Zulfiya Qurolboy qizi ijodida ayol timsoli - Adabiyot - Diplom ishlar

Zulfiya Qurolboy qizi ijodida ayol timsoli

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

199 KB

Ko'chirib olish

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TA'LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI MILLIY G`OYA, MA'NAVIYAT ASOSLARI VA HUQUQIY TA'LIM KAFEDRASI Abdisalomov Sardor Sayfiyevichning 5141500- О‘zbek filologiyasi ta'limi yo`nalishi bo`yicha bakalavr darajasini olish uchun “Zulfiya Qurolboy qizi ijodida ayol timsoli” mavzusida yozgan Ilmiy rahbar: о‘qit.O.Xurramov “Himoyaga tavsiya etilsin” Filologiya fakulteti dekani _________dots.I.Xudoynazarov “ ________ ” _____________2012 yil Qarshi shahri -2012 yil 1

MUNDARIJA Kirish………………………………………………………………………… ..3-7 betlar I BOB Hozirgi davr o’zbek hikoyachiligining taraqqiyot tamoyillari…………….. 1.1. Hozirgi davr o’zbek hikoyachiligining taraqqiyotida Zulfiya Qurolboy ijodining o’rni………………………………………………………….8-18-betlar 1.2. Zulfiya Qurolboy qizi ijodining mavzu mundarijasi…………………19-.29- betlar II BOB. Zulfiya Qurolboy qizining poetik mahorati…………………30-38-betlar 2.1. Zulfiya Qurolboy qizi hikoyalarida psixoligik tasvir…………………………. 2.2. Zulfiya Qurolboy hikoyalarida badiiy tasvir vositalarning qo’llanishi…………………………………………………………….39-55-betlar Xulosa……………………………………………………………56-57-betlar Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………………..58-59- betlar 2

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Prezidentimiz Islom Karimov ta’kidlaganidek: “Albatta, har qaysi xalq yoki millatning ma’naviyatini uning tarixi, o’ziga xo surf- odat va an’analari, hayotiy qadriyatlaridan ayri holda tasavvur etib bo’lmaydi. Bu borada, tabiiyki, ma’naviy meros, madaniy boyliklar, ko’hna tarixiy yodgorliklar eng muhim omillardan biri bo’lib xizmat qiladi”. 1 Bugungi yosh avlodning ma’naviy dunyosini shakllantirishda badiiy adabiyotning o’rni beqiyosdir. Bu esa o’z navbatida kitobxonning qanday kitobni o’qishga bog’liq bo’ladi. O’quvchi o’qigan asarini ongli ravishda mutolaa qilib va tahlil qilish lozim bo’ladi. Hozirgi o’zbek adabiyotida hikoya janrining tadrijiy taraqqiyotida Zulfiya Qurolboy qizining o’rni beqiyosdir. Bugungi o’zbek adabiyotida Zulfiya Qurolboy qizining o’ziga xos jihatlarini ilmiy nuqtai nazardan batafsil tahlil qilish adabiyotshunoslarimiz tomonidan alohida tadqiqot obekti sifatida olinmagani uchun bevosita tahlil qilayotgan mavzumizning dolzarbligini belgilab beradi. Mavzuning o’rganilish darajasi. O’zbek adabiyotining tadrijiy taraqqiyotida Zulfiya Qurolboy qizining o’ziga xos jihatlarini alohida tadqiqot obekti sifatida o’rganilmagan. Lekin Zulfiya Qurolboy qizi ijodi haqida adabiyotshunos olimlar Umarali Normatov, Abdug’afur Rasulov, Ulug’bek Hamdam, Bahodir Karimov, Hakimjon Karimov, Abdulla Ulug’ov kabi olimlar o’zlarining maqolasida o’z munosabatlarini bildirib o’tishgan. Lekin bu adabiyotshunoslar Zulfiya Qurolboy qizining asarlarini alohida mavzu sifatida tadqiq etishga harakat qilinmagan. 1 Karimov I. Yuksak ma’naviyat- yengilmas kuch. T., 2008 3

