Hamid Olimjon ijodida folklorizm - Adabiyot - Diplom ishlar

Hamid Olimjon ijodida folklorizm

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

209 KB

Ko'chirib olish

Hamid Olimjon ijodida folklorizm mavzusida yozgan BITIRUV MALAKAVIY ISHI 1

MUNDARIJA 1. Tushuntirish qismi - Kirish.……………………………………………… .3-bet ASOSIY QISM: I . BOB . HAMID OLIMJON LIRIKASIDA POETIK G‘OYA VA SHOIR RUHIYATI 1.1. Shoir ijodida ilhom va iste’dod uyg‘unligi ………………………..…… ....17-bet I.2. Hamid Olimjon g‘oyaviy konsepsiyasi va badiiy tasvir vositalaridan foydalanish mahorati ..................................... …… ……………...26-bet II BOB. HAMID OLIMJON IJODIDA FOLKLORIZM 2.1. Shoir dostonlarining g‘oyasida xalq og‘zaki ijodining uyg‘unlashuvi ...43-bet 2.2. Hamid Olimjon ijodida xalq ertaklarining o‘rni …......................................56-bet XULOSA Foydalanilgan adabiyotlar ro’xati………………………………….................63-bet 2

Kirish Bitiruv malakaviy ishining dolzarbligi : Mamlakatimiz mustaqillikka erishgandan so‘ng jamiyatning barcha jabhalarida bo‘lgani kabi adabiyot va san’at sohasida ham katta o‘zgarishlar ro‘y bermoqda. Ayniqsa o‘zbek adabiyotshunosligida ijodkorlar ijodini tahlil qilish ma’naviy yuksalishlarimizdan biri hisoblanadi, zero, Respublikamiz Prezidenti I.A. Karimov ta’kidlaganidek, “Ma’naviyat insonni ruhan poklanishi, qalban ulg‘ayishiga chorlaydigan, odamning ichki dunyosi, irodasini baquvvat, iymon-e’tiqodini butun qiladigan, vijdonini uyg‘otadigan beqiyos kuch, uning barcha qarashlari mezonidir”. Hamid Olimjon o‘zbek adabiyotidagi ijodiy taqdiri g‘oyat murakkab kechgan shaxsiyatlardan biridir. Adiblarning badiiy maxoratini ko‘rsatishdan ko‘ra, ularning qaysi tuzum va tizimga tarafdorligini tekshirish muhimroq deb qarashga odatlangan o‘zbek adabiyotshunosligida keyingi paytda sho‘ro davrida yashab ijod qilgan bir qator yozuvchilar qatori Hamid Olimjon merosiga ham nopisandlik bilan nigilistik qarash bir qadar sezilmoqda. Bu hol shoir ijodiga bag‘ishlangan ilmiy tadqiqotlar kamayib ketganligida, uning asarlarini qayta bosish ehtiyoj darajasida emasligida, umumta’lim maktablarida Hamid Olimjon ijodi namunalarini o‘rganish miqdori sezilarli ozayganligida namoyon bo‘lmoqda. Badiiy adabiyotga faqat bugunning talablaridan kelib chiqib yondashish uni publitsistika darajasiga tushiradi, nafis adabiyotning diapozonini bugunning manfaati qadar toraytiradi. Xolbuki, bugun yaratilayotgan badiiy asar faqat bugungagina tegishli emas. Shuning uchun ham chinakam badiiyat namunalariga ijtimoiy-siyosiy talablaridan kelib chiqib baho berish noto‘g‘ridir. Aslan mangulikka, juda bo‘lmaganda, umrzoqlikka da’vogar adabiy yaratiqlarni baholaydigan o‘lchovlar ham hodisalarga yarasha miqiyosli bo‘lishi lozim. Bizdan oldin yashab o‘tgan adiblarning faoliyatiga bizning bugungi ijtimoiy manfaatlarimizga qanchalik tug‘ri kelishiga qarab emas, balki badiiy asarlarining betakrorligi va inson ma’naviyatini yuksaltirishga qanchalik yaroqli ekanidan kelib chiqib baho berish sog‘lom aqlga muvofiq bo‘ladi. 3

Adabiyot ilmi uchun biror yozuvchining qaysi tuzumga qanchalik xizmat qilgani yoki qilmaganini aniqlashdan ko‘ra, uning yaratiqlari millatning bugungi badiiy tafakkuri va ma’naviyatiga nima berishi mumkinligini tekshirish ko‘proq naf keltiradi. Shu nuqtai nazardan Hamid Olimjon lirikasining poetik g‘oyasi va ijodkor g‘oyaviy konsepsiyasi ayniqsa uning qolklordan foydalanish mahoratini tadqiq etish bitiruv malakaviy ishimizning dolzarbligini belgilaydi. Muammoni o‘rganilish darajasi . Hamid Olimjonning hayoti va ijodi adabiyotshunos olimlardan Oybek, I. Sulton, H. Yoqubov, N. Karimov, U. Normatov, T. Yo‘ldoshev, S. Mirzayev, H. Umurovlarning ilmiy tadqiqot va maqolalarida o‘z ifodasini topgan. Bitiruv Malakaviy ishning maqsadi. Hamid Olimjonning xalq poetik ijodidan foydalanish mahoratini tadqiq etish Malakaviy ishning vazifalari. Asosiy maqsaddan kelib chiqib, tadqiqot oldiga qo‘yilgan ilmiy vazifalar qo‘yildi. - Hamid Olimjon lirikasidagi poetik g‘oya va shoir ruhiyatini tahlil qilish. - Shoir ijodidagi ilhom va iste’dod uyg‘unligini o‘rganish. - Hamid Olimjon g‘oyaviy konsepsiyasining rivojida badiiy tasvir vositalaridan foydalanish mahoratini tadqiq etish. - Shoir ijodida folklorizm masalasini tahlil etish. - Shoir dostonlarining g‘oyasida xalq og‘zaki ijodining uyg‘unlashuvi muammosini tadqiq etish. - Hamid Olimjon ijodida xalq ertaklarining o‘rni masalasini tahlil etish. Bitiruv malakaviy ishning yangiligi Hamid Olimjonning hayoti va ijodi, uning lirikasidagi o‘ziga xos individualligi muammolari o‘zbek adabiyotyotshunos olimlari tomonidan yetarlicha tahlil qilingan. Ammo Hamid Olimjon ijodi ya’ni uning asar yaratish jarayonida folklorizmdan foydalanish mahorati yetarlicha tadqiq etilmagan. Biz bitiruv malakaviy ishimizda mazkur muammolarni yetarlicha tadqiq etishni asosiy vazifa qilib oldik. Bu esa ishimizning o‘ziga xos yangiligini tashkil etadi. 4

Bitiruv malakaviy ishning nazariy va amaliy ahamiyati. Bitiruv malakaviy ishning natijalaridan maktab, litsey va kollejlarda Hamid Olimjon hayoti va ijodini o‘rganishda ma’ruza refaratlar yozishda bemalol foydalanish mumkin. Bundan tashqari bitiruv malakaviy ishning materiallari o‘zbek adabiyotida, Hamid Olimjonning ijodini o‘rganishda ozgina ulush bo‘lib qo‘shiladi va tadqiqot obyektini kengaytiradi. Bitiruv malakaviy ishning hajmi . Bitiruv Malakaviy ish kirish, ikki asosiy bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 5

I bob. Hamid Olimjon lirikasida poetik g‘oya va shoir ruhiyati Hamid Olimjon she’riyati ijodkorning ichki kechinmalarini, uning dunyoqarashini, qalb torlarining eng nafis, eng nozik ohanglarini aks ettiradi. Shoir ruhiyati, ijodiy ufqlari, qarbi, sirli tuyg‘ulari uning she’rlarida bor go‘zalligi bilan namoyon bo‘ladi. Shuning uchun ham betakror she’riyat sohibi Hamid Olimjon she’rlari, mana bir asrdirki, hanuz qutb yulduzidek chaqnab kitobxonlarni o‘ziga chorlab turibdi. Shoir she’rlari mavzu jihatidan rang-barang, badiiy jihatdan sehrga to‘ladir. Uning ijodida peyzaj lirikasi aloxida o‘rin tutadi. Hamid Olimjon chinakam tabiat shaydosi bo‘lib undagi go‘zalikni, uning butun latofatini qalbdan, mehr bilan kuylaydi. H. Olimjon tabiatdagi ranglar jilosini, sadolar rangin nozik his etadi: Salqin saharlarda uyqudan turgan. Buloq suvlariga yuzini yuvgan. Marmar havolarning qo‘yniga cho‘mgan, Zilol bo‘shliqlarga keng quloch qo‘ygan, Mustaqillik ishqi bilan yongan dalalar ko‘m-ko‘k Bu misralarda betakror tasviriy vositalarning o‘rinli qo‘llanganini ko‘ramiz. Shoir jonlantirishning tashxis ko‘rinishi (uyqudan turgan, keng quloch qo‘ygan, ishqi bilan yongan), ohorli sifatlashlar (po‘lat yag‘rin, marmar havo, zilol bo‘shliq), takror (ko‘m-ko‘k) va gradatsiyadan san’atkorona ustalik bilan foydalanadi. H.Olimjon she’rlarida oshufta shoir qalbining muhabbat tuyg‘ulari salmoqli 6

o‘rinni egallaydi. H.Olimjon beadad muhabbat egasi edi. Shoir o‘z qalbidagi sevgi tuyg‘ularini "Xayoling-la o‘tadi tunlar...", "Xayolimda bo‘lding uzun kun...", "Sog‘inganda", "Kechir meni, nozli malagim", "Sevgi desam, faqat sen desam...", "Savol" kabi go‘zal she’rlarida zo‘r ehtiros bilan ifoda etadi va ularda parallelizm va metaforadan unumli foydalanadi. Masalan: Eng gullagan yoshlik chog‘imda, Sen ochilding ko‘ngil bog‘imda. Shunda ko‘rdi ko‘zim bahorni, Shunda qalbim tanidi yorni. Qushlar sayrar jonimga payvast, Mei sevgining bo‘yi bilan mast. Bu otashin misralar shoirning ishq sehridan masrur, baxtiyor holatini yorqin namoyon etadi. Inson o‘z sevgisi, muhabbati bilan baxtli bo‘ladi, o‘zini behad baxtiyor his etadi. Yuragida muhabbati bor insonga esa olam, borlik, go‘zal va fusunkor ko‘rinadi. Shoir bu holatni shunday tasvirlaydi: Baxtim borki, har narsa g o’ zal, Ko‘rinadi mening ko‘zimga. H. Olimjon teran aql, nozik ta’b, keng xayol, zukko nigoh, yuksak ruhiy kuch va iroda, salohiyat egasi edi. Uning ijodi ifoda imkoniyatlarining kengligi, serqirraligi, asarlarining mavzu ko‘lami, g‘oyasi, badiiyati va timsollar tizimi bilan keng kitobxonlar qalbidan o‘rin olgan. Shoirning o‘zi jisman qisqa yashagan bo‘lsada, lekin uning badiiy merosi, yaratgan asarlari asr yuzini ko‘rdi. Mana yuz yildirki, shoir nomi va she’riyati barhayot. H.Olimjon serqirra ijodkor sifatida xalqning orzu-armonlarini kuylagani uchun ham, u yaratgan asarlar, shoir nomi, avloddan-avlodga, tildan-tilga ko‘chib, bundan keyin ham abadiyatga daxldor bo’lib qolaveradi. She’r ijodkor badiiy tafakkurining mahsulidir. Tabiat va jamiyatdagi voqea- 7

hodisalarning badiiy ifodasi lirikada o‘z aksini topishi, shubhasiz. Hamid Olimjonning tabiat tasviriga bag‘ishlangan she’rida lirik qahramon olami, ruhiyati yaqqol namoyon bo‘ladi. Shoirning "Holbuki tun" she’ri tun manzarasini kuzatayotgan shaxsning ichki kechinmalari, hissiyoti talqiniga bag‘ishlangan. Lirik qahramon tun manzarasini daryoning qarshisida kuzatadi. Tunda hammayoq sokin, shuning uchun bo‘lsa kerak, ushbu ajabtovur sukunat har qanday insonni beixtiyor ravishda o‘ylarga cho‘mishiga sabab bo‘ladi. Lekin hayot davom etayotgani, hech bir narsa tinim bilmasligi anglashiladi. Odatda, suvning oqishi davomida chiqadigan ovoz "shovullamoq" "shildiramoq", "jildiramoq" kabi so‘zlar bilan ifodalanadi. Hamid Olimjon daryo suvini esa "shag‘irlaydi" degan o‘ziga xos so‘z bilan tasvirlaydi. Daryoning shag‘irlashi esa butun borliqni qamrab oladi. Shoirning nazarida "vahm to‘lgan jar", "qorong‘u dunyo", "vodiy, daralar" - hammasi daryoga qo‘shilib shag‘irlaydi. Ana shu ovozlar shoirga uyqu bermaydi, bu manzara uning ilhomini qo‘zg‘atadi. Daryo suvi va osmon tunda uyg‘unlashib ketganday tuyuladi. Bu holat- manzarani shoir yerning osmonga o‘ranib uxlashiga qiyoslab, o‘ziga xos tasvir etadi. Lirik qahramon tun manzarasidan hayajonlanib soyga tushganda quyidagi holat ro‘y beradi: Soyga tushdim, ko‘kka chiqdi oy, Nur yog‘ildi oq bulutlarga. Nurga to‘ldi dara, to‘ldi soy, Nur yog‘ildi qorong‘i jarga. Tunda oyning aksi suvda jimirlab, yaltirab ko‘rinadi. Go‘yo oy suv ichida suzayotgandek bo‘ladi. Lirik qahramon soyga tushganda esa oy osmonga chiqib ketganday tasavvur beradi. Shoir "Soyga tushmoq" va "ko‘kka chiqmoq" antonimik so‘zlarni qo‘llab tasvirni yanada jonlantiradi. Soyga tushgan odam albatta suvni butun vujudi bilan his qilishni istaydi. Suvni ikki qo‘li bilan boshi uzra sochganda esa o‘ziga xos zavq paydo bo‘ladi. Sochilgan suv zarralarining go‘yo bulutlarga ko‘chishini shoir "nur sochildi", "nur to‘kildi", "nur taraldi" deb emas, balki "yog‘ildi", ya’ni 8

nurga to‘liq ko‘mildi ma’nosi bilan ifodalaydi. Misralar boshida nur so‘zining takrori anafora uslubi orqali shoir ta’kidni kuchaytirgan. Osmondagi oyning nuri, yulduzlarning yog‘dusi, suvning yaltirashi o‘zaro uyg‘unlashib ketadi. Bu yog‘dular sirasiga lirik qahramon ko‘zlaridagi akslanish qo‘shiladi. Zilol suv ostidagi tosh ham yaltirab tovlanadi. Bu tasvirni shoir "Oy nuriga cho‘miluvchi tosh" kabi tashxis bilan ifoda etadi. Odatda toza, sof, tiniq sifati "zilol" shaklida suvga nisbatan qo‘llaniladi. Tunda atrof, butun dunyo qorong‘ilikda qolganday bo‘ladi. Lekin lirik qahramon kuzatayotgan tun manzasidagi yorug‘lik, nurlar qatoriga endi samolyot chiroqlarining nuri qo‘shiladi. Shoir tun manzarasidan hayajonga tushib, o‘z hislarini qog‘ozga tushirar ekan, qalbidagi tug‘yon qalam tutgan qo‘llariga ko‘chadi, qo‘llari titraydi. Lirik qahramon tun manzarasini kuzatibgina qolmay, tabiat va borliqda kechayotgan hodisalar va harakatlarda o‘zi ham qatnashadi. Demak, u o‘zini tabiatning bir bo‘lagi deb his qilar ekan, bu tuyg‘udan u juda mutaassir bo‘ladi. Shag‘irlagan daryoning ovozi endi osmonu havoga ko‘chadi. Endi butun koinot shag‘irlaydi. She’rning dastlabki bandida "shag‘irlaydi" so‘zi qo‘llangan bo‘lsa so‘nggi banda esa "shag‘irlardi" o‘tgan zamon davom fe’li shaklidan foydalanilganki, bu shakl daryo, osmon, havo, umuman butun koinotda ma’lum bir vaqt (tun)da uzluksiz takrorlanib turgan harakatni ifodalaydi. Demak, garchi tun nihoyasiga yetgan bo‘lsada, lekin xayot davom etmoqda. "Shag‘irlardi" so‘zidagi "r" tovushlarining ketma-ket kelgan bo‘g‘inlarda qo‘llanishi o‘ziga xos ohangni bersa, band boshida bu so‘zning takrorlanishi, ya’ni anaforani shoir ta’kidlamokchi bo‘lgan fikrni yuzaga chiqargan: Shag‘irlardi osmon va havo, Shag‘irlardi butun koinot. Shag‘irlardi betinim daryo, Shag‘irlardi daryoda hayot... 9

Holbuki tun... Hamid Olimjon tabiatni yaqindan his qilgan xassos shoir sifatida tabiat manzaralarini obrazli tasvirlay olgan. Uning poetik tasvir yaratish uslubi o‘ziga xosligi bilan davr sinovlaridan o‘tib yashayveradi va kitobxonlar qalbini rom etaveradi. Hamid Olimjon "Bolalik" deb nomlangan she’rida xalqimizning udumlari, bolalar o‘yinlari haqida alohida to‘xtalib, shunday deb yozadi: Nurli oydin kechalar, Porlar edi ko‘chalar. To‘planardik, "Yashinmachoq" o‘ynardik, So‘ng charchardik. Chumchuq kabi Chirqillashni Tashlab biz, Rohat-farog‘at Q o‘zi kabi uxlardik. ("Kuychining xayoli"). 19-bet. Shoir xalq ertaklarini shunchalar sevganidan, bu ruhni she’rga ham chuqur singdirib yuborgan. Shuning uchun u "poyezd" yoki "tramvay" deb emas, "olov ko‘zli, temir tanli ot" deb tasvirlaydi. Bular shoir bolaligidan turli-tuman xalq ertaklaridagi uchar otlar, yog‘och otlar, temir otlar va boshqa sehrli narsalar haqida yaxshi tasavvurga ega bulganligini ko‘rsatadi. Hamid Olimjonning "Kuychining xayoli" she’ri atoqli xalq dostonchi baxshilaridan biri Fozil Yo‘ldoshga bag‘ishlangan. SHe’rning har bir satri xalqona ohang bilan sug‘orilgan. Quyidagi satrlar so‘zimizning isbotidir: Oyoqlar ostida yastanar soylar, 10

