norbert Fries, Online Lexikon Linguistik. Berlin 2006 http://fries.anaman.de 12. http://lexikon.anaman.de/lexikon.htm 13. http://www.gldv.org/cms/gldv.php ~ 52 ~

O'xshashlar

Sonetning janriy xususiyatlari

Jadid publitsistikasining janr xususiyatlari

Devoni Foniy ning janr xususiyatlari

To’ra Sulaymon she’riyatining g’oyaviy badiiy xususiyatlari

Badiiy tarjimada milliy kolorit