Mavzuning maqsadi: Hozirgi milliy hikoyachiligi tadrijiy taraqqiyotida Zulfiya Qurolboy qizining o’ziga xos jihatlarini tahliliy yo’sinda tadqiq qilishimiz ishimizning asosiy maqsadini belgilab beradi. Bitiruv malakaviy ishning vazifalari. Asosiy maqsaddan kelib chiqib, tadqiqot oldiga quyidagi ilmiy vazifalar qoyildi:  Hozirgi davr o’zbek hikoyachiligining taraqqiyot tamoyillarini tadqiq etish ;  Hozirgi davr o’zbek hikoyachiligining taraqqiyotida Zulfiya Qurolboy ijodining o’rnini qiyosiy yo’sinda tahlil qilish ;  Zulfiya Qurolboy qizi ijodining mavzu mundarijasini hikoyalar asosida tahlil qilish ;  Zulfiya Qurolboy qizining poetik mahoratini kuzatish va tadqiq qilish ;  Zulfiya Qurolboy qizi hikoyalarida psixoligik tasvir mahoratiga e’tibor qaratish;  Zulfiya Qurolboy hikoyalarida badiiy tasvir vositalarning qo’llanishi darajasini tadqiq etish. Bitiruv malakaviy ishining obekti va predmeti. Ishga o’zbek milliy hikoyachiligining tadrijiy taraqqiyotida Zulfiya Qurolboy qizining hikoyalarining o’ziga xos jihatlarini tadqiq etishda “ Yovuzlik farishtasi”, “ O’lim hech narsa emas” kitoblari asosiy obekt qilinib olindi. Tadqiqot predmeti sifatida Zulfiya Qurolboy qizi ijodida ayol timsoli hikoyalarida tasvirlangan jihatlarini tadqiq etiladi. 4

Bitiruv malakaviy ishining metodologik asosi va metodi. Bitiruv malakaviy ishning metodologik asosini belgilashda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I. A. Karimovning asarlari dasturiy qo’llanma bo’ldi. Bitiruv malakaviy ishda tarixiy-qiyosiy metod asosiy tahlil usuli sifatida belgilandi. Shu bilan birga, Zulfiya Qurolboy qizi ijodining o’ziga xos jihatlarini tadqiq etishda Izzat Sulton, Umarali Normatov, Abdug’afur Rasulov, Hakimjon Karimov , Abdulla Ulug’ov, Xurshid Do’stmuhammadlar o’zilarining ilmiy mulohazalarini bildirishga harakat qilishgan. Himoyaga olib chiqilayotgan asosiy holatlar: 1. Istiqlol davri milliy hikoyachiligining tadrijiy takomilida Zulfiya Qurolboy qizining hikoyanavislik mahorati masalalari tadqiq etildi. 2. Zulfiya Qurolboy qizi ijodida ayol timsoli atroflicha tahlil qilishga harakat qilindi. 3. Ijodkor asarlarida badiiy tasvir vositalarning qo’llanishi va asar badiiy g’oyasini yuzaga keltirishdagi jihatlarini tadqiq etishga qaratildi. 4. Zulfiya Qurolboy qizi ijodida mavzular rang-barangli hikoyalari asosida tadqiq etildi. Bitiruv malakaviy ishning ilmiy yangiligi . Bitiruv malakaviy ishda Zulfiya Qurolboy qizining o’zbek milliy hikoyachiligining tadrijiy taraqqiyotida o’ziga xos o’rni bor ekanligini birorta adabiyotshunos alohida tadqiqot obekti sifatida o’rganib chiqmagan. Bizning tadqiq etayotgan mavzumiz bevosita ishimizning ilmiy jihatdan yangilini belgilab beradi. 5