Qoshlar charx urib aylanar oylar, Qullarga amr etib, qamchi o‘ynatib, Ekinni bilmagan yilqini boylar. "Ot chopsa gumbirlar tog ’n ing darasi, Urushda bilinar mardning sara s i", Oltoychilik y o’ lda solgan jur elni n g, K o’ rinarmi yulduzining k a rrasi, ("Kuychining xayoli”) 19-bet. Ushbu satrlar xalq dostonlariga hamohangday jaranglaydi. Bevosita dostonlarda ko‘p qo‘llaniladigan "Ot chopsa gumburlar tog‘ning darasi, Urushda bilinar mardning sarasi" degan an’anaviy ibora esa she’rning xalqchilligini ta’minlashga, uning ta’sirchanligini oshirishga xizmat qilgan. She’rda "so‘zsiz hikoyalar, eng buyuk sirlar"ni "daryodan toshib" so‘zlash iste’dodiga ega bo‘lgan kuychining obrazi mehr bilan chizilgan. Kuychining o‘y – xayolini band etgan turli vaziyatlar atroflicha tasvirlangan. Dostonchi kuylagan mavzular qayd etib o‘tiladi. Shoir ularni ta’riflashda "Yig‘lasam holimga yig’lar bir kecha...", "G‘am bilan sarg‘aydi guldayin diydor" kabi dostonlardan olingan quyma satrlardan foydalanadi. "Alpomish" dostonining qahramoni nomini keltiradi: Qirg‘oqlarga urar daryo o‘zini, Osmon qurshamishdir tuproq, yuzini.. Bahoriy dashtlarga, gul vodiylarga, Oybarchin tikmishdir qora ko‘zini... Bundan ko‘rinib turibdiki, shoir "Oybarchin" o‘rniga "Adolat", "Yoqutxon", "Chamanoy", "Xolida" yoki biror boshqa qizlar ismini keltirishi ham mumkin edi, lekin shoir aynan Oybarchin ismiga murojaat qilgan. Chunki bu ism hamma uchun tanish va qadrdon. Oybarchinni hamma taniydi. Bundan tashqari, shoir she’rda bu ismni keltirish bilan birga "baxoriy dashtlar va gul vodiylar" Oybarchin tug‘ilib o‘sgan ertakchilar va dostonchilar yurti ekanligini ham ta’kidlamoqchi bo‘lgan. 11

Shoirning "Har yurakning bir bahori bor" she’rida ham xalk dostonlaridagi Layli va Shirin timsollari tilga olinadi: Lekin Layli boshiga kelgan, Qora kunlar bizga yot butun; Bizga yotdir Shirin baxtini Poymal etgan u qop – qora tun. Hamid Olimjon she’rlarida roviydan foydalanadi. Masalan, shoirning "Ofeliyaning o‘limi" she’rida voqealar roviy tilidan hikoya qilinadi: Hamlet sevar edi, uning qalbini, G o’ yoki ikki cho‘g‘, ikkita otash. Bo‘lib yondirardi ko‘zing tun-kuni, U ham qilmas edi bu otashga g‘ash. Hamlet yuragiga berardi bardi hayot, Sening u otashin, gulbarg lablaring, Jasur xayoliga bog‘lardi qanot, Sening u otashin bog‘idan bir kezib o‘tganing sening. Shu tariqa shoir voqealarni roviy tilidan bayon etgan holda, buyuk S h ekspirning shoh asari bo‘lgan " H amlet"dagi sevgi fojeasini mahorat bilan ko‘rsatib bera oldi. Odatda xalqimizning udumlariga ko‘ra, yigit bilan qiz sevishganda yigit qizga qasamyod qilib va’da beradi. Uni ardoqlashiga, chin qalbdan sevishiga ishontiradi. Hamid Olimjon xalqimizning shu udumidan foydalanib, o‘zining "Xayoling-la o‘tadi tunlar" she’rida ajoyib manzara yaratadi. Lirik qahramon an’anaviy tushga ishonib, sevgiga shubha bilan qaragan maxbubasiga muhabbati chinligi haqida qasamyod qiladi. Shoirning ertak va dostonlardagi tush motividan foydalanishi ham diqqatga sazovordir. Shoir yigit tilidan quyidagi kabi qasamyod so‘zlarini bitadi: Shu rost esa o‘tga tushsin jon, 12

Yomg‘irdayin boshga tushsin g‘am. Yashaganim - dunyoda yolg‘on, Qasam ichdim: emasman odam. Nomard ketay, yurakda tug‘yon Shu to‘lqindan zarra kam esa, Nomard ketay, shu otash yurak Sendan boshqa o‘zgani desa. Bunday misollarni yana ko‘plab keltirishimiz mumkin. Shoirning “Chimyon esdaliklari, “Xolbuki tun”, “Xayolimda bo‘lding uzun kun...”, “Ishim bordir o‘sha ohuda”, “Qora dengiz bo‘yida”, “Sog‘inganda”, “O‘rik gullaganda”, “O‘lka” kabi bir qator she’rlarida ham shoir qalbining yoniq tafti, xalq ijodi namunalarining u yoki bu qirrasi ufurib turibdi. Bular Hamid Olimjonning xalq og‘zaki ijodi namunalarini qayta-qayta mutoala qilib turishidan bir nishonadir. Hamid Olimjon ijodida folklor an’anlari mavzusini batafsil tadqiq qilish folklorshunosligimiz oldida turgan dolzarb vazifalardan biridir. Shoir: Ko‘zlarimni yummasman aslo - Daryo kabi uyg‘oq o‘turman, - deb bejiz takidlamagan. Xalq chashmasidan suv ichgan xalqona ohanglar marjonidan tuzilgan Hamid Olimjon she’riyati doimiy uyg‘oqdir. "Odam ota-onasini tanlayolmaganidek Vatanni ham tanlayolmaydi. Albatta, Olloh odamga Vatanni muzliklardan ham, sahrolardan ham, changalzorlardan ham ato etishi mumkin. Lekin siz bilan bizga Olloh O‘zbekistan deb atalgan, tuprog‘ida oltin gullaydigan, qishlarida bahor shivirlaydigan, tog‘ desa tog‘i bor, bog‘ desa bog‘i bor, har tongda bulbullar madhini o‘qib tamom qilolmaydigan bir yurtni Vatan qilib bergan ekan, buning uchun o‘zimizni BAXTLI deb bilmog‘imiz kerak". Bu topib aytilgan, har bir O‘zbekistonlikning ko‘nglidagi mulohazaning muallifi O‘zbekiston Qahramoni, adabiy tanqidchiligimiz sardori Ozod Sharafiddinovdir. Xo‘sh, bu fikrni sal davom ettiraylik. Aynan shunday BAXTLI 13

Vatanda tug‘ilgan bizdan oldingi uzoq va yaqin ajdodlar ham Allohga shukronalar keltirsa, ular ham "Baxtlar vodiysi"ni - "Shodlik va baxt o‘lkasi" deya ta’riflasa nega bizning "g‘ashimiz" keladi? Nega biz o‘tgan asrda yashaganlar baxtni bilmagan, shodlikni ko‘rmagan, totalitar tuzumda bu tuyg‘ular umuman bo‘y ko‘rsatmagan degan xukmni chiqaramiz? "Sovet davridagi tariximizni mutlaqo maqtash mumkin bo‘lmagan tuzum, deb" hisoblaymiz? "Bu tuzum xalqimizning fikrlashiga yo‘l qo‘ymagan..." deya qat’iy xulosa chiqaramiz? Nega? Axir, birinchidan, inson tuzumning bandasi emas-ku! U Allohning bandasidir. Shu bois, u qazo-qadarning hukmiga binoan muayyan bir vaqtda dunyoga keladi. Va u qaysi tuzumda yashashidan qatiy nazar, doimo g‘am-alamlarga ham, baxtu saodatga ham duch kelishi, uni boshidan kechirishi muqarrar. Axir baxt, baxtiyorlik tuzumlarning kashfi emas, u kishiga bog‘liq, tuyg‘u, insoniyatning tug‘ma xislati-ku! Gap yashayotgan tuzumidan, davridan Haqni va mohiyatni topa bilishida, xarakteri xislatlarini - o‘zligini ro‘yobga chiqarishida, kimligini anglatishida, avlodlariga qoldiradigan betakror merosida bo‘lsa kerak. Ikkinchidan, XX asrdagidek rivojlanish, katta sifat o‘zgarishlari tariximizda kam bo‘lgan. Vatanga tug‘ilmasingdan tug‘ilgan muhabbat, unga mahliyolik yuz ko‘rsatib, so‘zga aylanganda Hamid Olimjon bo‘lib hayqirasan: "Men dunyoga kelgan kundanoq Vatanim deb seni, uyg‘ondim, Odam baxti birgina senda B o’ luriga mukammal qondim ". Demakki, lo‘nda fikr va mehrga to‘la so‘z yaxlitlashganda Vatan mohiyati va unga baxshidalik ajoyib aniqlik bilan gavdalanadi, yurakni hap q irtiradi. Ha, aniqlik - qisqalik bilan, qisqalik - topib ifodalash bilan tug‘iladi. Ana shunda bu misralar har qanday qalbni egallaydi, qalbga eng sevimli, eng ardoqdi tuyg‘u bo‘lib, umrbodga joylashadi, asrlarga tatiydi. Hamid Olimjon o‘zi yashagan zamonasining bosh haqiqatlarini kashf etmasdan, ularning mohiyatini ochmasdan, qalbida "gullagan", fikrida "tinigan" xulosalarini ifodalamasdan tura olmaydi: 14

" Bilsinlarkim, yo‘ldoshim bo‘lmas Ko‘zda yoshi bilan kulganlar, Tillari bor, o‘zlari hayot Lekin yurak-bag‘ri o‘lganlar”. Sovet tuzumini qabul qilmagan millatchilarga atalgan, ularning qalblariga nashtar bo‘lib sanchilgan bu misralar muallifini aybsitish, bugungi Istiqlol nuqtai nazaridan uning bu haqiqatlarini rad etish, bizningcha, notug‘ridir. Chunki zamonaviy shoir bo‘lmasdan umriboqiy shoir bo‘lolmaydi. Bu badiiy ijodning azaliy va o‘zgarmas qonunidir. Umriboqiylikning asosida o‘z zamonasining asosiy dardlarini, ko‘plab zamondoshlarining urib turgan yuragi shodliklari va og‘riqlarini kashf etish, umumlashtirish, uni o‘zga avlodlar his qiladigan darajada anglatish yotadi. Darvoqe, XX asrning 30-yillari - Lenin davri, VKPB mafkurasi davri edi. Lenin - Stalin va sotsialistik partiya - yagona yetakchi edi. O‘zbekistonning "Moskvada suyangan tog‘i, Gurjistonda sevgan o‘rtog‘i - Unga husn va iftixor edi", "Odamga baxt va toleni yor etgan ajib diyor"da yashaganlarni "qo‘shiq, Leninga eltgan" davr edi. "Hamma yoq intilar Moskovga qarab, Shu yerdan qon olar qalbiga hayot; Shu q uyosh o‘ngida aylanar dunyo, Shu yerdan boshlanar butun koinot ". Shunday tushuncha, bu tushunchaga to‘liq ishonch 28 yoshdagi Hamid Olimjon qalbida ham hukmron edi. Va bu haqiqatlar shoir poeziyasida aks etmasligi mumkin emasdi. Bugun biz Hamid Olimjon bilgan haqiqatlarning mag‘zi puch bo‘lganini, totalitar tuzum o‘ziga g‘ov bo‘lganlarni ayovsiz mahv etganligini, xalq boshiga ko‘plab qirg‘inlarni solganini bilamiz. U paytlar esa, shoir biz bilgan haqiqatlarni xayoliga ham keltirmagan, sotsialistik jamiyatni baxt va saodatga eltuvchi yagona jamiyat deb tushungan, sotsialistik Vatanga o‘zligini baxshida qilgan, "sovet shoiriman", deya faxr-tuyg‘uga to‘lib yashayotgan yigit edi. Shu sababli, Hamid Olimjon "O‘lka" she’rida aytgan, uning qa’ridan, mantig‘idan kelib chikuvchi quyidagi so‘zlarida shoir asarining umriboqiyligini 15

anglaymiz; Vatanga bo‘lgan mehrimizni, ishonchimizni, safarbarligimizni, unga bo‘lgan qaynoq muhabbatimizni, aql va yuragimiz amrini biz ham, kelajak avlodlar ham shunday izhor qilamiz: "Har aytganing buyuk jangnoma, Qayga desang qaytmay keturman, Ko‘zlarimni yummasman aslo - Daryo kabi uyg‘oq o‘turman". Xullas shunday ijodkorlar bo‘ladiki, ularning har bir asarining poetik g‘oyasida shoir ruhiyati qalblardan qalblarga, dillardan dillarga ko‘chib o‘tadi. Boshqacha aytganda bunday asarlar dil tarjimoni, ijodkorning qalb qiyofasidir. Hamid Olimjon lirikasida poetik g‘oya dunyoda eng ulug‘ zot bo‘lgan insonning yuksak ma’naviy boyligi va beqiyos go‘zalligini shoirona san’at bilan tasvirlanishida aks etadi. Hayotga muhabbat, Vatanga sadoqat, inja tuyg‘ular tarannum etilgan Shoir she’riyati rang-barangligi va bir satri nurga yo‘g‘rilganligi bilan ham diqqatga sazovordir. 16

I. 1. Shoir ijodida ilhom va iste’dod uyg‘unligi. H. Olimjonning mashhur «O‘rik gullaganda» she’rida shoirning badiiy mahorati darajasi yaqqol namoyon bo‘ladi. Juda ohista, oddiy axborot berishdan boshlangan ushbu she’rda tasvir bosqichma-bosqich tuyg‘ular jo‘shqinligi, sezimlar junbushi sari yuksalib boradi. SHe’rning birinchi bayti faqat xabar tashiydi, xolos. Unda hali hissiyot, tuyg‘u, munosabat mutlaqo aks etmaydi: Terazamning oldida bir tup O‘rik oppoq bo‘lib gulladi. She’rning keyingi bandlarida gullab turgan o‘rikning latif manzarasi chiziladi. O‘rik gullashida shaksiz go‘zallik bor, lekin u o‘z holicha poeziya bo‘lolmaydi. Lekin Hamid Olimjonning sinchkov poetik nigohi o‘rik novdalaridagi gullarda shunchaki ko‘zni quvnatuvchi chechakni emas, balki tiriklik g‘unchalarini ko‘radi va buni o‘quvchiga ham ko‘rsata oladi. Shuning uchun ham she’rda ularning “hayot otini» aytayotgani tasvirlanadi. O‘sha misralarda guldan g‘o‘ra, undan meva, mevadan mag‘iz, o‘rikdan ko‘chat deganlaridek, hayotning uzluksiz davomiyligi aks etadi. Hayotning shunday betakror go‘zalligidan o‘zgalar ham bahramand bo‘lishini istagan shoir gulning totini olib ketgan «shabboda qurg‘ur»dan g’ashlanmasligini ta’kidlaydi. Shoirning gullagan o‘rikni ko‘rib tuzg‘igan xayoliga baxtlimanmi degan o‘yning kelishi bir qaraganda tasodifiyga o‘xshab ko‘rinsada, mantiqan asoslidir. Chunki odam go‘zallikni tuya olganligining o‘zi bilan baxtiyordir. Binobarin, go‘zallik og‘ushida qolgan shoirning baxt haqida o‘ylashida zarracha g‘ayritabiiylik yo‘q. Endigina yigirma sakkizga kirgan iste’dodli, sog‘lom, kelishgan shoir yigitning baxtli ekanligi she’rda ishonarli va to‘g‘ri aks etgan. Ayrimlar: «Butun mamlakatda shafqatsiz va qonli qatag‘on ketayotgan bir davrda shoir odam baxtli bo‘lishi mumkinmi?»- deya savol qo‘yib, H. Olimjondan ham xafagezak yashash va so‘nik ijod qilishni talab etadilar. Aytish kerakki, baxt ham, baxtsizlik ham na ommaviy, na uzluksiz va na tuzumga bog‘lik bo‘ladi. Mustaqillikka erishilgandan keyin mamlakatda birorta baxtsiz odam qolmadi deyish, kam deganda, soddalikdir. Baxt va 17

baxtsizlik g‘oyat o‘tkinchi, ichkin va shaxsiy xodisalardir. Hech qachon va hech qanday holatda hamma yoppasiga baxtli ham, baxtsiz ham bo‘lmaydi. Insoniyat alohida ruhiyatga ega shaxslardan tashkil topgan ekan, odamlarning baxtu baxtsizligi ham alohida bo‘laveradiki, she’rda bu xolat go‘zal aks etgan. To’g‘ri, she’rda “Bunda tole har narsadan mo‘l, To o‘lguncha shu o‘lkada qol” tipidagi «qizil»roq, badiiy to‘xtamlar ham bor. Lekin bu ifodani lahzalik kayfiyatini mangu xolat tarzida taqdim etayotgan yosh va omadyor odamning yanglish bo‘lsada, samimiy e’tirofi sifatida qabul qilish mumkin. She’rda gul bilan baxt muvoziy ko‘riladi. Gulni baxtiyorlik timsoli sanagan, oppoq gullar og‘ushida qolganidan tuyg‘ulari junbushga kelgan shoir o‘z quvonchini barchaning tuyg‘usi tarzida taqdim etadi. Shu sababli: «Umrida hech gul ko‘rmay yig‘lab O‘tganlarning haqqi ham senda. Har bahorni yig‘lab qarshilab Ketganlarning haqqi ham senda...» misralari ham samimiy dil izhori sifatida, ham tiriklarning o‘tganlar yodi oldidagi burchdorligi ifodasi tarzida qabul qilinadi. Shoirning poetik mahorati she’rning boshida keltirilgan ikki misrani she’r so‘nggida ham hech qanday o‘zgarishsiz takrorlagani holda kuchli badiiy samaraga erishganida ko‘rinadi. SHe’rning boshida bu misralar faqat habar bergan bo‘lsa, oxirida ular shunchaki axborot tashib qolmay, shoirning hissiyot dunyosini dolg‘aga solgan holatning timsoli darajasiga ko‘tariladi. Bu misralarning har ikki o‘rindagi estetik vazifasini anglashga urinish o‘quvchi badiiy didini yuksaltiradi. Hamid Olimjon lirik merosida «Ofeliyaning o‘limi» she’ri aloxida ahamiyat kasb etadi. Mazkur she’r 1936 yilda, Hamza nomidagi teatrda Shekspirning «Hamlet» tragediyasi tomoshasidan keyingi taassurot asosida dunyoga kelgan. To‘rt bo‘limdan tashkil topgan she’rning birinchi bo‘limi birgina to‘rtlikdan iborat. Ikkinchi bo‘limda to‘qqiz, uchinchi bo‘limda yetti, to‘rtinchi bo‘limda ikki — jami o‘n to‘qqiz to‘rtlik bor. Ko‘rinadiki, «Ofeliyaning o‘limi» — kattagina she’r. Unda shoir fojiada ro‘y bergan voqeani qayta bayon qilishni emas, balki sevgiday buyuk bir tuyg‘uda baxtli yakun yo‘kligi sababi xaqida dunyo bilan bahslashishni niyat kilgan. Shuning uchun bo‘lsa kerak, she’r Ofeliyaga murojaatdan boshlanib, dunyoga malomat bilan tugallanadi. 18