Bitiurv malakaviy ish natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Ishimizning natijalari va asosiy konsepsiyalari Zulfiya Qurolboy qizi ijodida hikoya janri poetikasi, obrazlar tizimi, xarakterlar ruhiyati talqini , milliy ruh va qahramon masalasiga doir kitoblar uchun nazariy asos vazifasini bajaradi. Shuningdek, Oliy o’quv yurtlari va umumta’lim maktablarining “Hozirgi adabiy jarayon” rukni asosida fan tarmog’ida hikoya janri haqida qo’shimcha manba sifatida foydalanish mumkin. “Hukumat qaroriga muvofiq oliy ta’lim muassasalarining moddiy-texnik bazasini modernizatsiya qilish va mutaxassislar tayyorlash sifatini tubdan yaxshilash bo`yicha 2011-2012 yillarga mo`ljallangan dasturni amalga oshirish uchun 277 milliard so`mdan ortiq mablag` yo`naltirish ko`zda tutilgan” 2 . 2 Karimov I.A. 2012-yil vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko`taradigan yil bo`ladi. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 2011-yilning asosiy yakunlari va 2012-yilda O`zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo`nalishlariga bag`ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi. “Ishonch” gazetasi. № 11-12, 24-yanvar 2012-yil. 6

I BOB. Hozirgi davr o’zbek hikoyachiligining taraqqiyot tamoyillari 1.1.Hozirgi davr o’zbek hikoyachiligining taraqqiyotida Zulfiya Qurolboy ijodining o’rni. Hozirgi o’zbek milliy hikoyachiligimizning taraqqiy etishida A. Qodiriy, Cho’lpon, Fitrat, A. Qahhor, Sh. Xolmirzayevlarning faoliyatini alohida ta’kidlab o’tish joizdir. Shu bilan bir qatorda hikoya janrining tadrijiy takomilida Zulfiya Qurolboy qizining ijodi ham alohida o’rin tutadi. Zulfiya Qurolboy qizining hikoyalarida ayol timsoli bosh planda tasvirlanadi. Ijodkor ayol obrazining ruhiy kechinmalarini ixcham shakllarda badiiy yo’sinda ifodalashga harakat qiladi. Ijodkorning aksariyat asarlarida qishloq hayoti odamlarining turmush tarzi atorflicha tabiiy yo’sinda tasvirlashga harakat qilgan. Zulfiya Qurolboy qizi hikoyalarida qahramon hayotini tasvirlashda qahramon hayotini oddiy axborot sifatida kitobxonga taqdim etishga harakat qilmaydi. Balki qahramonning o’zi ichki va tashqi dialoglar asosida ruhiy kechinmalarini atorflicha ochib berishga harakat qilingan. 7

Zulfiya Qurolboy qizi hikoyalaridagi qahramonlari hayotdagi oddiy inson olamini tabiiy yo’sinda tasvirlashi bevosita ijodkorning badiiy mahoratidan dalolat beradi. Shu bilan bir qatorda ijodkorning qahramonlarining oy-fikrlari va orzulari oddiy o’tkinchi tuyg’ular emasligi, balki kitobxonni oylantiradigan, mushohadaga chorlaydigan epizodlarda tasvirlab berishga harakat qiladi. Zulfiya Qurolboy qizi keyingi yillarda eng ko’p yozayotgan adiblarimizdan. Uning gazeta va jurnallarda peshma-pesh e’lon qilinayotgan hikoyalarini o’qib, to’g’risi, bu qadar sermahsullikdan hayratga tushamiz. Hayratlana turib, deyarli barcha hikoyalari qo’lma-qo’l bo’lib o’qilayotganiga guvoh bo’lamiz. O’zimizcha bunday ommaviylikning sirini topishga urinamiz, topgandek bo’lamiz. Zulfiya Qurolboy qizi qishloq hayotini, aniqrog’I, qishloq kishilarning oy- tashvishi, ruhiy dunyosi, orzu-havasini juda yaxshi biladi. Shu bois obrazlarni to’qib o’tirmaydi, balki aynan hayotdan oladi. Zulfiya Qurolboy qizi asosan anchayin oddiy odamlar, omadi chopmagan, ishi yurishmagan, nochor, taqdirning noravon yo’llarida sarson-u sargardon kishilar obrazini yaratadi. U bunday holatlarning qanday qilib vujudga kelish sabablarini izlamaydi, o’sha holatni aynan tasvirlash va o’quvchining ko’ziga ko’rsatish bilan kifoyalanadi. Aynan tasvir borasida, yaxlit tip yaratish bobida adibamiz uncha-muncha tajribali ahli qalamdan qolishmaydi. Yo’q, u favqulodda tesha tegmagan shakily izlanishlar qilmaydi, murakkab ruhiy holatlarda qahramonning ichki dunyosiga sho’ng’ib ketmaydi, badiiy konfliktlar ham hayotiy ziddiyatlar, o’zaro mushkulotlar jarayonida bayon etilaveradi. 8