Ma’lumingizkim, husn, "go‘zallikni tarannum etish, ulug‘lash — she’riyatning hamishalik mavzusi. Go‘zallar boshqa fazilatlarsiz, chiroyli bo‘lishining o‘zi bilanok, kishida ehtirom uyg‘otishadi. Qismatning o‘yini shundoqki, ko’pincha falokat ana shunday go‘zallar boshiga yog‘iladi. H.Olimjon ham «yoniq yulduz»ni ko‘zlariga joylagan, «lablaridan yoqut husn oladi»gan, siynalari «qor tog‘i»day oq Ofeliya boshiga «so‘ngsiz musibatlar, dunyo-dunyo g‘am» tushganidan iztirob chekadi. Buni keksa falakning zolimligi, adolatsizligidan deb biladi. Lekin «Foyda yo‘qdir, go‘zal, zolim falakdan qancha dod qilsangu, qancha shikoyat». Ikkinchi bo‘limda baxt yor bo‘lmas ekan, qizga bu qadar to‘kislik, husn ato etilishiga nima hojat bor edi tarzidagi dilo‘rtar savollar o‘rtaga tashlanadi. Shoir faqat muhabbat va husnning emas, balki ayolning qismati borasida ham fikrga toladi. She’rning beshinchi va oltinchi bandlarida «busiz» olmoshi «bunsiz» tarzida bir «n» tovushi orttirib qo‘llangan. Agar e’tibor berib uqilsa, shoir shu kichik orttirmaga katta estetik vazifa yuklagani ma’lum buladi. Hamisha ezgulikka intilgan va har qayerda uni ko‘rishni istagan shoir sevishmoqning ma’nosini visolda, baxtda deb biladi, suyishganlar, albatta, bir- birlariga yetishishlari kerak deb xisoblaydi. Shu bois gunohsiz Ofeliyaning halokatini qabul eta olmaydi. Shoirning isyonli tuyg‘ulari ildizi shunda: Hali sevishmoqda shumidi ma’no? Faqat azob bordir qismatda, nahot? Nahotki, sevgiga shudir tamanno? Nahot go‘zal uchun faqat, faqat dod! She’rning uchinchi bo‘limida shoir bugundan uzoqlashib, o‘tmishga chekinganday bo‘ladi. Shuning uchun ham dastlabki ikki bandda tasvir maromi bir qadar sokinlik kasb etadi. Lekin xayotning adolatsizligi, hech nimaga hech qanday da’vosi bo‘lmagan sevgining poymol kilinishi shoir tuyg‘ularini yana junbushga keltiradi. SHe’rda chorasizlikdan qiynalib ketgan kishi tuyg‘ulari shunday ifodalanadi: 19

Faqat netmak kerak, bordir na chora? Sevguchi yurakni qurshasa balo? Butun olam ko‘zga esa qorong‘u, Balolarga Hamlet esa mubtalo? Chindan ham, dunyoning ishlarini tushunib bo‘lmaydi. Olijanob shahzodaning qalbiga shunchalar katta muhabbatni joylagach, uni adoqsiz tashvishlar girdobiga solishning, suyganidan ajratishning nima keragi bor? Lekin odam faqat sevgi bilangina yashay olmas ekan-da! Dunyo biz o‘ylagan va xohlagandan ko‘ra murakkabroq, hayot esa chigalrok, bo‘lsa na iloj? Qabih kimsalarning yovuzliklari tufayli «sevguvchi yurak» balolarga giriftor etilgach, bunday insonning muhabbatdanda kungli sovishi mumkin ekanda. She’rning keyingi bandi ruhiga ko’ra «Hamlet» tragediyasi darajasiga ko‘tariladi. Unda inson taqdiridagi adoqsiz chigallik, odamga xos aldov, shubha, yo‘lsizlik butun ko‘lami bilan ifodalangan. She’rxon bug‘ilib ketganday, ilojsiz holatga tushganday buladi. She’rda ezgulikka tayanilmagan joyda baxt bo‘lmasligi o‘ta ta’sirchan ifoda etilgan: Shubha otashida yonar tafakkur, Dunyo bir g‘amxona, «Doniyo — zindon». Yo‘qdir yuraklarni yoritgali nur, Zanjirdadir sevgi, qafasdadir jon. She’rning keyingi misralarida g‘amgin ruh, umidsizlik hissiyoti yanada kuchayadi. «Hamlet» asari bilan tanish odam biladiki, Ofeliyaning o‘limiga qirolning arvohi bevosita sababchi emas. Lekin she’rda arvoh kuchli yozg‘iriq, cheksiz alam bilan tilga olinadi. Nahotki, shoir otaning begunoh, arvohini ayblayotgan bo‘lsa? Ehtimol, bu to‘rtlikni o‘zgacha izohlash mumkindir? Hosil bo‘lmas murod, hech narsa nasib, Qancha yig‘lasangu qancha cheksang oh; Sevguvchi yigitni solmishdir yo‘lga Tunda ertak aytgan bir mudhish arvoh. Aslida bu sevgini barbod etgan arvohmi 20

yoki tirik qirolni arvohga aylantirgan yomonlik va yomonlarmi? Bo‘lmasa, shoir nega qirolning arvohini «mudhish» deya atayotir? Sinchiklab qaralsa, she’rda shoir halok bo‘lgan qiz nuqtai nazarini ifoda etgani, shunday go‘zal hilqatning yo‘q qilinganiga achinish tuyg‘usi ulkan bo‘lgani uchun asl haqiqatni payqashni istamagani anglashiladi. She’rdagi fojiali ruh bandma-band yuksakka o‘rlaydi. Shoir she’rxonni butun asar davomida iztiroblar og‘ushida ushlab turadi va yakunda yana bir marta insoniy azoblarni kuchli darajada tatib ko‘rishga majbur etadi. Shuning uchun she’rning tugallanishi yanada fojiona ohang kasb etadi Sevgi ko‘klarida uchuvchi lochin Arshidan yiqildi va ko‘hna dunyo – Butun armonlarni kul kilgan otash O‘zi bo‘lib qoldi sevgiga gado. So‘nggi to‘rtlikda sevgi ko‘klarida uchuvchi lochinni halok etib, o‘zi yetim kolgan bu keksa va adolatsiz dunyo o‘z qilmishlarining natijasi o‘laroq oxir-oqibatda «sevgiga gado» bo‘lib qolganligi o‘ta ta’sirli ifoda etilgan. Chunki adolat bo‘lmagan makonda sevgiga ham o‘rin yo‘qdir. Olam hodisalari faqat sinfiy-partiyaviy nuqtai nazardan ifodalanishi lozim deb qaralgan 30-yillarda Ofeliya fojiasini sof insoniy tuyg‘ular nuqtai nazaridan tasvirlash, boy berilgan sevgi haqida bu qadar g‘amgin, umidsizlikka to‘la she’r yozish H.Olimjonning katta iste’dodi va ijodiy jasoratidan dalolatdnr. «O‘rik gullaganda» she’rida yorug‘ nur qanchalik ko‘p bo‘lsa, “Ofeliyaning o‘limi”da zulmatga cho‘mgan ruhiyat tasviri shunchalik ustuvor. Oshiq ham, ma’shuqa ham pok, ularning niyatlariga g‘araz, amallariga yovuzlik aralashmagan. Lekin hayot nopok va shafqatsiz, odamlararo munosabatlarda yovuzlik hukmron. Shu sabab sevgi toptaladi, go‘zallik o‘lim topadi. She’rning lirik qahramoni aqlga sig‘mas adolatsizlik oqibatlarini ko‘rib, sarosimaga tushgan kishi holatida qoladi. «O‘rik gullaganda»ni o‘qigan o‘quvchi baxtdan entiksa, bu yerda baxtsizlikdan nafasi qaytadi. Ko‘rinadiki, H.Olimjon faqat shodlikni kuylamagan, balki bir umr baxtga intiltgan insonning bosib o‘tayotgan yo‘lidagi qorong‘i va yorug‘ bekatlarni haqqoniy 21

aks ettirgan ekan. Shoir lirikasi qiyofasini tayin etishda uning to‘rt baytdan iborat ixchamgina, lekin g‘oyat mashhur g‘azali «Kuygay» ham aloxida o‘rin tutadi. G‘azal janridagi bu she’r, aslida, to‘rt parda, olti ko‘rinishli «Muqanna» musiqali dramasidagi Muqanna va Guloyin timsollari uchun duet shaklida yozgan. Taniqli xonandalar tomonidan yakkaxon qo‘shiq qilib kuylangan badiiy jihatdan g‘oyat yuksak bu she’rga g‘azal tarzida yondashish maqsadga muvofiqdir. Musiqali drama librettosida she’r quyidagi kurinishda berilgan: Guloyin So‘zingni sharpasi tekkanda olam bob-bob kuygay, Dengizlar, daryolar,hxattoki ko‘llarda hubob kuygay. Muqanna Kamondek qoshlaring kipriklaringdan o‘q, otar doim, Guloyin Sening yoding bilan tinmay, hama nozu itob kuygay. Muqanna Yonib ishqingda qalbim kulga aylansa ajab ermas, Ko‘zing osmonga tushganda lovullab oftob kuygay. Guloyin Olay toqatni qaydin ko‘zlaringga hech qarolmayman, Muqanna, Guloyin Tushibdir uchquning bag‘rimgaki, go‘yo kitob kuygay . G‘azaldagi dastlabki bayt Guloyinga tegishli ekanida katta hayotiy mantiq bor. Unda qiz tilidan Muqannaning erk y o’ lidagi otashin so‘zlari olamni kuydirishi mubolag‘ali yo‘sinda arz etiladi. Muqanna tilidan berilgan misrada suluv qizga mahliyo yigitning iqrori bor, xolos. Ikkinchi baytning ikkinchi misrasida Guloyin haqiqat va uning ifodachisi yo‘lida hamma narsasini kuydirganini ta’kidlaydi. Uchinchi shoxbayt Muqanna tilidan bitilgan. Unda Guloyinning chiroyi mubolag‘aning gulu darajasida ifoda etiladi. Ya’nikim, qizning ko‘zi osmonga tushib 22

qolsa, suluvning jamolidan ko‘kdagi oftobning lovullab kuyib ketishi mumkinligi tasvirlanadi. Bu she’rda bir-biriga muhabbat kuygan yoshlarning qalb izhori ulkan san’atkorlik bilan aks ettirilgan. G‘azalda ikki otashin qalb tuyg‘ulari tasvirida shoirning poetik mahorati, inson hissiyoti tovlanishlarini inja rang-barangligi bilan bera olish saloxiyati yorqin namoyon bo‘lgan. Shoirning mahorati sabab aslida ikki qalb tug‘yonining poetik ifodasi bo‘lmish she’r bir kishining yaxlit hissiyoti, kechinmasi tasviriday taassurot qoldiradi. Baytlardagi biri-biridan kelib chiquvchi ko‘p bosqichli tasvir silsilasi sababli bu g‘azal oshiqning ma’shuqaga murojaati tarzida qabul etiladi. Chin sevgi uchun tuyg‘uning egasi emas o‘zi muhim bo‘lganidek, g‘azal misralaridan biri Muqannaga, boshqasi Guloyinga tegishli ekani ham deyarli sezilmaydi. Ikkinchi jahon urushi yillarida Hamid Olimjonning she’riyati kurashchan mohiyat kasb etdi. Shoirning o‘shanday asarlaridan biri 1942 yilning may oyida yozilib, «Qizil O‘zbekiston» gazetasining 29 oktabr sonida bosilib chiqqan «Sevgi» she’ridir. S h e’rda frontga ketayotgan yigit va sevgilisini kuzatayotgan qiz holati aks etgan. Ma’lumki, muhabbat joy ham, vaqt ham tanlamaydi. U jamiyatdagi vaziyat, odamlar orasidagi munosabatlar bilan hisoblashib o‘tirmaydi. Binobarin, urush ham sevgiga to‘siq bo‘lolmaydi. Lekin muhabbat zabt etgan ko‘ngil egasi ham sevgi bilan, ham urush bilan hisoblashishi kerak. S h e’rning birinchi bandida oshi q ning hayrlashuv onidagi so‘zlaridan o‘zini yo‘qotgan ma’shuqa holati aks ettiriladi. Yigitning: «Butun yoshligimiz jangdadir bu kun, Jangda yechilmoqda sevgi qismati» so‘zlari uning shaxsiyatiga xos belgilarni aks ettiradi. Odatda urushni kattalar boshlashadi, lekin uning azobini yoshlar tortadi. Shu ma’noda, yuqoridagi ikki misrada xam urushning, ham hayotning mohiyati ifoda qilingan deyish mumkin. Tasvirning samimiyati shundaki, dunyoda adolat o‘rnatmok uchun urushga otlangan yigitning ko‘zlarida nam ko‘rinadi. Bu — tabiiy hol. Chunki uning ko‘nglida: «Agarda qaytmasam shu mendan yodgor» tarzida naqd xavotir turibdi. S h e’rda tasvirlanishicha, ma’shuqa oshig‘ining gaplariga darhol javob bermaydi. Ehtimol, o‘zbekning qiziga xos tortinchoqlik bunga yo‘l bermagandir. 23

Lekin qizning kunglidan o‘tayotgan o‘ylar tasviri juda salmokli, tuyg‘ular xassos: «Sensiz ololmasman aslo men nafas, O’limdan og’irdir sendan ajralshi». Qizning ruhiy xolati aks ettirilgan to‘rtinchi band she’riy kashfiyotga to‘laligi bilan ajralib turadi. Qizning: «Torgina qalbimga keng dunyo qafas» iqrorida teran ma’no yashiringan va unda ulkan she’riy joziba bor. Dunyoning kengligi, qalbning kichikligi ma’lum tushunchalar. Lekin torgina qalbning keng dunyoga sig‘mayotgani, dunyoning unga qafas bo‘lib ko‘rinayotgani ifodasi – badiiy kashfiyot. S h e’rning keyingi bandlarida oshig‘i ortidan jangga jo‘nagan ma’shuqa holati: Orqangdan qolmasdan jo‘nadim jangga, Qo‘zi ketgan kabi qo‘yning izidan. Go‘yo quyosh oyni kuzatganiday, O‘t bo‘lib orqangdan kezmakdaman man. S h e’rda qiz qo‘llagan o‘xshatishlar xalq dostonlari va qo‘shiqlaridagi obrazlarga o‘xshab ketadi. Qo‘zi qo‘yning izidan yurishi bir umr jonliqlar bilan shug‘ullangan har bir o‘zbekka tanish. Shuningdek, kelishgan va ko‘rkam yigit- qizlarni oyu quyoshga o‘xshatish ham o‘zbekning didga xos jihatlardir. S h e’rning oltinchi bandidagi juda nozik ruhiy tovlanishlar tasvir etilgan. Unda jang qilayotgan yigit elini o‘ylashi aytilgani holda qizning holati: "Men ham qasos olib to’kmakdaman qon, Elim va yorimning nomi dilimda" tarzida ifodalanadi. Bu satrlarda chiroyli estetik effekt bilan birga, kuchli hayotiy mantiq ham bor. Yigit suyukli qizni alohida tilga olmaydi. Chunki u el deganda sevgilisini ham nazarda tutadi. Sababki, qizning frontda ekanidan habarsiz yigitning nazarida ma’shuqasi ham eli bilan birga, yiroqlarda qolgan. Erkaklar qatori jang qilib, dushmandan qasos olayotgan qiz esa suyganining jangda ekanini yaxshi biladi. Binobarin, u yorining nomini dilida tutishi tasiri ishonarli va asosli. She’rning quyidagi misralarida muhabbat va urush timsollari qorishib ketgan holda tasvir etiladi: Senga yuborganim otashin bo‘sa, Yengil shabbodadek uchar havoda. Jang bo‘lgan joylardan labingni izlar Va ba’zan darbadar kezar samoda. 24

Bu misralarda urush davridagi muhabbat ham mavjud sharoitga mos harbiy qiyofada aks ettirilganini ko‘rish mumkin. «Sevgi»ning qa h ramoni – qalbiga ulkan ezgu tuyg‘ular hokim shaxs. Shuning uchun ham uning: Dunyoda albatta bir o‘lmoq bor-ku, Hech ajab emasdir o‘lsak jang aro. Yov bilan kurashda oqsa qonimiz Bo‘lmay el oldida yuzimiz qaro – degan ko‘tarinki so‘zlari kishiga sun’iy tuyulmaydi. Ishqqa maskan yurak ko‘tarinki romantikaga to‘liq bo‘lishi ma’lum. Yuksak insoniy fazilatlarga ega kishilar uchun sharaf bilan o‘lish, tubanlik bilan yashashdan afzal ekani ajablanarli emas. Shunday insonlargina o‘limdan keyin ham o‘lmaslikka erisha oladilar. Shunday odamlargina qat’iy ishonch bilan: Jismimiz yo‘qolur, o‘chmas nomimiz, G‘alaba to‘yida bo‘larmiz biz ham. Aziz do‘stlar bilan uchrashib xandon, Qadrdon ellarga qo‘yarmiz qadam deya oladilar. Yuqoridagi misralardan asl odam uchun jismning tirikligidan ko‘ra, ruhni pokiza saqlash muhim ekani anglashiladi. She’rning qahramoni begona joylar uchun borgan janglarda sha h id bo‘lishi mumkin. Lekin u ruhan bo‘lsada, qadrdon ellar», ya’ni o‘z ota makoniga qaytishni, «aziz do‘stlar» bilan uchrashishni orzulaydi. Sevgiday o‘ta intim, faqat ikki kishigagina tegishli tuyg‘uni ezgulik, haqiqat, adolat, ozodlik singari yuksak ijtimoiy tushunchalarning qaror topishiga esh holda tasvir eta bilish shoir mahoratining ulkanligidan dalolatdir. Xullas, otashin shoir, so‘zni olovlantiruvchi publitsist, mohir dramaturg, teran olim, usta tarjimon, tengsiz tashkilotchi, o‘tli notiq bo‘lgan Hamid Olimjonning birgina she’riyat olamiga qilingan xolis ilmiy safar undan bugungi milliy ma’naviyat va badiiy tafakkurimiz uchun kerakli bo‘lgan nodir jihatlar topish mumkinligini ko‘rsatadi. Binobarin, Hamid Olimjon badiiy tariximizda qolib ketgan ijodiy siymo emas, balki biz bilan yashayotgan va yashay oladigan harakatdagi adabiy ko‘rkamlikdir. 25

1.2. Hamid Olimjon g‘oyaviy konsepsiyasi va badiiy tasvir vositalaridan foydalanish mahorati Hamid Olimjon o‘zbek adabiyotida o‘ziga xos ovoz va uslubga ega bo‘lgan shoirlar sirasiga kiradi. U o‘z she’rlarida fikr, his-tuyg‘u, qalb holatini boricha tasvirlashga urinadi. Hamid Olimjon ijodiy yo‘lining ikkinchi bosqichini urush yillaridagi asarlari tashkil qiladi. Ona Vatanni ardoqlash hamma davrlar adabiyoti uchun mushtarak hodisa bo‘lib, shoir Vatan timsolini yor bilan birga qo‘yadi. Uning ijodida yor, Vatan va jangchi timsollari mushtarak tushuncha sifatida talqin qilinadi. Xususan, uning urush mavzusidagi "Yaqinlik", "Sen tug‘ilgan kun", "Nihol" kabi she’rlari Vatan, yor va jangchi timsoli mushtarakligi asosida yaratilgan. Shoir muhabbat mavzusini yoritganda tabiat lavhalarini jonlantiradi, lirik qahramon tuyg‘ularini baxt-saodat yog‘dulari va ishonch ruhi bilan nurafshon etadi. Hamid Olimjonning "Yaqinlik", "Sen tug‘ilgan kun", "Nihol" kabi she’rlarida tabiat manzaralarini yorqin chizishda va inson ruxiyati bilan bog‘lashda shoir badiiy mahoratining yuksak cho‘qqilariga ko‘tarilganligini ko‘rishimiz mumkin. Hamid Olmjonning urush yillaridagi ishonch va umid ruhi barcha asarlari singari mazkur uch she’rining ham qon tomiriga singdirib yuborilgan. Uning harbiy lirikasiga mansub mazkur she’rlarida ("Yaqinlik", "Sen tug‘ilgan kun", "Nihol") publitsistik jo‘shqinlik tuyg‘ular harorati bilan tutashib ketgan va bu omil urush davri haqiqatining badiiy ifodalanishiga imkoniyat yaratgan. "Yaqinlik", "Sen tug‘ilgan kun", "Nihol" she’rlari yaratilish davri, uslubi va g‘oyasiga ko‘ra bir xil bo‘lib, unda shoir urush davri voqealarini, unga safarbarlik ruhini badiiy aks ettiradi. Xususan, "Yaqinlik" she’rida shoir jang maydonlari tasvirini muhabbat tuyg‘ulari va ishqiy kechinmalar tasviri orqali beradi. Shoir nazdida yor, Vatan, jangchi mushtarak timsollardir. Shoir she’rda yor tasvirini mahorat bilan chizadi: 26

Yigit urushga ketdi, Orqasida yor qoldi, Yuragi o‘t ichida Ko‘zlari xumor qoldi. Yorning ru h iy holati, iztirob va kechinmalari "yuragi o‘t ichida", "ko‘zlari xumor", "yor bag‘ri loladek qon" kabi tashbeh va mubolag‘a singari badiiy tasvir vositalari orqali ta’sirchan yoritiladi. Shoir she’rda maktub detali orqali yorning vafodorligi samimiy muhabbati izhorini mahorat bilan beradi. Shoir jangchi yigit va yor muhabbatini Vatan ximoyasidek muqaddas burchni ado etishga xizmat qildiradi. Yigit Vatan himoyasini or va nomus bo‘lgan yor himoyasi bilan bir narsa sifatida idrok etadi. Urush – jangchi yigit va qizning sabru toqati, matolnati, qiyinchiligu alam- iztiroblari evaziga bartaraf qilinuvchi yovuz kuch. Uni esa yigit va qizlarning g‘alabaga bo‘lgan ishonch va umid ruhigi n a yenga oladi. Bu ruh Hamid Olimjonning "Nihol" she’rining ham qon tomiriga singib ketgan deyish mumkin. Shoir "Nihol" she’rida tabiat manzaralarini so‘z yordamida xuddi rassom mo‘yqalamidek gavdalantiradi va inson qalbi holatlarini yuzaga chiqarishga xizmat qildiradi. Shoir mazkur she’rida nihol timsoli tasviri orqali g‘alabaga ishonch, kelajakdagi orzular ruyobiga umid tuyg‘ularini ifodalaydi. She’rning lirik qahramoni jangga ketgan yorini kutayotgan vafodor ayol. Shoir vafodor yor kechinmalari zamirida jangchi yigit matonati, jasoratini tasvirlaydi. Sen o‘tkazib ketgan nihol, O‘sib bo‘yingday bo‘ldi Novdalari barg chiqardi. Boshi gulga ko‘mildi. Shoir nihol tasviri orqali qiz tuyg‘ulari, kechinmalarini mahorat bilan ifodalaydi. Jangchi ekib ketgan nihol juda aziz. Nihol – kelajakka ishonch. U, albatta, o‘z mevasini beradi. Shoir nihol tasvirini jonlantirish tasvir vositasi orkali mahorat bilan chizadi. Qachon seni ko‘rgim kelsa, 27

Tikilaman o‘shanga. Ko‘p narsalar aytgan kabi, Qarab turadi manga. Qiz uchun nihol uning qalb kechinmalarini his etuvchi dardkash: Savolimni tushunganday, Silkinadi u sekin Sog‘inibsan bechora deb, Entikib olaman tin. Hatto, uning yaproqlari u bilan dardlashadi, uning tuyg‘ularini ifodalaydi. "Zoriqtirmay kelsangchi bir, Intizor qilding buncha..." Deb yaproqlar tebranadi, To charchab uxlaguncha. Shoir mazkur misralarda qiz qalbidagi tuyg‘ular (vafo, sog‘inch, sevgi)ni yaproqlar tili bilan intoq tasvir vositasi orqali ifodalaydi. Jangchi yigit muqaddas burch adosi uchun ketgan. Shuning uchun butun bog‘: olmazor, oluchazor, gul barglari ham uni intizorlik bilan kutadi. Uning kelishi g‘alaba degani. Shoir lirik qahramoni g‘alabaga qat’iy ishonadi. Hamid Olimjon Vatan timsolini shu oddiy nihol, barg, olmazor, oluchazor va bog‘ or q ali yaratadi. S h e’rning so‘nggi baytlarida Vatan timsolini yor-ma’shuqa timsoli bilan parallel qo‘yadi. O‘zining g‘oyaviy maqsadini so‘nggi bandda beradi: Men gullardan, bog‘lardan ham, Sog‘inganman ortiqroq. Ertaroq kel, yurak -bag‘rim, Yovni yengib tezroq kel. So‘nggi bandda shoir g‘oyaviy maqsadi nihol tasviri "emas, balki yor kechinmalari: sog‘inch, muhabbat iztiroblari, g‘alabaga ishonchini tasvirlash ekanligi ayon bo‘ladi. Mazkur g‘oya o‘ziga xos uslub va badiiy mahorat bilan ifodalangan. Hamid Olimjonning urush mavzusidagi "Sen tug‘ilgan kun" she’rida jo‘shqinlik, tuyg‘ular harorati orqali urush davri haqiqati badiiy ifodalangan. 28

She’rning lirik qahramoni - jangchi yigit. U og‘ir jangga ketayotib ham yorini o‘ylaydi. Uning kechinmalari zamirida uni kutayotgan vafodor yor tasvirlanadi. Shu bilan birga, vafodor yor uni g‘alaba bilan qaytishini kutayotgan Vatan timsoli hamdir. Bandda lirik qahramon jangchi yigitning samimiy qalb tuyg‘ulari, vafodorligi, muhabbatini his etamiz. Go‘yo bu tuyg‘u o‘quvchiga ham yuqqandek bo‘ladi. Shoir jangchi yigit ichki kechinmalari, sog‘inchi, muhabbati va qalb izhorlarini qush timsoli orqali ifodalaydi: Qush deydiki: "Ey to‘lishgan qiz, Jangda yurgan yoringdan salom. Sening uchun urushga ketgan, Nomusingdan, oringdan salom" Shoir mazkur misralarda ham yor va Vatan himoyasini yagona tushuncha va maqsad deb biladi. Mazkur she’rda ham yor, Vatan va jangchi yigit timsoli birligi orqali g‘oyaviy maqsad yuksak mahorat bilan ifodalangan. Shoir qush timsolida jonlantirish va intok tasvir vositasining go‘zal namunasini yaratadi. Albatta, bu omil lirik qahramon - jangchi. yigit kechinmalari, samimiy tuyg‘ulari va tilaklari ifodasiga xizmat qilgan: Qush deydiki: yoshing xech sachon, O‘n to‘qqizdan oshmasin aslo. Yigit seni juda sog‘ingan, Yorim, -deydi, -shoshmasdan aslo. O‘n to‘qqizdan oshmay tur, go‘zal, Yigit sendan shuni so‘raydi. Yigit seni mehr, sadoqat Va ishq, guli bilan o‘raydi. So‘z o‘z leksik ma’nosidan tashqari sifatlash, o‘xshatish, mubolag‘a, allegoriya, kinoya va xk. kabi turli boshqa ma’nolarda qo‘llanilishi mumkin. Bu xodisa so‘z ma’nosining ko‘chishi deb yuritiladi. So‘zlovchi yoxud yozuvchi o‘zi bayon qilayotgan fikrni tinglovchiga ixcham, aniq, ta’sirchan va tushunarli qilib yetkazish uchun ushbu ko‘chma ma’noli so‘zlardan 29

foydalanadi. Bunday ko‘chma ma’noli vositalar tilshunoslik va adabiyotshunoslikda ifoda-tasviriy vositalar hisoblanadi. Ushbu ifoda-tasviriy vositalar troplar va uslubiy figuralarga bo‘linadi. Adabiy asarning badiiy qimmatini, ifodaliligini, ekspressivlikni kuchaytirish uchun bir narsaning nomini, belgisini ikkinchisiga ko‘chirish yoki so‘zlarning umuman ko‘chma ma’noda ishlatilishi trop deyiladi. O‘zbek xalqining ulkan shoiri Hamid Olimjon she’riyatida ham bir-biridan jozibali, ta’sirchan va xilma-xil tasviriy vositalarni uchratish mumkin. Xususan, shoirning "Zaynab va Omon" poemasi bu fikrimizga dalil bo‘la oladi. Avvalo, ushbu poema haqida so‘z yuritadigan bo‘lsak, asar katta badiiy mahorat va nozik did bilan yaratilgan ajoyib adabiy tuhfa desak, mubolag‘a bo‘lmas. Ayniqsa, asarda qofiyadosh so‘zlarning ipga tizilgan sadafdek izchil va davomiyligi, tabiat va muhabbatning uyg‘unlashuvi, mehr-oqibat va nafrat, diyonat va xiyonat, yangilik va eskilik o‘rtasidagi keskin kurashlarning yorqin badiiy detallar bilan ta’sirchan ifodalanishi baxt va shodlik kuychisi H.Olimjonning naqadar yetuk iste’dod egasi ekanligidan yana bir bor dalolat beradi. So‘ylab beray Zaynab va Omon Sevgisidan yangi bir doston... deya boshlanuvchi "Zaynab va Omon" poemasida troplarning deyarli barcha ko‘rinishlarini uchratish mumkin. Negaki, shoir kitobxonning diqqatini ko‘proq tortish, qaxramonning ichki kechinma, xis-tuyg‘ularini aniqroq, ravshanroq ifodalash uchun bunday vositalardan unumli foydalanadi. O‘xshatish - ikki narsa yoki voqea-hodisa o‘rtasidagi o‘xshashlikka asoslanib ularning biri orqali ikkinchisining belgisini, mohiyatini to‘laroq, anikroq, bo‘rttiribroq kursatib berishdir. O‘xshatish juda sodda va eng ko‘p qo‘llanadigan tasviriy vositalardandir. U asosan nutqiy xodisa hisoblanadi. Biz troplarning bir kurinishi o‘xshatishlarga e’tibor qaratdik va tahlilimiz ham shunga asoslanadi. Masalan: Shod o‘tadi Zaynab kunlari, Ko‘ngli bahor ko‘kiday toza. Ko‘kda uchgan qushlarning bari, 30

Shodligidan olar andoza. Ushbu to‘rtlikda Zaynabning beg‘ubor ko‘nglini xuddi erta bahorning ko‘kiga, ko‘klamiga o‘xshatish va sifatlash uning shodligini esa osmondagi qushlarning parvoziga o‘xshatish bunga yaqqol misoldir. Yoki: Yor axtarib boqqanda qiyg‘och, Qoshi bo‘lib xuddi qaldirg‘och. Atrofida oylar charx urar, Tegrasini yulduzlar o‘rar. Shoir asosiy qahramon Zaynabni sodda, samimiy va go‘zal qilib tasvirlaydi. Undagi o‘zbek qizlariga xos hayo, ibo, tortinchoqlik kabi oliyjanob xislatlar tashqi go‘zalligi bilan hamohang. Avtor Zaynabning qoshlarini qaldirg‘ochga, uning yuzlarini oyga, ko‘zlarini chaqnab turgan yulduzlarga qiyos qiladi. Ana shunday "oy desa oyday, kun desa kunday" go‘zal qiz qalbida sevgi uchkuni zo‘r alanga oladi: Shudir bahor ochilgan lola, Shudir dilni qiynagai nola. Shudir sabza, binafsha ko‘klam, Shudir qizning boshidagi g‘am. Shoir Zaynabning beg‘ubor sevgisini ko‘rsatilgan to‘rtlikdagi shu olmoshini takror qo‘llash orqali ham zo‘r mahorat va ta’sirchanlik ifoda eta olgan. Yana bir misol: Anor so‘zlar va Zaynab qalbi, Tol bargiday dir-dir qaltirar. Huri qo‘yib jon qulog‘ini, Tinglar ekan lablari titrar . Ma’lumki, Zaynabning yoshligida ota-onasi vafot etib, yetimlikda azob- uqubatlar chekib yurgan kezlarida Anor xola muruvvat ko‘rsatib, o‘z xonadoniga qiz qilib oladi. Bechora yetim qiz azondan to xuftongacha bu xonadonda tinmay mehnat qiladi. Shunga yarasha qorni nondan to‘ymay, kechalari ham charchog‘u, ham ochlikdan mudrab uxlab qolishi, ust-boshi yirtiq, yamoq holda yelib-yugurishlari, uning qayg‘u-hasratga to‘la yuragidagi nolalar hatto mayin ovozida ham namoyon 31

bo‘lishini o‘qigan kitobxonda qahramonga bo‘lgan mehr uyg‘onishi, tabiiy. Muallif Zaynab Anor xolaning so‘zlarini eshitishi bilan qo‘rquvdan va kuchli xayajondan dag‘-dag‘ titrashini, uning qalbini larzaga solishini, tol bargini shamolda dirrillashiga, dugonasi Hurining unga rahmi kelib, achinib, ko‘ngli yig‘layotganini, shu orqali Xuri va Zaynab o‘rtasidagi haqiqiy do‘stlik, sadoqat borligini yuqoridagi parchada mahorat bilan ko‘rsata olgan. Opasida g‘azab otashi, Va Zaynabda andisha g‘ashi. Yelkasida tog‘day og‘ir g‘am; Anor ko‘zi ichra jahannam. Ushbu misralarda ham opasi yoshligida unashtirilgan qizning Sobirga mosligini tushuntirganda Zaynabning norizo kayfiyatidan jahli chiqishini, unda fa q at o‘zbek qizlarida bo‘ladigan hayo, ibo, andisha tufayli o‘z sevgisini pinhon tutishini, lekin sevgisini oshkor etmasa bir umr baxtiqaro bo‘lishini tushungan qizning qalbidagi dardni adib "tog‘day og‘ir g‘am"ga o‘xshatadi, chog‘ishtiradi. Anor xolaning g‘azabga to‘lgan ko‘zlarini "jaxannam"ga qiyos qiladi. Yana bir lavxa: Zaynab shunda qalbiga birdan, Yashin urgan kabi sapchidi. Va boshini k o’ tarib yerdan: "Jonim opa, to‘xtagil!”- dedi. Zaynab opasining ayovsiz haqoratu taxqirlashlariga jim qarab tura olmadi. Nihoyat uning qalbi larzaga kelganini shoir "Yashin urgan kabi sapchidi" o‘xshatishi bilan qahramonning junbushga kelgan qalb tug‘yonini aniqroq, batafsilroq, ta’sirliroq ifoda etishga erishganki, bu holat H.Olimjondek ajoyib iste’dod egasining bir qirrasi sifatida namoyon bo‘ladi. Umuman olganda, "Zaynab va Omon" poemasini kuzatganimizda o‘xshatishlarning -day (-dek), affikslari (bahor ko‘kiday, oppoq qorday, tol bargiday va h.k. go’yo, go‘yoki boglovchilari (ro‘yo xasta, guyoki betob guyo sochini va x.k.), kabi, xuddi yuklamalari (yashin o’rgan kabi, qoshi bo‘lib xuddi qaldirg‘och, bulut kabi va x.k.) bilan ifodalangan tiplari ko‘proq uchrashiga amin bo‘ldik. 32

Shodlik va baxt kuyini chalishni ilhomsiz, ijodsiz, baxt qo‘shig‘isiz hayot kechirishini tasavvur etolmagan beqiyos iste’dod sohibi Hamid Olimjon uchun ijod etish shoirning ezgu orzusi va baxt saodati edi. Shoirning qalb harorati bilan bitilgan she’rlarida shoirning go‘zal poetik dunyosi aks etgan. Hamid Olimjon she’riyati badiiyati o‘ziga xos bir maktab hisoblanadi. Buni shoir she’rlaridagi o‘xshatishlar misolida ham yaqqol ko‘rish mumkin. Shoir she’rlaridagi mavzuning rang-barangligi, an’anaviy va favqulodda g‘oyalarning ta’sirchanligi, boy obrazlilik, ruhiy kechinmalarning samimiy va rang-barang izhori, oxangdoshlilik, mutanosib o‘lchov, o‘ynoqlik bularning hammasida badiiy tasvir vositalarining jumladan, o‘xshatishlarning alohida o‘rni bor. Shoir qo‘llagan o‘xshatishlar o‘zining nafosati, hayotiy mantiqiy yorqin jilosi bilan etiborga loyiq. Hayot go‘yo bir o‘rmon, Burgut, arslon, yirtqichlar, Tani tikan zo‘r kuchlar, O‘ynar, chopar har yon. -deb yozadi shoir "Sharq" she’rida. Shoir bu yerda hayotni o‘rmonga o‘xshatadi. Bu o‘zgacha bir o‘xshatish bo‘lib shoir bu bilan hayotda burgut kabi parvozni yuksak oladiganlar ham, hayvonlar shoxi arslon misol odamlar ham, yirtqichlarga o‘xshaganlar ham demoqchi. Shoir "Qish" she’rida qorning oqligini tasvirlashda o‘ziga xos o‘xshatishlar topadi: Oqshom... borliq oq dengiz, To’lqinsiz uxlar... Yulduz g o’ yo oltin qiz, Jimlikni tinglar... Hamid Olimjon qor yoqqan zamonni dengizga o‘xshatadi. Lekin bu "dengiz" harakatsiz, tinchgina uxlayotganini ta’kidlaydi. Yulduzlarni esa jimlikni tinglayotgan oltin qizga qiyoslaydi. Bu shoirning o‘ta kuzatuvchanligidan, har bir satrni mahorat bilan poetik qonun-qoidalarga bo‘ysundirolganligidan nishonadir. 33