Uzoq umr ko’rishdan bo’lak murod-maqsad qolmagan Nazar chol ( “O, hayot!”), xokisor Xoliq amaki ( “Xoliq amaki”), daqqi va johil Dovul tegirmonchi (“Tafakkur”), tirnoqqa zor mulla Ashur (“Ajal chorlovi”) obrazlari juda tiniq tasvirlangan. “ Bu yerlarning yozi izzattalab bo’ladi, kechikibroq keladi-yu, vaqtliroq ketishga shoshiladi, goyo kutguvchilarning badiga urib ketmay degandek: yoz gird atrofini tepaliklar-u, undan narisi purviqor tog’lar bilan qurshalgan dasht qishloqni bir qur ko’zdan kechiradi-da, bahor poyiga ilashib qolgan yashil etaklarini yig’ib olib olishlarga jo’nab qoladi. Kuz kelar-kelmas oltindek tovlanayotgan biyday dalalar yozning ortidan unsiz qarab qolgandek tuyuladi”. “Tafakkur” hikoyasining boshlanishi bu. Tasvirning nozikligi , fasl-obrazlar talqini, xazin ohang o’quvchining diqqat-e’tiborini jalb etadi-voqealar sari yetaklaydi. “Ajal chorlovi” hikoyasining voqeasi favqulodda topilma! O’quvchini qalb, umr va qismat haqida og’ir oylarga toldiradigan hikoY. Zulfiya Qurolboy qizi kitobida kirgan hikoyalar keng kitobxonlar ommasi tomonidan berilib o’qilishining yana bir sababi-Zulfiyaning og’ir qismat sohibalari hayotiga bot-bot murojaat qilishi deb oylaymiz. Ijodkorning asarlarida aksar hikoyalarida yosh-yosh ayollar o’ta zabun, o’ta nochor va behad g’arib tasvirlangan. Nahotki, ayollar shu qadar oson aldanadilar? Kimlarningdir qo’lida qo’g’irchoqqa aylanib ketaverishdan, nahotki, o’zlarini asrashga urinmaydilar? Muhabbat va havoyi havasning farqiga bormaydilar? “To’xtab qolgan vaqt suvratlari”dagi Malika unday emas, u tirik inson. Tirikligi- iztirob chekishda. Yashab turgan muhiti ustidan hukmd chiqara 9

bilishda. Shu boisdan ijodkorga mana shunday badiiy kashfiyot darajasidagi ko’plab obrazlar yaratishga ishonamiz. 2001-yili yaratilgan hikoyalarga xos asosiy xususiyat shundaki, kichik janrda Salomat Vafo, Zulfiya Qurolboy qizi, Mehriniso Qurbonova, Nargiza G’ulomova singari qizlar hikoya janrida barakali ijod qilishdi. 2001-yilning eng esda qoladigan hikoyalari Salomat vafoning “Unutilgan ayol”, “Elat”, Zulfiya Qurolboy qizining “Ayol”, “O, hayot” hikoyalari bo’ldi. “O, hayot”da odam yangi holatlarda aks ettirilgan. Shu paytga qadar o’zbek adabiyotida odam bunday rakursda ko’rsatilmagandi. Yoshi yuzdan oshib ketgan, nechaga kirganligi o’zining ham esidan chiqib ketgan, qulog’I eshitishdan, ko’zi ko’rishdan , oyog’I yurishdan , qo’li qimirlashdan qolgan, barcha farzandlari, nabiralari, ayrim evaralari ham o’lib ketgan keksa odam yashamoqda va yashayotganidan xursand. Uning yana ozgina yashashga intilishi, o’limdan qo’rqishini bunday ishonarli, miqyosli berish har qanday yozuvchining ham qo’lidan kelavermaydi. Zulfiya Qurolboy qizi o’ziga xos tabiatli odamning o’ziga xos azobli hayotini aks ettira turib, tiriklikning boshqalarga tuhunarsiz bo’lgan totli tuyuluvchi jihatlarini mahorat bilan tasvirlagan. Ayni vaqtda, chekka hujrada bir burda bo’lib yotgan cholning o’zlariga kim ekanini bilmaydigan avlod va atrofida g’imirlab yurganlarning birontasini tanimaydigan qariya munosabatlaridagi dahshatli fojia tasviri adibaning inson tuyg’ularini nozik idrok etish salohiyatidan dalolat . BU odamni hayotga nima bunchalik bog’lab turganligi noma’lum. Ana shu noma’lum kuchni tasvirlash, noma’lum bog’liqlik jarayonini kechirayotgan odamni ma’lum chizgilarda ifodalay bilish yozuvchi mahoratini ko’rsatadi. Hikoyada hayotga 10