Shoirning teran nigohi endi qish izg‘irini kashf etgan manzaralarga ko‘chadi: Muz siynasini tiladi, U zar ignalar. Parcha-parcha sinadi Sadaf tugmalar. Naqadar original o‘xshatish. Qarang "zar ignalar" muz siynasini tilmo q da. Sadaf tugmalar ham parcha-parcha bo‘lib sinmoqda. Bu ajoyib teranlik shoirning yangi xulosalari bilan almashadi: Ko‘k yuzini tutganda Oltin pardalar, Baxor bilan yayrarlar G o’ dak novdalar. "Oltin parda", "go‘dak novdalar" shoirni behad hayajonga soladi, uning qalbida rangin tuyg‘ular uyg‘otib, bahor kelayotganidan darak beradi: Oq, pardani tashlaydi, Yumshoq baxmallar. So‘ng uchmoqqa boshlaydi, Ko‘k yumshoq, pardalar. Hamid Olimjon qo‘llagan bu o‘xshatishlar qish fasli haqidagi tasavvurlarni yanada kuchaytirishga, she’rning emotsional pafosini oshirishga xizmat qilgan. Shuningdek, shoir asarning ta’sirchanligini ta’minlab, lirizmini oshirishga e’tibor qaratadi. Har bir poetik obraz, har bir so‘z va har bir poetik vositadan ustalik bilan foydalanib, bir-biridan ajoyib tashbehlar yaratadi. Buni shoirning "Chimyon esdaliklari" she’rida ham ko‘rish mumkin: Bunda gulning eng asllari, Baxmal gilam, alvon poyondoz, Tabiatning bor fasllari: Bahor va yoz qarshimda peshvoz. Bu o‘xshatishlar so‘lim go‘sha bo‘lgan Chimyonning go‘zalligini tasvirlash uchun xizmat qilgan. S h e’rning keyingi satrlaridagi o‘xshatishlar bundanda yorqinroq 34

go‘zallik kashf etadi. Go‘zallikda tuganmas buloq, Shamolda o‘ynaydi shalola. Bahor yurar tog‘ma-tog‘, Qo‘llarida lola piyola. Bundan ko‘rinib turibdiki, Hamid Olimjonning ushbu she’ri lirikaning eng yorqin namunasidir. Unda shoirning poetik mahorati manaman deb ko‘rinib turibdi. Eng muhimi, she’rda birorta ortiqcha so‘z, misra, birorta ortiqcha obraz yo‘q. Boshqacha qilib aytganda, she’r satrlari bir-birini to‘ldirish, fikrlarni izchil davom ettirish va she’rning g‘oyaviy yo‘nalishini ochishga xizmat qilgan. Shoirning "Ishim bordir o‘sha ohuda", "Xayolimda bo‘lding uzun kun", "Sog‘inganda", "Yanvar qori", "Hulkarning she’ri", "Butun olam oppoq bir siyna", "O‘lka", "Pushkin", "Shodlikni kuylaganimning sababi", "Yangi yil orzulari", "Qo‘lingga qurol ol!", "Xat", "Sharkdan G‘arbga ketayotgan do‘stga" kabi qator she’rlarida qo‘llagan o‘xshatishlar qahramonlarning ruhiyati, kechinmalari, istak va imkoniyatlarni tasvirlash uchun xizmat kilgan. Hamid Olimjon she’riyatida o‘xshatish, tashbeh san’atining qo‘llanilishi, uning o‘ziga xos lisoniy shakllanishi, badiiy tasvir vositasi sifatida poetik maqsad yo‘lida xizmat qilishini atroflicha o‘rganish dolzarb masalalardan biridir. Zero, Hamid Olijon ijodi misoli qaynar buloq. Undan qancha bahramand bo‘lsangiz ham aslo tugamaydi. XX asr o‘zbek she’riyati ulkan bir ummonga o‘xshaydi. Unda esa durlar serob. Ularni yuzaga olib chiqish, kashf etish, "g‘avvoslar"ning, ya’ni bugungi adabiyotshunoslarning muhim vazifalaridandir. Ana shunday ummon tubida o‘sib, ulg‘aygan, o‘ziga xos ovozi, uslubi bilan o‘zbek she’riyatida munosib o‘rin olgan ijodkor Hamid Olimjon she’riyati ham go‘yo qimmatbaho durga o‘xshaydi. Shoir ham g‘oyaviy, ham badiiy jihatdan yuksak saviyadagi she’rlar yaratdi. Shoirning she’riyat gulzoriga sayr qilsangiz, uning turfa, sarxush hidlaridan bahramand bo‘lasiz. Ayniqsa, shoir she’riyatida tabiat lirikasi, borlikning tasviri o‘ziga xos ranglarni kasb etadi. Uning "O‘zbekistan", "O‘rik gullaganda", "Xolbuki tun", "Kuygay", "Sevgi" singari unlab she’rlarida tabiat tasviri bilan shoir kechinmalari, tuyg‘ulari 35

uyg‘unlashib ketganligini ko‘rish mumkin. Zero, haqiqiy she’rda samimiy tuyg‘ular izhori aks etadi. Haqiqiy she’r shoir ruhiyati va ma’naviyatini o‘zida mujassam etadi. Jo‘ngina ko‘ringan hodisalardan shoir mo‘jiza topa biladi . Hamid Olimjon garchi ko‘proq yangi davr kishisi sifatida barmoqda ijod qilgan bo‘lsa-da, mumtoz she’riyat an’analari uning ijodiyotini ham chetlab o‘tmadi. Aksincha, u g‘azal mulkining sultoni Mir Alisher Navoiyga xos uslubda badiiy, puxta g‘azallar bitdi. "Bo‘lsam" radifli g‘azalida oshiqning kechinmalari, tyyg‘ylapi go‘zal ifodalar orqali o‘quvchi yodida qoladigan baytlar yaratadi: Na bo‘lg‘ay bir nafas men ham yanog‘ing uzra xol bo‘lsam, Labing yaprog‘idan tomgan ki guyo qatra bol bo‘lsam. Oshiq yorga tinmay intiladi. Uning hatto yuzidagi, yanog‘idagi xol bo‘lishga tayyor, hech bo‘lmasa bir nafasga, bir onga. Keyingi misrada esa ma’shuqa labidan tomgan bol bo‘lishga tayyor. Shoir ushbu g‘azalida tashbeh (go‘yo qatra bol bo‘lsam), sifatlash (qatra bol) san’atlaridan unumli foydalangan. Butog‘ingga qo‘nib bulbul kabi xonish qilib tunlar, O‘pib g‘unchangni ochmoqlikka tong chog‘i shamol bo‘lsam. Odatda, oshiq bulbulga, ma’shuqa gulga o‘xshatiladi. Oshiq yor uchun tunlari bulbulday xonish qilishga, shamol bo‘lishga tayyor. G‘azalda tadrij san’ati har bir baytda qo‘llangan. Matla’da shoir yor uchun uning yuzida bir nafas xol bo‘lishni istasa, g‘azal so‘ngida hatto, jonini fido qilib, uvol bo‘lishga ham tayyor bo‘ladi. G‘azalda xol, bol, shamol, lal, xayol, duvol, kamol, uvol so‘zlarn qofiyadosh bo‘lib kelgan. Unda mumtoz an’analarimizga xos oxanglar aks etgan. Demak, Hamid Olimjon Navoiy ijodini ham mukammal o‘rgangan. Bu borada shoirning Navoiy haqidagi tadqiqotlari ham e’tiborga molik. G‘azal aruzning keng qo‘llanadigan go‘zal vaznlaridan - xazaji musammani solim (mafoiylun-mafoiylun-mafoiylun-mafoiylun) vaznida yozilgan. G‘azalda uchta – oshiq, ma’shuqa, raqib obrazi uchraydi. Xulosa qilib aytish joizki, Hamid Olimjon she’riyati g‘oyaviy va badiiy jihatdan mukammal, o‘ziga xos san’atdir. Unda mumtoz adabiyot an’analari ham, davr ruhiyati ham yaqqol sezilib turadi. 36

II bob. Hamid Olimjon ijodida folklorizm . XX asrning 30-yillaridan boshlab folklor an’analariga murojaat etish o‘zbek adib va shoirlari ijodida nihoyatda kuchaydi. Bularning eng oldingi safida Hamid Olimjon borar edi. U Hamza, A. Qodiriy an’analarini davom ettirib, folklordan oziqlanishning o‘ziga xos yo‘llaridan bordi. Shuning uchun uning ijodiy faoliyatida folklor syujetlari, qadimgi rivoyat va afsonalarining sehrli motivlaridan ko‘ra qahramonlik eposining mahobatli ruhi, uning mubolag‘ali tasvir usullari, badiiy tasvir vositalari ko‘prok o‘rin olganligi ko‘zga tashlanadi. B axt va shodlik kuychisi Hamid Olimjon o‘zining oliyjanob insoniy g‘oyalarini faqat o‘z she’rlaridagina emas, balki xalq ertaklarining o‘lmas an’anaviy syujetlaridan foydalanib yaratgan adabiy ertaklarida ham targ‘ib va tashviq qildi. Ma’lumki, "Oygul bilan Baxtiyor" dostoni "Malikai Xusnobod" nomli xalq ertagining Hamid Olimjon tomonidan ijodiy qayta ishlanishi asosida yaratilgan. Tadqiqotchi R.Karimboboyova ushbu ertak bilan poemaning mushtarak va farqli tomonlarini bir qadar ko‘rsatib o‘tadi. Bu o‘rinda shuni qayd etish lozimki, H. Olimjon xalq ijodining ulkan bilimdoni sifatida "Malikai Xusnobod" ertagining syujeti va kompozitsiyasi bilan cheklanib qolmay, o‘z asarida xalq ertaklariga xos bir qancha usullardan o‘rinli foydalanaladi. Oqibatda, folklorga xos motiv va tafsillar kuchli fantastika va extiros bilan tuyingan asar darajasiga ko‘tarildi. Ulkan iste’dod egasi H. Olimjon poema-ertak syujetini folklorga xos muhim qonuniyatlardan hisoblangan shartli uchlik asosida yaratadi. Bular: voqealar kechadigan uch makonda - Jambil, Jarjon va Susanbil; Oygulga oshiq; bo‘lganlarning uchtaligida ko‘zga tashlanadi. Yuzaki qaralsa, qul Tarlon tomonidan zindondan yashirincha qutkarib olinib, sandiqda daryoga oqizib yuborilgan Oygulning Jarjon mamlakatidagi sarguzashtlari poema syujetini shunchaki kengaytirish uchun ataylab kiritilgandek tuyulishi mumkin. Ammo bu narsa asarning g‘oyaviy-badiiy mazmuni talablaridan, eng muhimi, shartli uchlik qonuniyatiga amal qilingan holda qo‘llanilgan. Chunki bosh qahramonni turli-tuman sinovlardan o‘tkazish talabi ham shuni taqozo etadi. Poema-ertakning ekspozitsiyasida realistik tasvir shartlari bilan yo‘g‘rilgan 37

individual uslubning xalq ertaklariga xos boshlanma bilan qorishib ketganligining guvoxi bo‘lamiz: Shoir tarixiy xarakatda ommaning hal qiluvchilik rolini, badiiy jihatdan e’tirof etar ekan, masalaga dialektik nuqtai nazardan yondashib, qullar isyonining ishtirokchi va yo‘lboshchilarini tanishtirib o‘tadi. Keksa Darxon va qizi Oygul rahbarligidagi isyon Zolimxon tomonidan shafqatsiz tarzda bostiriladi. Bosh qahramon shoirning badiiy-estetik konsepsiyasi talabiga ko‘ra muvaffakiyatsizlikka uchraydi. Bu malubiyat esa asardagi keyingi voqealar rivojini ta’minlaydi. Xalq ertagidagi bosh qahramon Xusnobod mamlakatga podsholik qiluvchi otasining zulmi, adolatsizligi sababli saroydan quvilib, oddiy xalq vakillari orasida haqiqiy do‘stlarini topgan bo‘lsa, poemadagi Oygul zolim xon tajovuzidagi tasodif tufayli omon qoladi. Och va yupun maxbus toleini taqdirdan ko‘rib, sandiq ichida daryoda oqadi. Ozodlik va poklikka oshufta Oygul zolim podsho xirsining qurboniga aylanishdan o‘limni afzal bilib, o‘zini daryoga tashlaydi. Badiiy shartlilik qonuniyati qahramon qismatiga yangi yo‘l ochadi, uning kelajagi uchun yangi tasodif xozirlaydi. Xalq kelajakka, ozodlikka va haqiqatga ishonadi. Uning iroda-xoxishi va orzu- niyati yo‘lida armonga aylangan baxt hamda hurlik o‘z sevgani bilan yashash amalga oshadi. Taqdirning g‘ayritabiiy sinovlaridan bardosh bilan o‘tgan Oygul o‘zi kabi yuragi pok yigit Baxtiyor bilan qovushadi. Dono kelin Oygul Jayxun baliq qornidan topilgan gavharlari evaziga och va yupun kishilarni boqadi. Turli joylardan oqib kela boshlagan muxtoj kishilarni kiyintirib, Susambilni obod mamlakatga aylantiradi. Hurlik va farovonlik nash’asini qurgan xalq Oygul va Baxtiyor rahbarligida zolim va xasis Jambil xoni ustiga yurish boshlaydi: Jambilning xon, beklari, Quyon bo‘lib qochdilar... El turib shu choq: "Oygul! Xonni o‘ldir! - dedilar. Butun yurt va barcha el, 38

Sendan ushbuni tilar ". Oygul el talabini, Qilib o‘ldirdi xonni (128-129-betlar). Xalq qahramoni - tanti va afkor. Shu bois u o‘z dushmanini elning xoxish irodasiga binoan o‘ldiradi. qolaversa, bu tasvir ertak-poema yozilgan yillar ruhi va talabiga mos tushadi. Xalk doston va ertaklariga xos tasvir usuli, ifoda yo‘llarini yaxshi bilgan shoir asarni ertak ruhiga monand xotima bilan yakunlaydi. Yozuvchi tasvirlaydi, ertakchi esa hikoya qiladi. Shunga ko‘ra folklor asarlariga realistik yozma adabiyot talablarini qo‘yib bo‘linganidek so‘z san’atining har ikki turi chatishmasidan yuzaga kelgan "Oygul bilan Baxtiyor" ertak-dostonining badiiy xususiyatlarini o‘rganish ham alohida munosabatni talab qiladi. Masalan, qul Tarlon tomonidan zindondan Oygulning ozod qilinishi realistik tasvir talablari jihatidan hayot haqiqatiga zid badiiy nuqson sifatida qaralishi mumkin. Ammo xalq ijodiyotida bu narsa to‘la oqlanadi. Chunki ertak estetikaning ijtimoiy-tarixiy voqelik va hujjatlilik talablari vujudga kelishidan oldinroq yuzaga kelgan janrdir. Shu bois ertakchi qahramonning ruhiy kechinmalari, uning faoliyatiga aloqador bo‘lgan ikir- chikirlarni asoslab o‘tirmaydi. Mana shu talabni yaxshi bilgan H.Olimjon asarning kompozitsion yaxlitligiga putur yetkazmaslik maqsadida epik konsepsiya izchilligiga xalq ommasining pozitsiyasidan turib yondashadi. Ertak-poemadagi voqealar rivojida shoir ertakka xos badiiy shartlilik qonuniyatiga amal qiladi. Oygulning Jayxun baliq ichidan tirik chiqishi, baliq ichidan qimmatbaho gavharlarning topilishi, ular evaziga Susambil xalqining kuchayib, zulm va istibdodga qarshi bosh ko‘tarishi og‘zaki badiiy so‘z san’atining shartlilik qonuniyati namunasi bo‘la oladi. Avtor nutqi xalq jonli tiliga xos sifatlash, jonlashtirish hamda o‘xshatishlarga boy. Masalan, sandiq ichidan chiqqan qahramonning qaddi-komatini azim chinorga o‘xshatadi: Sand i qdan bir jonivor Qomatini ko‘tardi. 39

Chinordayin bo‘yi bor, Odamga o‘xshar edi (115-bet). Xulosa qilib aytganda, H. Olimjon xalq ertagining syujetiga ijodiy yondashib, asardagi umuminsoniy g‘oyalarni, ertakka xos an’anaviy shakliy-poetik vositalarni individual badiiy to‘qimalar bilan uyg‘unlashtira olgan. Shoir "Oygul bilan Baxtiyor" ertak-dostoni orqali xalqning badiiy tafakkuri elagidan o‘tgan ertak syujeti va motivlaridan ijodiy foydalanish imkoniyatlari kengligini amalda isbotlab berdi. Ayni shu an’anani u 1939 yilda yozgan "Semurg‘" ("Parizod va Bunyod") ertak-dostonida ham muvaffaqiyatli davom ettirdi. Ushbu ertak-dostonda H. Olimjon xalq ertaklariga xos syujetni o‘zgacha talqinda aks ettiradi. Mehnatkash xalq farzandi Bunyod sevgi yo‘lida barcha qiyin shartlarni bajaradi, ammo podshoning qizi Parizod o‘z ahdida tura olmaydi. Ertak- doston sevgi yo‘lida aldangan Bunyodning podsho va uning bevafo qizini la’natlashi bilan yakunlanadi. "Semurg‘ yoki Parizod va Bunyod" ertak-dostoni aniq biror ertak syujeti asosida yaratilmagan. Shoir bu asarni xalq ertaklariga xos motiv va tafsillarni betakror badiiy to‘qima ipiga tizish orqali yaratadi. Diqqat qilinsa, H.Olimjon xalq ertaklari an’anaviy unsurlarini ijodiy qayta idrok etish uchun saralab olganligining shoxidi bo‘lasiz. Masalan, keksa podsho hamda uning yakka-yu yagona tantiq qizi, kuyovlikka da’vogarlar oldiga mushkul shartlarning qo‘yilishi, bu shartlarning esa yuqori tabaqaga mansub kishilarning farzandlari tomonidan emas, balki xalq orasidan chiqqan oddiy kishilar tomonidan bajarilishi fikrimizni tasdiqlaydi. Shoirning badiiy mahorati shunda namoyon bo‘ladiki, ertak-poema folklorona rux bilan individual badiiy to‘qima nisbati muayyan qonuniyat vositasida uyg‘unlashadi. Chunki o‘zbek xalq ertaklari sirasida "Semurg‘ yoki Parizod va Bunyod" nomi bilan ataladigan ertakning o‘zi mavjud emas. Shu bois, asar ertakona boshlanma bilan emas, balki realistik asarlarga xos ekspozitsiya bilan boshlanadi: Sarv qomat Parizod, O‘sdi g‘amlardan ozod Bahor yanglig‘ ochildi, 40

Gullar kabi sochildi (170-bet). O‘jar qari qizi erga tegayotganidan keksa podshoning nomini va Parizod tomonidan kuyovlikka da’vogarlar oldiga og‘ir shartlarning qo‘yilishi ertak- dostonning folklorga xos epik tuguni deb xisoblash mumkin. Shoir tomonidan bosh qahramonni tanishtirish Bunyodning "zo‘r chinorni yiqitmoqqa" qodir ekanligiga ishonchsizlik bildirishi folklorda keng tarqalgan an’anaviy motivdir. Xalq ijodiga xos fantastik motivlarning ishtiroki jihatdan qiyoslaganda, shoir bu xildagi motivlardan "Oygul bilan Baxtiyor"ga qaraganda "Semurg‘ yoki Parizod va Bunyod" asarida ko‘prok istifoda etganligining guvohi bo‘lamiz. Chunki birinchi ertak-dostonda hayot haqiqatiga zid keluvchi fantastik tasvir asosan Oygulni Jayxun balig‘ining yutib yuborishi va baliqning qornidan tirik chiqishi bilan kifoyalanadi. "Semurg‘ yoki Parizod va Bunyod" ertak-dostonida esa bunday fantastik tasvirlarni bir necha o‘rinda uchratish mumkin. Ayni shunday o‘rinlarda shoir xalq ertaklariga qaraganda ko‘proq xalq dostonlariga xos tasvir usullariga amal qiladi. Bu narsani dostondagi tulporning parvozi tasvirida ko‘rish va qanoat qilish mumkin: Ot yashinday qo‘zg‘aldi, O‘t singari yo‘l oldi. Bulutlar orasida, Osmonning qorasida U chinorga o‘tirdi, Chinor tomiri bilan, Ko‘kargan yeri bilan qo‘porildi guvillab (177-bet). Bunda n tash q ari, Semurg‘ hamda odamxo‘r devning odamlarga o‘xshab suxbatlashishi kabi fantastik tasvirlar xalq ertaklari va dostonlariga xos an’anaviy tasvir unsurlari asarda o‘rinli istifoda etilgan. Bu xildagi badiiy –komponentlar ijodkorning boy xayoloti va hayotiy kuzatishlari bilan omuxtalashgan xolda ertak poemadagi bosh g‘oyani yuzaga chikarishga xizmat qildirilgan. Mazkur ertak-poemada mardlik va halollikni ulug‘lash, yovuzlik va munofiqlikni qoralash yuqorida aytilga, foliklor motivlari vositasida yorqin 41

ifodalangan, eng muhimi, ertak-poemani o‘qishli hamda sevimli asarga aylantirgan. O‘quvchi ahdiga xiyonatkor, o‘zgalar mehnati hisobiga kun ko‘ruvchilar tabiatidagi illatlar tipik xol ekanligini chuqur anglab yetadi, Bunyodning qaytishini kutmay takabburlik qilgan Parizodning quyidagi so‘zlaridan nafratlanadi: Cho‘ponni sevolmadim, Qancha botir bo‘lsang ham, Zo‘r bahodir bo‘lsang ham. To‘shaging xas deb bildim, Aslingni past deb bildim (193-bet). Xulosa qilib aytganda, "Semurg‘ yoki Parizod va Bunyod” asari H. Olimjonning o‘zbek poemachiligida Folklor an’analaridan foydalanilgan go‘zal asarlaridan biri deb hisoblashga loyiq . Agar diqqat qilinsa, ertak-dostonda folklor asarlariga xos an’anaviy yechim ko‘zga tashlanmaydi. Bizningcha, shoir bu asarini xalqona syujetni o‘sha paytlarda mavjud bo‘lgan hukumron mafkura, adabiyotning sinfiyligi haqidagi qarashlar ta’sirida yozgan. Xukmron tabaqa vakillarida odamiylik, sevgida sadoqat yo‘qligi haqidagi qarashlar ayni shu ertak-dostonda o‘z ifodasini topgan. Bunday talqin asar yozilgan davr uchun, hukumron mafkura tabaqalari uchun mos edi. Nima bo‘lganda ham shoir butun ijodi davomida xalq ijodi an’analaridan ijodiy foydalandi. Chunki u folklor an’analarining sodiq davomchisi va targ‘ibotchisi edi. 42

II. 1. Shoir dostonlarining g‘oyasida xalq og‘zaki ijodining uyg‘uunlashuvi . Hamid Olimjon xalq og‘zaki ijodini o‘zbek adabiyotining rivojlanishini tezlajtirgan to‘rt qudratli manbadan biri deb hisoblangandi. Bundan u dunyoda folklordan oziqlanmagan adabiyot yo‘q degan qoidadangina kelib chiqmagan edi. Tug‘ri, Hamid Olimjon dunyoga shon-shuhrati keng yoyilgan so‘z san’atkorlarining yurak tomirlari xalq ijodiga borib mustahkam tutashganligini va shu xalq ijodi ularning ijodiy parvozida bir qanot bo‘lib xizmat etganini yaxshi biladi. Hamid Olimjonning folklorni ulug‘lashi ostida adabiyotni xalqqa yanada yaqinlashtirish, bir so‘z bilan aytganda, uni xalqchil qilish niyati yotadi. Adabiyot xalq xayotiga, uning qalbiga qanchalik chuqur kirib borsa va bularni Qanchalik mukammal, haqqoniy va ta’sirli tasvirlay olsa, u shuncha qudratli bo‘ladi. U xalq ruhini fikr-tuyg‘ulari va istaklarini uning tushunarli, sodda va go’zal tilida ifodalash – ya’ni haqiqiy soddalikni sevadi. Hamid Olimjon hayotda ham sun’iylikni yoqtirmagan, o‘zini nihoyatda samimiy, tabiiy va oddiy tutgan. U soxta, bo‘yama go‘zallikning dushmani, azaliy tabiiy go‘zal likning oshig‘i bo‘lgan: shoir insonni tabiatning bir bo‘lagi, uning farzandi degan tushunchadan kelib chiqib, o‘zini «bu tabiatda bir chevar shoir» («Neva xotiralari») deb ataydi. Uning «Javob berib ko‘r-chi, nomard tabiat, bunchalik go‘zalni nechun yaratding» misralarining («Ofeliyaning o‘limi») ostida ham shu ma’no bor. Hamid Olimjon “Kuychining hayoli” she’rida esa ona yurtimizdagi go‘zal hayotni «juvon hayot» deb ta’riflaydi. Yoki uning O‘zbekistonni «chiroylidir go‘yo yosh kelin» («O‘zbekiston») deb ulug‘lashidan va «Oqar edi dara, soylarning qizligini saqlagan yori» («Mizimta daryosi») misrasida yotgan fikrlardan shoirning azaliy va tabiiy go‘zallikni, musaffolik va tiniqlikni naqadar qadrlashini anglash mumkin. Haqiqiy san’atni shunda deb bildi. Ushbu misralarga diqqat qiling. Shoir Chimyonni tasvirlar ekan, shunday yozadi: Qoyalarda asrlik doston, Daralarda- oppoq, mangu qop, Cho‘qqilarda otash saraton, Yon bag‘irlar binafsha bahor. 43

Hamid Olimjonning she’rlarida xalq ijodining ta’siri kuchli bo‘lsa-da, ular shoirning shaxsiyatini, uning «Men»ini— hamidona ovoziny ko‘mib ketmagan. Aksincha, halk, ijodi uning halq hayotini va ruhini o‘rganishida, dunyoqarashining shakllanishida, estetik prinsipining vujudga kelishida, sodda uslubining voyaga yetishida yaqindan yordam berdi. Folklordan o‘rganish Hamid Olimjon uchun ham, uning o‘z so‘zlar i bilan aytganda «ayrim bir tasodifiy hodisa emas, balki bir muayyan yo‘l, ish prinsipi edi». Ma’lumki, Hamid Olimjon to‘rt yoshga kirganda otasidan judo bo‘ladi. Komila opa kun kechirish nihoyatda mushkul bo‘lib turgan bir paytda otadan ay-rilgan o‘g‘lini ovutish maqsadida yaxshi,baxtiyor hayot, ozod va adolatli tuzum to‘g‘risida hikoya qiluvchi ertaklar, afsonalarni aytib berardi. Baxt izlagan baxodirlar jasorati va ularning o‘z orzusi yo‘lidagi intilishiga ko‘maklashgan semurg‘larning olijanobligi uni qoyil qoldirar, xayolan uni uzoq-uzoqlarga yetaklab ketar edi. Ehtimol, unda ijod tuyg‘usini uygotgan kuch ham shu ertaklardir. Zotan, uning o‘zi shu «bolalik kunlarida eshitgan ko‘p ertaklari fikrini tortganini, havasini orttirganini» so‘zlaydi. «Oygul bilan Baxtiyor» dostonida, «Abdulhamid yoshligidan boshlab cho‘pchaklarni, ertaklarni tinglagani tinglagan, o‘zi ham nimalarnidir to‘qigani to‘qigan edi, - deb eslaydi Komila opa. - Uning qistovi bilan men kechalari ertak aytganim aytgan edi. U men aytgan ertaklarga miriqmay uxlay olmasdi. Xalqning g‘aroyib ertaklariga u juda qoyil qolar, unga alohida manzur bo‘lgan ertak-larning gashti bilan necha kunlar xayolda yurar edi» Go‘zallikda tuganmas bulo q , Shamolda o‘ynaydi shalola, Bazhor yurar o‘uchib tog‘ma-tog‘, Ko‘llarida lola piyola. Yo‘llarimda zangori ko‘llar, Oyna kabi tiniq va bejon. Men umrimda ko‘rmagan gullar... 44

Nom qo‘yishda ojizdir inson. Bu go‘zaldir, bu ajib bir hol, Dam vahshiydir, hamda osuda, Bo‘lmasinmi shoir tili lol Shamol uchib o‘ynasa suvda? U o‘zining amaliy ijodida xuddi shu azaliy - tabiiy go‘zallik - soddalik yo‘liddn bordi. Xalq ijodi uning sodda uslubini yaratishda ko‘mak berdi, pirovardida uning ijodini chuqur xalqchil bulishiga ham yordam qildi. Shu munosabat bilan Oybekning quyidagi fikrida munozarali o‘rin borligini aytib o‘tmoq lozim: « - Hamid Olimjon keyingi davrda badiiy soddalik yuli bilan ketdi, - deb yozadi atoqli yozuvchimiz, - bunda, shubhasiz, folklor asarlarining ma’lum ta’siri bor. Shoir o‘z lug‘atini sof xalq so‘zlari, ifodalari bilan boyitdi. Badiiy vositalarni ham ko‘pincha xalqqa sodda, ochiq va xalq poeziyasining badiiy ruhiga mos shaklda tanlashga tirishdi: Mard o‘g‘ilning boshi tosh, Bu onaning ko‘zda yoshi Yomg‘ir kabi o‘q yog‘dirsam, Qaytadan ko‘l bo‘lsinmi? To‘kiladi u tutday, Xayr, o‘g‘lim, oq yo‘l bo‘lsin, Toshga bosh qo‘yganimda Xayr, ko‘zim qorasi, Yostiq kabi tuyulding. Isming yoziq bukun yopgan nonimda. Xarakterli tomoni shundaki, Hamid Olimjonning ilk ijodida folklorning ta’siri u qadar sezilmaydi. To‘g‘ri, ba’zi folklor obrazlari (sher), o‘xshatishlar («yomg‘ir kabi ko‘z yoshlar»), iboralar («hasratin orqaga tashladi») va xalq qo‘shiqlarini epigraf qilib ishlatish kabi («Qishloq qizi») hollar uchraydi. Lekin xalq ijodidan chuqur va ijodiy mo‘l-ko‘l o‘rganish davri, o‘z iborasi bilan aytsak, «folklor davri» 30-yillarning o‘rtalariga to‘g‘ri keldi. Buning boisi shuki, bu yillarda Hamid Olimjon Navoiy, Pushkin, SHevchenko, M. Gorkiy kabi ulug‘ san’atkorlarni chuqur o‘rganib, ularning xalq ijodiga bo‘lgan chuqur munosabati va katta muhabbatidan namuna oldi.Ular ijodning harorati Hamid Olimjon qalbiga yoshligidan onasi tomonidan tashlangan 45

urug‘ning kurtak yozishiga va o‘sib, gullashiga turtki bo‘ldi. U xalq ijodini o‘qish- o‘rganish bilan kifoyalanmasdan endi ularni yig‘ish va ilmiy asosda tekshirish ishi bilan shug‘ullana boshlaydi. U Fozil Yo‘ldosh, Islom Shoir kabi xalq baxshilaridan xalq ijodi namunalarini yozib olish va nashr etish ishiga bosh-qosh bo‘ladi. 1935 yildayoq u «Alpomish» eposini o‘rganishga kirishgandi. Fozil Yo‘ldoshga bag‘ishlangan «Kuychining xayoli» (1936) she’rida xalq ijodining ruhi, ohangi, mazmuni va baxshilarning, kuychilarning taqdiri to‘g‘risida so‘zlarkan, «Alpomish» qahramonlaridan biri Oybarchinni tilga oladi, shu eposdan she’riy misollar olib, she’rga qo‘shib, yedirib yuboradi («Ot chopsa gumburlar tog‘ning darasi, urushda bilinar mardning sarasi»). Xuddi shu she’rning va xalq baxshilaridan yana biri bo‘lmish Abdulla shoirga atalgan «Do‘mbiramning maqtovi» nomli she’rida shu baxshilarning «Do‘mbira» temasidagi termalarining ruhi, ohangi va ayniqsa kechinmani ifodalash yo‘llari, usuli, obrazla ri ravshan sezilib turadi: So‘z boshlayin endi yaxshi, yomondin, Ko‘zlarimning nuri bo‘lgan do‘mbiram. Sen qo‘limda, kezib o‘tdim jahondin, Yuragimning jo‘ri bo‘lgan do‘mbiram.... Bu she’rlarda shoir do‘mbirani o‘zining sozining ramziday ehtiros va mehr- muhabbat bilan ulug‘laydi. Hamid Olimjon hamma baxshilar ijodida “Alpomish” borligi va eng mukammali Fozil Yo‘ldosh og‘zidan yozib olingan varianti ekanligini ta’kidlaydi. Keyingi yillardagi tekshirishlar ham Hamid Olimjonning bu fikrini quvvatlamoqda. Hamid Olimjon “Alpomish”ni mardlik, muhabbat va do‘stlik dostoni ekanligini asoslab beradi. 50-yillarga kelib “Alpomish” dostoniga nisbatan nohaq hujumlar bo‘ldi, biroq hech kim halqning boyligi bo‘lgan “Alpomish”ni tortib ololmadi. San’atkorning xalq ijodiga yaqinlik darajasi ham, folklorning qaysi fazilatlari va xususiyatlarini ma’qul ko‘rishi ham — hammasi san’atkorning dunyoqarashiga, estetik mavqe va estetik idealga, shaxsiyati va individual uslubiga bog‘liq; uni xayotning qaysi tomonlari, qaysi masalalari qiziqtirsa, folklordan ham shunga aloqador jihatlarni o‘rganadi, kabul kiladi. Ijodkorning asarlaridagi xalq ijodi 46

an’analariga razm solib turib, uning didiga fol klorning qaysi g‘oyaviy-estetik prinsiplari yoqib tushadi-yu, qaysi tomonlarigaqiziqmasligini bilish mumkin. Hamid Olimjon xalq ijodining hamma janrlaridagi, har xil mavzudagi va har xil ruhdagi asarlarni eshitgan, o‘qigan, bilgan. Bular ichida sho‘xi, quvnog‘i, jangovari, qahramonlik va optimistik ruhdagisi, g‘amgin va umidsizi ham bo‘lgan. Ularning mavzulari ham xilma-xil va boydir. Ammo Xamid Olimjonni ozodlik va haqiqat, go‘zal hayot va baxtiyor turmush, insonparvarlik va mardlik g‘oyalarini targ‘ib etuvchi, ertangi kunga ishonch va umid ruhi bilan sug‘orilgan sho‘x, quvnoq, jangovar va qahramonlik asarlari maftun etadi. Uni insonning qudrati va go‘zalligini ulug‘lovchi, uning baxt va shodlik yulidagi kurashini tasvirlovchi asarlar qiziqtiradn. Hamid Olimjod «Hayot daryosi» nomli maqolasida - 45 kunda qurib bitkazilgan Katta Farg‘ona kanali haqida so‘zlar ekan, Mirzacho‘l xaqidagi xalq afsonasini keltiradi. Unda Shirin kimki Mirzacho‘lga kanal o‘tkazib, Sirdaryoni bo‘g‘sa, shunga tegaman deydi. Eron podshosi Xisrav uni aldab (kechasi cho‘lga bo‘yra yozdirib, suvga o‘xshatadi), shartini bajargan bo‘ladi va Shirinni oladi. Shirin aldanganini erta bilan biladi. Buni hikoya qilar ekan, Hamid Olimjon bunday deydi: «Bu juda achchiq haqiqat. Xalqlning boshiga bunday kunlar juda ko‘p tushgan. Chunki xalq doimo yaxshilikni o‘ylaydi. Yaxshi yashagusi, baxtli kunlar ko‘rgusi keladi. Lekin, taqdiri hali o‘z qo‘lida bo‘lmagani uchun, erksiz, va huquqsiz bo‘lgani, bir to‘da muttahamlarga oyoq osti bo‘lgani uchun hiyla va nayranglarga giriftor bo‘lib g‘am va musibatlarga tushadi. Kuyovsiz qolgan qizlar, ersiz qolgan xotinlar haqida afsona to‘qiydi va kelajakka qandaydir umid bilan qaraydi. Noumid - shayton, deydi. Balladachilik fazilatining bir qancha ildizlari ham folklorga borib tutashadi. U xalq qo‘shiqlaridagi musiqiylikni hosil qilish yullaridan ijodiy o‘rganib (anafora va radiflar, har bir misrani mustaqil tugalgan sifatida tugatish, masnaviy yoki kesishma qofiyalash prinsipi, kontrastli parallel misralar yaratish, to‘qqiz, o‘n bir, yetti bo‘g‘inli vaznlar va ayniqsa san’atpardozlik, jimjimadorldkdan qochib poetik soddalik yulidan borish kabi) she’rlariga qo‘shiq ruhini singdirdi. «Butun o‘zbek xalq dostonlari asosan o‘n bir hijolik barmoqda aytiladi, «Alpomish» ham shunday, - deb yozgandi Hamid Olimjon. - Butun xalq dostonla- 47

rining o‘n bir hijoda aytilishi - bu bir adabiy traditsiya holiga kelib qolgan. Dostonlarda urush, jang sahnalari, ot chopishlar, olishuvlar doimo yetti va sakkizlik hijo bilan beriladi». Hamid Olimjonning aksariyat she’rlari xuddi shu vaznlarda, ya’ni to‘qqizlik, o‘n birlik, yettilik hijoli barmok, vaznida yozilgan. Uning «Zaynab va Omon» «Ikki qizning hikoyasi» to‘qqiz hijolik, «Oygul bilan Baxtiyor», «Semurg‘» ertaklari yetti hijolik vaznda yozilgan bo‘lib, bu vaznlar ulardagi qahramonona va ko‘tarinki ruhni berishga xizmat etadi. Hamid Olimjonning xalq qo‘shiqlalarining mazmuni, ruhi, ohangi va obrazlari, fikr va kechinmani ifodalash usullarini chuqur bilishini uning har bir she’ridan sezib olish mumkin. Uning xalq qo‘shiqlaridan epigraflar olish, she’ri ichiga bu qo‘shiqlardan qistirib ketishi va ayniqsa xalq qo‘shiqlariga yaqin she’rlar yozishi bundan dalolat beradi. Hatto Hamid Olimjonning shaxsiy arxivida uning o‘z qo‘li bilan ko‘chirilgan xalq qo‘shiqlari ham saqlanadi. Bular orasida (ular 19-20 banddan iborat) bizning qo‘shiq kitoblarimizga kirganlari ham, kirmaganlari ham bor. Ehtimol, shoir ularni o‘zi zshitgan variantlari va qo‘shiq kitoblari buyicha to‘plagandir. Chunki, Hamid Olimjon unda faqat xotin-qizlar taqdiriga oid qo‘shiqlarni jamlagan va ularga «O‘zbek qizining taqdiri» degan umumiy nom bergan, sarlavha qo‘ygan. Hamid Olimjon bu o‘lkani qurilishni va xalqning ishtiyoq, ilhom, quvonch bilan mehnat qilganini kuzatar ekan, yana xalq afsonalari esiga keladi: «Buni xalq ertaklarida qirk, kechayu, qirq kunduz uyin va tomosha bo‘lib yotdi deb aytar edilar». Qurilishdagi odamlarning ko‘tarinki ruhi va mehnat mo‘jizalarini ta’riflash uchun folklordagi traditsion iborani - «Ko‘rganlar darmonda, ko‘rmaganlar armonda edi» degan iborani keltiradi. Darvoqe, Hamid Olimjonnig o‘zi shu go‘zal hayot, ijodkor xalq va ularning mo‘jizali ishlari to‘g‘risida ertaklar to‘qidi, dostonlar yozdi, qo‘shiqlar ijod etdi. U «O‘zbekiston» she’rida «odamlardan hikoya tinglab, ertaklarga quloq tutib» sovet O‘zbekistoniga, sotsialistik hayotga «o‘xshashini aslo topa olma-ganligini» yozadi. Shoir afsonaviy jannatdan ham ziyoda o‘lkani ham madh etar ekan, ta’riflash uchun xalq dostonlaridagi priyomni oladi: priyomnigina emas, balki dostonlardagi yurt 48

tasviri chizilgan o‘rinlarining mazmunini zidiga o‘zgartirib ishlatadi: Dalasida o‘smas tikonlar, Cho‘llarida chopmas ilonlar; Qush uchganda kuymas qanoti, Odam o‘tsa qurimas zoti, Chanqov qolib yo‘lovchi o‘lmas, Har burchakda bosh kesar bo‘lmas. Kulbalarni kelib bosmas qum, Go‘daklarni yutmas och o‘lim. Odamga baxt va tole yordir, Bu shundayin ajib diyordir. Uning «Chirchiq bo‘ylarida» she’rida ham «O‘z bekiston» she’ridagi ruh, g‘oya, ohang va joziba bor. Zaynab va Omon o‘sgan yurtni ham shoir afsonaviy ajoyib mamlakat sifatida tarannum etadi. Shoirning uslubidagi mana shu tarona, madh etish, ayniqsa qasidachilik va ko‘tarinki romantik ruhning hamda Dutor chalib o‘tirsam Tori uzilib ketdi. Turmushimni o‘ylasam Ko‘nglim buzilib ketdi. Qopa qumg‘on qo‘ydilar, Qaynamasin dedilar. Qari cholga berdilar, Yayramasin dedilar. Xullas, Hamid Olimjon xuddi shu qo‘shiqlarda ham xotin-qizlar muhabbatidagi baxt masalasi bilan qiziqadi va ularda ham o‘z qalbining sadosini, ifodasini ko‘radi. Shundan beri tilimda oting, Shundan beri dilimda oting, 49

Eng, gullagan yoshlik chog‘imda, Sen ochilding ko‘ngil bog‘imda. Hamid Olimjon folklor an’analariga hayot talabi, davr taqozosi tufayli yondashardi. Buni uning Ulug‘ Vatan urushi yillaridagi asarlaridan yanada yaqqolroq ko‘rish mumkin. Bu davrda o‘zbek adabiyoti har qachongidan ham ko‘proq va chuqurroq, mustahkamroq xalq ijodi bilan bog‘landi. O‘zbek folklori ozodlik va tenglik, qahramonlik va jangovarlik ruhi bilan optimizm bilan to‘la va qudratli edi. Shoir jangchilarni xalq dostonlaridagi bahodirlar kabi chopsa chopilmaydigan, o‘tda kuymaydigan odamlar tarzida kursatishga intiladi va bu bilan xalq o‘lmasdir degan g‘oyani olg‘a suradi. Hatto shoirning. «Xat» she’ridagi jangchi onasiga yozgan maktubida «ona, dadil bo‘l, mard o‘g‘lingning boshi tosh»dan, «peshonamni silagansan, kuymayman o‘tga solsa, qilich solsa to‘ralmayman, o‘lmayman, o‘q. qadalsa», deydi. U goh o‘zini burgutga, goh yashinga, goh daryoga, goh quyoshga, goh «nafasidan olov purkovchi» qudratli" bahodirga qiyoslaydi. Bu she’r undan avval yozilgai «Yigitlarni frontga jo‘natish» asarining bir davomi edi. Unda ona xuddi xalq dostonlaridagi nuroniy onalar va otalar, vafodor yorlar kabi o‘z farzandiga nasihatlar va o‘gitlar qiladi, nakaz beradi.Ayni choqda bu ona obrazi Ona-Vatan ramziga aylanadi. Hamid Olimjon «Alpom|ish» haqidagi maqolasida xuddi shu ruhdagi parchalarni misol qilib ham keltirgandi.U Qaldirg‘ochning Alpomishga qarata aytgan: Bir nuchuk nomardga ko‘ngil bermagin, Nodon ko‘ngling har xayolga bo‘lmagin. Ko‘p yashagin, ko‘p yilgacha o‘lmagin, Yo‘lda nomardlarni hamroh qilmagin,- misralarini keltirar ekan, «chuqur samimiyat bi lan to‘lgan bu satrlar botir bo‘l, nomard bo‘lma, nomardlarga hamroh bo‘lma, sabotli bo‘l deb qichqiradi. Xuddi shundan keyin u «xalq epikdostonlaida dushmanga qarshi nafrat, vatan uchun jangda jasorat ko‘rsatish kerakligini tarannum etadi. Xalq xotirasida ulug‘ bahodir Alpomishning qahramonona obrazi saqlanadi, bu qahramon o‘tda kuymaydi, suvda cho’kmaydi, o‘qqa uchmaydi, qilichda chopilmaydi», deydi. 50

Endi «yigitlarni frontga jo‘natish»dagi ona n ing quyidagi so‘zlarini tinglab ko‘ring: Xayr, o‘g‘lim, oq yo‘l bo‘lsin. Xayr, ko‘zim qorasi, Bilkim, jangda bilinadi Mard yigitning sarasi. Hamid Odimjon o‘tmishga nazar solar ekan va o‘tmish adabiyotini kuzatar ekan (ham yozma, ham og‘zaki adabiyotni), birinchi o‘rinda baxt izlagan, baxt uchun kurashgan odamlarni, qahramonlarni ko‘radi. Bu baxt uchun kurashni insoniyatning, asil maqsadi va badiiy asarlarning, ayniqsa folklorning markaziy mavzusi pafosidir, degan nuqttai nazarda turadi. Shundan kelib chiqib, bizning davrimiz va kishilarimizni baxt topgan davr va odamlar, adabiyotni esa baxtnoma deb biladi. U Navoiyning Farhodi haqida so‘zlarkan, «umr bo‘yi baxt axtargan Farhod doim baxtsizlikka tushadi», dedi: Boshqa o‘rinda «Alpomish bilan Barchin baxt axtarar edilar, lekin ularga har qadamda baxt o‘rniga musibat yopishadi», deb afsuslanadi. Bir maqolasini esa «Er Torg‘in baxt izlagay xalq obrazi» (1938) deb nomlaydi va «Er Torg‘in» «operasining asosiy mavzui baxt temasidir», deb ta’kidlaydi. Undan bir yil avval yozgan maqolasida shu asarni analiz qilib bo‘lgach, «Xulosa. “Er Torg‘in dunyoni aylanib chiqib baxt va adolat topolmaydi” degandi. Shu «Gullayotgan san’at» nomli maqolasida «Hasan Qayg‘i degada, ko‘z o‘ngida baxt izlagay, baxt to‘g‘risida xayol qilgan va uni topolmagan, Jambul deganda baxt izla gan va topgan kishi jonlanadi», deydi. Shoir «Baxt to‘g‘risida» she’rida bu «qari dunyoda baxt axtarib ko‘plar o‘tganini» eslab turib, «quvonch shulkim, tole yor bo‘lib, baxtni topgan elni ko‘roldim” deb shodlanadi. “Ota hayotidan” dostonida to‘qson yoshga yetgandagina topgan baxt qo‘ynida o‘zini yosh sezgan chol obrazini beradi. “Ikki qizning hikoyasida” “baxt bayrami qilayotgan el” va “odam topgan baxtni olqishlayotgan qushlar”ni ko‘rasiz. Uning “Zaynab va Omon” dostonining ham qahramonlari qancha g‘ovlarni yengib, doston oxirida murodu maqsadlariga yetadilar. Shoir “ikki baxtiyorning xursand” bo‘lgan paytini tasvirlovchi dostonning so‘nggi boblariga xalq 51

dostonlarining oxiridagi qirq kechayu qirq kunduz to‘y, bayram tasviriga xos ruhni singdiradi: Zaynab – Omon – Sobir munosabatlarinii ko‘rgan odamlar “zamonaning bunday zailidan hayron” bo‘ladilar, kolxozdagi katta ravotda, “saroy”da ularning to‘yi bo‘ladi, “barcha el guyoki bir selday yog‘iladi” u yerga, cholg‘uvchilar kuy, ashulachilar qo‘shiq aytadilar, hamma Halimaxon, Naziraxon, Karimaxon, Nodimaxonlar san’atiga lol bo‘ladilar (bular ham tarixiy shaxslar) va shoir “butun yurtga to‘ldi tomosha” deb ular to‘yini yurt bayrami sifatida ta’riflaydi. Zaynab va Omonni ham ma’naviy, ham jismoniy go‘zal qilib tasvirlashida, ularga folklor qahramonlariga xos turdoshlik, jamg‘armalik sifatlarini berishda, aktiv qahramon qilib tasvirlashida (ayniqsa Zaynabni) va boshqa shu kabi momentlarda ham xalq ijodining ta’siri yotadi. Ammo shoir Zaynab va Omon xarakterini o‘sish va shakllanishda tasvirlaydi. Shoir Zaynab va Anor xarakterini ular o‘rtasidagi keskin to‘qnashuv, ana shu keskin konflektning hal bo‘lishi jarayonida ochadi. Avtor Zaynabning ruhiy dunyosini, ruhiy kechinmasini chizishga ayniqsa katta e’tibor beradi. Uning momonga bo‘lgan kuchli muhabbati, bu muhabbatni izhor etish tug‘risridagi urinishi, o‘zi bilan Anor o‘rtasidagi to‘qnashuvlar keyingi ichki iztiroblari, unga Omonning kim ekanligini aytib berolmasligi va keyin undan hayot yo‘lini so‘rashi, Sobirga o‘z dardini aytish taraddudi va shu kabi hodisalar asardagi psixologizmni juda chuqurlashtirgan. Zaynabdan ichki kolliziya va u bilan Anor o‘rtasida gi konflikt - bu ikki tor asar psixologizmini yaratadi, uning ohangini belgilaydi. Hamid Olimjonning “Oygul bilan Baxtiyor” (1937), “Semurg‘” (1939) dostonlarida ozodlik, adolat va baxtiyor hayot uchun kurash g‘oyasi yotadi. Bularda mavzu ham, motivni ham, syujetni ham, kdzfamonlarni ham, obrazlarni ham, bayon qilish va tasvirlash yo‘llarini ham xalq ijodidan oladi. Xalqning materiali va ipagi bilan shoir go‘yo yangi bir so‘zana tikdi. O‘z qalbini, zamondoshlarining qalbini, hozirgi davr ruhini xalq ijodi tori orkali ifodaladi. Hamid Olimjonning «Oygul bilan Baxtiyor» dos toin uchun «Malikai Husnobod» nomli xalk, ertagi, qisman “Oygul bilan Baxtiyor” ertagiga asos bo‘lgan, “Malikai Husnobod”. 1953 yilda folklorshunos olim Hodi Zarifov tomonidan yozib 52

olingan va Hamid Olimjon shuni o‘qigan bo‘lsa-da, «Oygul bilan Baxtiyor» ertagi keyingi davrda yozib olingan. Ammo Hamid Olimjonning bu ertakni xalq og‘zidan eshitganiga shubha yo‘q. Chunki “Malikai Husnobod”da Baxtiyor bilan Oygul degan ism yo‘q. Vaxt ismli qahramon boshqa xalq ertaklarida ham uchraydi, xuddi shuningdek, Susambil nomli xayoliy go‘zal shahar ham “Mali kai Husnobod”da tilga olinmaydi, balki boshqa ertaklarda uchraydi, hatto “Susambil” nomli ertak ham bor. Xalq dostonlarida “Chambil qamali” kabi dostonlar ham borki, Hamid Olimjon o‘sha kurash va jang, isyon voqealari tasvirlangan dostonni ham eshitgan bo‘lishi va asarga Chambilni Jambil deb olgan bo‘lishi mumkin. Chunki shoir dostonda shu Jambilda “qullar zolim xonga isyon qilgailiklarini” tasvirlaydi, asar voqeasini shu xon bilan isyonchilar o‘rtasidagi kurash rivojlantiradi. Dostonga asos bo‘l gan xalq ertagida esa Chambil ham, Jambil ham emas, balki Jurjon degan yurt bo‘ladi, Demak, dostonga bir-ikkita ertak asos bo‘lgan bo‘lsa ham, unda ko‘plab xalq ertak lari va dostonlarining ruhi, qaymog‘i yig‘ilgan. Shoir o‘zining g‘oyaviy niyatiga va ijodiy uslubiga moslab folklor materiallaridan erkin va ustalik bilan foydalangan, ortiqcha kemtik joylarini o‘zi ning fantaziyasi bilan to‘ldirgan. Ertakni xayoga, real voqelikka yaqinlashtirdi, realistik kuchini oshirdi, unga o‘z aql quyoshi va yurak tafti bilan, talanti bilan sayqal berdi. “Malikai Xusnobod” dagi qiz ham, “Oygul va Baxtiyor” ertagidagi qiz ham podshoning qizlari bo‘ladi. Otasi uni zindonga soladi, vaziri qizni sandiqqa solib, daryoga oqizib yuboradi. Podsho topshirig‘i bilan o‘tin tergani chiqqan chol sandiqni suvdan olib, bozorga keladi. Podsho ko‘rib sandiqni ochadi va qizga oshiq bo‘ladi. Keyin ertak Husnobodning otasining o‘rniga vazirni podsho qilib ko‘tarishi bilan tugaydi. Hamid Olimjon dostonining boshidanoq diqqatni hayotdagi muhim siyosiy va ijtimoiy voqeaga tortadi; xon bilan Jambil qullari o‘rtasidagi kurashni - “o‘tib yuzlab-minglab yil Jambil ko‘rmagan” voqeani tasvirlaydi. Isyon boshida keksa qul Darhon turadi. Darxon bilan qizi “qullar uchun jon berib xonni o‘ldirmoqqa” qasd qiladilar. Darhon qo‘lga tushadi, lekin buyin egmaydi. Xonga qarab turib “zulmdan bo‘lmoqchi edik ozod”, “bir kun seni yiqarmiz”, deydi. Xon uning boshini kesadi, qizi 53

Oygulni xotinlikka olmoqchi bo‘ladi, U dadil va mag‘rur turib, unga xech qachon xotin bo‘lmasligini, aksincha, uning “taniga xanjar ursa o‘zini dunyoda eng baxtiyor odam” deb bilishini aytadi. Xon uni zindonga tashlaydi va shu bilan esidan chiqaradi. Qul Tarlon uni zindondan qutultirib, sandiqqa solib daryoga oqizib yuboradi. O‘tinchi chol sandiqni tutib oladi, xon odamlari uni o‘g‘ri deb ushlab xonga topshiradi. Xon surishtirib ham o‘tirmay boshini olib tashlaydi. Oygulni kambag‘al yigit Baxtiyor baliq ichidan yorib oladi, qiz unga turmushga chiqadi. Baliq qornidan topgan ikki gavharni sottirib, Susambilda bir ajoyib shaxar quradi. Keyin Jambilga kelib xonni o‘ldirib o‘rniga qul Tarlonni qo‘yadi. Xalq murodiga yetadi. Mana shu syujet chizig‘ining o‘zi dostonning mutlaqo yangi, original asar ekanligini tasdiqlab turibdi, Shoir Oygul boshliq xalqning Susambilni bir “jannatga teng o‘lkaga” aylantirganini tasvirlaydi. Hamid Olimjonning “Bahri” she’rida “qanot qoqib uchib kelgan baxt sevintirar” deb yozadi. Shoir xalq ijodidagi sevimli obrazlardan bo‘lmish “Baxt qushi”, “Semurg‘larni nihoyatda sevadi va ularni ko‘p ishlatadi. Xalq ertaklarida (“Yaltillama sopol tovoq”, “Qahramon” va h. k.) Semurg‘ mehnatkash xalqning sodiq do‘sti, uning baxtga erishishida katta yordam beruvchi ko‘makchisi tarzida ko‘rsatiladi. Shunga asoslanib turib Hamid Olimjon (“Ajdar qush” ertagidan ham foydalangan bo‘lishi mumkin) “Semurg‘” (Parizod va Bunyod) dostonini yozadi. “Ajdar qush”dagi qush salbiy obrazdir. Lekin ertakdagi podshoning qizining “kimki shu ajdar qushni o‘ldirsa, shu odamga tegaman” degan shartni qo‘yishi, uni o‘ldiradigan odamning chiqmaganligi, bir kambag‘al yigit uni o‘ldirgani va “podshoning qizi esa, ajdar qushni o‘ldirgan polvon yigit kelmagandan keyin, biror joyda o‘lib qolgan bo‘lsa kerak, deb vazirning o‘g‘liga tegishi” shoir uchun ma’lum material – syujet yaratishda bir shtrix bo‘lib xizmat qilgan bo‘lishi mumkin. Bir qancha zrtaklarda Semurg‘ bolalarini ilon hujumidan saqlab qolgan insonga yordam berganini hikoya qiluvchi ko‘chma syujet uchraydi Hamid Olimjon ulardan ham oziqlangan. “Semurg‘” dostonida ham shoir yuqori tabaqa bilan oddiy mehnatkash o‘rtasidagi chuqur sinfiy ziddiyatni ochib beradi, ular to‘qnashuvini tasvirlash orqali, mehnatkash xalqning yuksak fazilatlarini ko‘rsatib beradi. Podshoning qizi Parizod 54

zo‘r chinorga ot bi lan chiqib, uni yiqitgan odamga tegaman, deb shart qo‘yadi. Cho‘pon Bunyoddan o‘zga mard topilmaydi. Ammo Parizod so‘zidan qaytib, unga yana bitta shart aytadi: devni o‘ldirib kelsang, keyin. rozi bo‘laman, deydi. Bunyod bu shartni ham bajargani ketayotganda yo‘lda Semurg‘ bolalarini yemokchi bulayotgan ilonni ko‘rib, uni o‘ldiradi. Shu payt Semurg qush kelib, uni yemoqchi bo‘layotganda, bolalari o‘zlarini ilondan shu odam saqlab qolganini aytadi. Semurg‘ unga o‘z yordamini ayamasligini bildiradi. Bunyod devni o‘ldirib, “odamlarga baxt bermoqchi” ekanligini anglatadi. Semurg‘ Parizod uni aldaganligini, atayin o‘limga yuborganligini va o‘sha dev bilan Parizodning do’stligini aytib, yo’ldan qaytarmoqchi bo‘ladi. Bunyod “sher izidan qaytmaydi” deb birinchi maqsad qilib, odamlarni o‘sha yovuz kuchdan xalos qilishni qo‘yadi. Semurg‘ Bunyodni devning oldiga olib boradi. Bunyod devni yengib, o‘ldirib qaytgach, Parizodning razilligiga ishonadi: u allaqachon vazirga erga tekkan edi va Bunyodga “cho‘ponni sevolmadim, aslingni past deb bildim, chunki men xon qiziman”, “devga yuborganimning sababi shuki, o‘lib ketarsan deb bildim”, deydi. Ko‘zi ochilgan Bunyod qasos olovi bilan yonib, ularni “qilichdan o‘tkazmoq”ni niyat qilib saroyni tashlab chiqib ketadi, Shunday qilib shoir bu dostonida ham ozodlik, insoniylik, baxt mavzuini tahlil etadi va o‘tmish voqeasi, materiali vositasida zamonamizni ulug‘laydi. 55

II. 2. Hamid Olimjon ijodida xalq ertaklarining o‘rni Iste’dodli ijodkorlar folklor namunalarini saqlab qolish va keng ommalashtirish bilan birga uni yanada rivojlantiradilar, ba’zan shu asosida o‘z ijod ma h sullarini ham yaratadilar. Shu ma’noda Hamid Olimjon ham o‘zbek xalq og‘zaki ijodini chuqur o‘rgangan ana shunday buyuk iste’dod sifatida tan olinadi. Uning bunday darajaga ko‘tarilishida xalq og‘zaki ijodini mukammal bilgan va undagi g‘oyalarni, qarashlarni o‘z farzandi qalbiga singdira olgan onasi ayaning xizmati katta bo‘lgan. Shoir bu haqida o‘zining "Oygul bilan Baxtiyor" ertak dostonida shunday deydi: Buvimning har qissasi Xar bir qilgan hissasi Mehrimni tortar edi, Xavasim ortar edi.... Qolaversa, shu ertak dostonini muqaddimasidagi kompozitsion xususiyat xalq ertaklari kompozitsiyasiga yaqin. Hamid Olimjon ertaklari ham maxsus boshlanmalar bilan boshlangan va unda xalqona ohang sezilib turadi. Shoir "Semurg‘ yoki Parizod va Bunyod" adabiy ertagini "Malikai Xusniobod" ertagi asosida yaratgan bo‘lib, ertakda tasvirlangan voqea hodisalar badiiy tasvir vositalari, qiziqarli syujeti bilan o‘quvchilar e’tiborini o‘ziga jalb etadi. Ushbu adabiy ertakning xalq ogzaki ijodi namunalari ta’sirida yaratilganligi voqealar rivojidagi yorug‘lik va zulmat, yaxshilik va yomonlik, ezgulik va qaboxat o‘rtasidagi kurash, insoning yashash va xayot kechirish tarzi motivlaridan ko‘rinib turadi. Undagi yoshiga yetgan qizni turmushga uzatish mas’uliyati insonning yashash va hayot kechirish tarzini ifodalaydi: O‘z qizidan pushaymon Bo‘lib shuning uchun xon Kecha-kunduz o‘ylaydi, Yoz bilan kuz o‘ylaydi: "El rasmini qilmagan, Sevgi nima bilmagan, Qari qizni netayin? 56

Chiqib kayga ketayin?" Ushbu ertakdagi afsonaviy mifologik obrazlar baxt va saodat ezgulik timsoli bo‘lgan Semurg‘ "Odamlarga baxt bermoq, baxtlilarga gul termoq"ni niyat qilgan Bunyodga yovuz devni yengishda yaqindan yordam beradi. Shoir ushbu she’riy ertakdagi voqealar tizimini sehrli ertaklardagidek tasvirlab, ezgulik va yovuzlik o‘rtasidagi kurashni asarning kulminatsiyasiga olib chiqadi. Bunda yovuz dev bilan Bunyodning jangi tasvirlanadi. Barcha ertaklar singari bu yerda ham ezgulik yovuzlik ustidan g‘alaba qozonadi. Ertaklarda ayrim malikalar erka, tantiq, kiborli qilib tasvirlanadi. Ulardagi bu xarakter xususiyat oddiy xalq vakillari bilan malikalar o‘rtasidagi konfliktni yuzaga keltiradi. Parizod ham garchi barcha shartlarini bajarsada, Bunyodga qarata: “Qancha botir bo‘lsang ham, Zo‘r bahodir bo‘lsang ham, To‘shaging xas deb bildim, Aslingni past deb bildim" degan so‘zlar bilan o‘zining asl qiyofasini ochib beradi. S h e’riy ertakda xalq donishmandligining namunasi bo‘lgan maqoldan ham keng foydalanilgan: S h er izidan qaytmaydi Er so‘zidan qaytmaydi U bu zavqli tunlarni bir umr yodda saqlab qoldi va o‘zi yozgan “Oygul bilan Baxtiyor” dostonida bu sehrli tunlarni shunday esga oladi: Bolal i k kunlarimda, Uyqusiz tunlarimda Ko‘p ertak eshitgandim, So‘zlab berardi buvim... Garchi shoir "Oygul bilan Baxtiyor" ertagida onasidan eshitganini aytsa-da, ushbu ertak-dostonning chuqur mazmun-mohiyati, go‘zal satrlari uni badiiy qayta ishlagan shoir mahoratining mevasidir. Esimda o‘sha damlar, O‘zi uchar gilamlar. 57

Tohir-Zuhra, Yoriltosh, Oyni uyaltirgan qosh. Ozodlikka, hur va erkin yashashga bo‘lgan intilish ushbu xalqning ruhini hech qachon tark etgan emas. Ertakda Jambildagi ko‘zg‘olonga keksa qul Darhon va uning mardona qizi Oygul boshchilik qilishadi va kuchlar teng bo‘lmagani tufayli qo‘zg‘olonchilar mag‘lubiyatga uchrab, Darxon qizining ko‘z o‘ngida zolim xon tomonidan qatl etiladi. Yalang‘ochlab qilichni, Qulning bo‘yniga soldi: Boshi ketgan qush kabi Darxon tipirlab qoldi, Yerlar qonga bo‘yaldi. Voqea davomida qari podshohning xotini bo‘lib, zolim, konxo‘r, inson qiyofasidagi maxluq bilan bir umr zarga ko‘milib yashashdan o‘z ozodligini afzal bilgan Oygul saroyning qirq kanizagi bilan cho‘milish bahona daryoga boradi va ko‘zini chirt yumib o‘zini suvga otadi. Daryodagi bahaybat Jayxun baliq esa Oygulni bir hamla bilan yutib yuboradi. Tomog‘idan qilchalik, Op-oson o’ tib ketdi. Qirq qizlar sarosima- Chuvullashib qoldilar: "Nimi gap, nimi, nima?" Deya shovqin soldilar. Ertak-dostonda Baxtiyor obraziga ham alohida e’tibor qaratilgan. Dostonda o‘zining zabardast gavdasi, kuch va g‘ayrati, olovday lovillab turishida, so‘zi va qarashlarida, qilayotgan mehnatida keskir qilichdek irodasining kuchi yaqqol sezilib turadigan lekin kambag‘al, nochor baxtiyor obraziga e’tibor berilgan. Baxtiyor daryoda yurganlarga yo‘liqib ulardan bir burda non so‘raydi. Baliqchilar 58

unga Yo‘qdir berar nonimiz Lekin kuyar jonimiz Mayli shu safar turga Chiqqanin ol o‘zinga deyishadi. Bunga Baxtiyor rozi bo‘ladi va toleyga uning to‘riga Jayxun ilinib qoladi. Ulkan baliqni ikki ho‘kizga ortib uyiga yo‘l oladi. Uyga kelib ota-bola ikkov Baliq qornin yorganda Pichoq belga borganda Baliq qornida shu on Tebranib u yon-bu yon Oygul ko‘zini ochdi Va Baxtiyorni ko‘rdi Boshiga qon yugurdi Qora ko‘zlari yonib Bir muhabbat uyg‘onib Qalbi jizillab qoldi. Yori Baxtiyor bilan Susanbilni jannatmisol yurtga aylantirgan Oygulning yodidan o‘z eli jambil uning ezilib yotgan xalqi, nohaq o‘ldirilgan otasining xotirasi ketmas edi. Ertasi to‘da-to‘da Guras-guras bo‘lib el, Kela berdi bog‘lab kel Xotinlar, yosh bolalar, Barcha amma xolalar. Xalqni xon zulmidan xalos qilish niyatida u katta qo‘shin bilan Jambilga hujum qiladi va g‘alabaga erishadi. O‘tmayin jindayin zum, Og‘ziga tiqdilar qum. 59

Zolim podsho shu zamon, Qabrga bo‘ldi mehmon. Qonxo‘r xondan qutilgan elga Oygul Tarlon otani rahbar etib tayinlaydi va o‘zi esa kelin bo‘lib borgani Susambilga – suygan yori Baxtiyor yurtiga qaytadi. Yashnab misoli bir gul, O‘z baxtiyori sari O‘z sevgan yori sari, Susambilga yo‘l oldi. Aksariyat ertaklarda bo‘lgani singari bu asarda ham yovuzlik ustidan ezgulik, zulm va nohaqlik ustidan adolat g‘alaba qildi. E’tibor bersangiz, garchi ertakning bosh qahramonlari Oygul bilan Baxtiyor hisoblansada, tadbirkor erksevar Oygulning oqilona harakatlarigina voqealarning aynan shu tarzda xotimalanishiga zamin yaratadi. Hamid Olimjon ijodining yuksalishida xalq og‘zaki ijodiyoti kuchli ta’sir ko‘rsatgan. Shu sababli u xalq og‘zaki ijodisiz so‘z san’atining yuksak cho‘qqisiga erishib bo‘lmasligini Pushkin, Shekspir, Gyote, Navoiy asarlari misolida asoslaydi. Jumladan, Pushkinning folklor va xalq tiliga bo‘lgan muhabbati adabiyotni keng ommaga yetkazish niyati bilan tug‘ilgan va xalqchilligi ta’minlangani alohida uktirib, fikrini "Gamlet", "Xamsa" asarlarini tahlil etish bilan yanada to‘ldiradi. "O‘zbek adabiyotini yuksaltirish, uning tilini chin xalq tili qilish, sodda va chuqur qilish, nihoyat umuman aytganda, o‘zbek adabiyotini chin ma’noda xalqchil qilish uchun folklorning ahamiyati buyuk bo‘lur."- deb yozgan shoir folklorning ahamiyati o‘z asarlarida sinab ko‘rdi. Hamid Olimjon asarlaridagi soddalik va go‘zallik, serma’nolik va ravonlik, xalq qalbiga qo‘shiqlar kabi singib, xalq orzu umidlari, ruxiyatini ifodalanishi "folklorning ahamiyati buyukligidandir". Bu ta’sirni "Oygul bilan Baxtiyor", "Semurg‘", "Zaynab va Omon", "Jangchi Tursun", "Muqanna", "Jinoyat" kabi yirik asarlari va barcha she’rlarida, publitsistik maqolalarida ko‘rish, kuzatish mumkin. Bolalikdan Fozil shoirdek xayolotga olamni joylab, so‘zda soz jo‘rligida elga botirlik, adolatdan so‘ylagan xalq baxshisini tinglab, onasining sehrli ertaklaridan 60

hayrati oshib kamolotga erishgan Hamid Olimjon har doim xalkq og‘zaki ijodining zilol chashmalaridan bahramand bo‘lib, uni qadrlash, e’zozlashda namuna va jasorat ko‘rsatdi. "Ko‘pchiligi savodsiz bo‘lgan o‘zbek xalqi boy og‘zaki adabiyotni yaratdi. Bu adabiyot asrlar davomida yaxshi hayotga erishish to‘g‘risidagi orzu armonlarini ifoda qilar edi. Bu adabiyot xalqqa yakin va yoqimli odamlarning obrazi bilan to‘la", - deb yozgan shoir o‘zbek qahramonlik eposi "Alpomish" mahorat bilan nashrga tayyorladigina emas, uni Penkovskiyga tarjima qildirib, ilk bor dunyoga ham chiqardi. Oybek, Shayxzoda, G‘afur G‘ulom, Quddus Muhammadiy, Mirtemir kabi o‘zbek adabiyotining zabardast vakillarini o‘sha davrning mashhur baxshi shoirlari Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li, Po‘lkan shoir, Ergash Jumanbulbul o‘g‘li, Islom shoir Nazar o‘g‘li va boshqalar bilan ijodiy muloqotda ishlashga rag‘batlantira oldi. Hamid Olimjon ayrim dindorlar, ba’zi rahbarlarning xalq ijodi, ijodkorlariga inqilobgacha ham undan keyingi XX asrning 20-30-yillarida ham salbiy munosabatini ta’kidlab, ularni noo‘rin ayblashga qarshi turib shunday yozadi. "Kunlarning birida xalq shoiri Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li Rustam to‘g‘risidagi dostonni aytadi. Shunda qishloqning muftisi undan so‘raydi: "Fozil, menga aytchi, sening Rustaming Muhammad payg‘ambardan oldin yashaganmi yoki keyinmi?" Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li: "Rustami jahon paxlavoni Muhammad payg‘ambardan oldin yashagan", -deb javob beradi. Mufti deydi: "Unday bulsa bu dostoningni aytma. Muhammad payg‘ambardan ilgari yashagan" Rustamga bo‘lgan madhiya eshitish gunoh..." Hamid Olimjon bu voqeani "O‘zbek xalqining adabiyoti" nomli nutqida Moskvada behuda so‘zlamayapti. Chunki xalk, ijodkorlari - baxshi-shoirlarga shunday munosabat o‘tgan asrning 20-30-yillarida ko‘p sodir bo‘lgan. 61

XULOSA Quyosh, oy yoki yulduzlar sir-asrori va xususiyatlarini so‘z bilan to‘la-to‘kis ta’rifu tavsif qilib bo‘lmaganidek, haqiqiy talantga xos fazilatlarni ham mukammal bir tarzda yoritish mumkin emas. Ayniqsa, tug‘ma iste’dod sohiblarining ichki imtiyoz va imkoniyatlarini zohiriy tomondan aniq belgilashning hech imkoni yo‘qdir. Chunki ulardan hech biri Ko‘ngil atalmish olamini o‘zi yashagan davr va zamon "ko‘zgu"sida butun miqyosi, barcha murakkabliklari ila aks etishini istamaydi. Shuning uchun davr va zamonasining fe’l-atvori, talab va ehtiyojiga qarab hatto ulkan talant ham qaysi bir ma’noda murosa qilishga, botinan o‘zini cheklashga majburiyat sezadi. Lekin bular uning ijodiy shaxsiyatiga ko‘lanka tashlay olmagani singari, san’atkorlik yo‘liga to‘siq ham bo‘lolmaydi. Ya’ni u ijtimoiy-siyosiy ziddiyat va nohaqliklar to‘lib toshgan erksizlik muhitida ham zimmasidagi tarixiy vazifani albatta qoyillatib bajaradi. Xalqimizning buyuk farzandi, betimsol shoir Hamid Olimjon ijodiyoti bu fikrning yorqin bir isbotidir. Hamid Olimjon - yangi o‘zbek she’riyatining asoschilaridan biri. Hamid Olimjon nisbatan qiska umr kechirganiga qaramay, she’riyatda o‘z maktabini yaratgan san’atkor. Bu maktab milliy til zavqi, ruhoniyat yuksakligi, she’rda so‘z qo‘llash, ohang yaratish, tasvirda rangu bo‘yoqlarni haddi a’losiga yetkazishdan ta’lim beradi. Bu maktab badiiy ifodada samimiyat yetakchi o‘rinda turishini, samimiyatdan tug‘ilmagan she’r - she’r sifatida umr kurolmasligi hech shubxa qoldirmaydi. Hamid Olimjonning "O‘rik gullaganda", "Ishim bordir o‘sha oxuda", "Eng gullagan yoshlik chog‘imda", "Ofeliyaning o‘limi" kabi unlab she’rlari o‘zbek she’riyatining nodir durdonalaridir. SHe’r uchun suv va havoday zarur deyarli barcha sifat va xususiyatlar ularda mavjud - eng muhimi, badiiy obraz va obrazlilik talablaridan chekinilmagan. Ha, u “Yellar” faqat beormas, aldoqchi hamdir. Ularning beorligida aldash, aldoqchiligida beorlik aks etadi. Bunday hodisaning baxtga qanday aloqasi bor? Bunda baxt shunchaki xayol. Shu bo is shoir alohida ta’kid bilan “Xayolimni gulga o‘rayman”, deydi. Hamid Olimjon she’riyatida hokim ruh – tiriklik va go‘zallik, tabiiylik va harakat ruhi. Shoirning hayol dunyosida sayr etgan kishi she’rning qandoq sehru 62

sinoatga qodirligini anglashdan charchamaydi: faqat kashf ortidan kashf, shavq ketidan shavq tug‘ilishidan hayron qolishi mumkin. Bu she’riyatni bugun mahorat nuqtai nazaridan o‘rganish – shu paytgacha tasavvur etib ulgurmaganimiz, ya’ni mutlaqo yangi qiyofadagi shoir bilan yuzlashishga yo‘l ochishi shak-shubxasizdir. Hamid Olimjon olamdan o‘tganiga 69 yil to‘ld i , tuzum o‘zgardi, avlodlar yangilandi. Lekin uning badiiy mahorat bilan yo‘g‘rilgan asarlari eskirib, qatordan chiqib, keraksiz matohlarga aylanmadi. Biz mazkur bitiruv malakaviy ishimizda H. Olimjonning xalq poetik ijodidan foydalanish mahoratini tahlil qilib quyidagicha umumiy xulosalarga keldik. 1. Hamid Olimjon lirikasidagi poetik g‘oya dunyoda eng ulug‘ zot bo‘lgan insonning yuksak ma’naviy boyligi va beqiyos go‘zalligini shoirona san’at bilan tasvirlanishini tadqiq etdik. 2. Shoir ijodidagi ilhom va iste’dod uyg‘unligini uning “O‘rik gullaganda” she’ri hamda “Kuygay” g‘azali misolida tahlil qildik. 3. Hamid Olimjon ijodining g‘oyaviy konsepsiyasi (yo‘nalishi)ni badiiy tasvir vositalarsiz tasavvur etish qiyinligini she’rlari misolida tahlil qildik. 4. Hamid Olimjon poetikasidagi folklorizmni shoirning “Semrug‘ yoki Parizod va Bunyod” asari misolida tahlil qildik. 5. Shoir dostonlarining g‘oyasida (“Oygul bilan Baxtiyor”, “Zaynab va Omon” kabi) xalq poetik ijodidan qay darajada unumli foydalanganligini tahlil qildik. 6. Hamid Olimjon folklor namunalarini saqlab qolish va rivojlantirish bilan bir qatorda asarlari bilan ularni boyitganligini lirikasi misolida tadqiq etdik. Xullas buyuk shoir Hamid Olimjon ijodining ta’sirchanligi hamda umrboqiyligi uning xalq poetik ijodidan unumli foydalanganligida ko‘rinadi. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 63

1. Karimov I. Istiqlol va ma’naviyat. Toshkent. O’zbekiston. 1994. 2. Karimov N. Hamid Olimjonning poetik mahorati. T. Fan. 1964. 3. Mamajonov S. Shoir dunyosi. T.: Adabiyot va san’at nashriyoti. 1973 4. Karimboboyeva R. Hamid Olimjon ijodida folklor (O’zbek tili va adabiyoti, 1979, 5 son, 11-13 betlar) 5. Karimov N. XX asr adabiyoti manzaralari. T.: ”O’zbekiston”, 2008. 6. Badiiyat ufqlari. T.: ”Universitet”, 2008. 7. G’. Mo’minov. Hamid Olimjonni bilamizmi?” nomli maqola muallifi D.Quronovga ochiq xat (”Izlanishlarimdan qatralar”) G’.G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti. T.2006. 163-175 betlar. 8. D.Quronov. ”Hamid Olimjonni bilamizmi? Sharq yulduzi. 2002, 2 fasli. 9. O.Sharafiddinov. Ijodni anglash baxti. T.: “Sharq” 2004. 10. Alaviya M. O’zbek xalq qo’shiqlari. T.: “Fan” 1959. 11. O.Sobirov. O’zbek adabiyotida folklor va folklor an’analari/ To’plam: O’zbek folklori masalalari. T.: “Fan” 1970. 12. O’zbek xalq og’zaki poetik ijodi. T. “O’qituvchi” 1990. 13. Afzalov M. O’zbek xalq xalq ertaklari haqida. T.: “O’qituvchi”, 1964. 14. Hodi Zarif. O’zbek folklorining jonkuyari. “Sharq yulduzi” T.: 1959. № 12. 15. Nazarov B. Bu sehrli dunyo. T.: Adabiyot va san’at nashriyoti. 1980. 16. Karimov N. Ilxom chashmasining ajib mavislari. T. ”Fan” 1982 17. Do’stmuhammad X. Ozod iztirob quvonchlari. T. ”Ma’naviyat”. 2000. 18. Rustamov A. Navoiyni badiiy mahorati. – T. ”Ma’naviyat” .2000 19. Sharafiddinov O. Talant – xalq mulki. T.: ”Yosh gvardiya”. 1979. 20. Oybek. Bolalik xotiralarim. T. Adabiyot va san’at nashriyoti. 1995. 21. Sultonova M. Yozuvchi uslubiga doir. T.: ”Fan” 1971. 22. Sabirdinov A. Tilsimotlarga to’la xilqat. T.: ”Tafakkur”. 2004. 1-son. 23. Hakimov M. Yozuvchi va xalq tili. Toshkent. ”Fan”, 1971. 24. Sobirov O. Oybek va folklor. Toshkent. ”Fan” 1975. 64

O'xshashlar

Hamid Olimjon ijodida xalq og‘zaki ijodi an’analari

O’tkir Hoshimov ijodida Ona obrazi

To’ra Sulaymon she’riyatining g’oyaviy badiiy xususiyatlari

Naim Karimovning adabiy tanqidchilikda tutgan o’rni

Zulfiya Qurolboy qizi ijodida ayol timsoli