hayvoniy ilinj, jismi yashashdan charchagan bo’lsa-da, ruhi mutlaqo toliqmagan kishining izohlash mushkul holati juda ta’sirli aks ettirilgan. Ma’lumki, badiiy ijoddagi muayyan yo’nalish o’z-o’zidan yuzaga kelmaydi. Uning o’z asosi, tarixi bo’ladi. Uning asosi esa hamda davrdagi o’zgarishdir. Istiqlol davri hikoyachiligidagi yangilanish va tamoyillarning vujudga kelishi xuddi shunday omillarga bog’liq. Ya’ni unutilgan qadimiy qadriyatlarning tiklanishi, ma’rifat, ma’naviyatning asosi bo’lgan dinga e’tiborning kuchayishi, davlat boshqaruvida demokratik yo’nalishning yuzaga kelishi, bozor iqtisodining tarkib topishi va hokazolar. Bu o’zgarish odamlarni boshqacha harakat qilishga undadi. Aniqki, bunday say-harakatning barchasi ong, tafakkur orqali boshqariladi. Zero, shunday ekan, tafakkurdagi evrilish adabiyotda o’z ifodasini topishi muqarrar va tabiiydir. Xo’sh, bu o’zgarishlar istiqlol davri hikoyachiligida qanday yangilik va tamoyillarni keltirdi? Bular quyidagilar: -janrda g’oyaviy-tematik ko’lam kengaydi; - ijtimoiy, axloqiy, ma’naviy, oilaviy masalaga e’tibor kuchaydi; - gumanistik mazmun va ruhiy tahlil avj oldi; -milliy va o’ziga xoslik ken quloch yozdi; -insonning hayotdagi o’rni, yashashdan maqsadi kabi masalalar mohiyati falsafiy yo’nalishda ochib berildi. Badiiy adabiyotda milliylik deganda ko’p adabiyotshunoslar buni urf-odatda, milliy libosda, faoliyatda, say-harakatda, nutqda ko’rishadi va shu holatlarda o’z mujassamini topadi, deb bilishadi. To’g’ri, bu holatlar milliylikni belgilaydigan omillar hisoblanadi. Lekin mazkur vosita va omillar o’zida milliylikni to’liq 11

ifodalaydi deb bo’lmaydi. Chunki bular milliylikning zohiriy ko’rinishidir. Ma’lumki, zohiriylik bu shakldir. Shakl esa hech qachon masala mohiyatini belgilamaydi. U belgilashga xizmat qiladigan vositadir. Milliylik, birinchi navbatda, ruhiyatda o’z mujassamini topadi. Milliylikni belgilaydigan boshqa xususiyatlarning barchasi unga bog’liq, undan kelib chiqadi. Ruhiyat esa insonning tabiatini va o’zligini belgilaydigan ilohiy kuch, ma’naviy oziqdir. Ruhiyati kuchli odam o’z qiyofasidan, o’z yo’lidan, ya’ni to’g’ri yo’ldan toymaydi, e’tiqodidan voz kechmaydi. Badiiy adabiyotda har qaysi janr o’z o’rni, fayzi, ahamiyatiga ega. Lekin, hikoya janriga xos bo’lgan imkoniyatlar tufayli hamisha u nisbatan ko’p yaratiladi, ko’p e’lon qilinadi, binobarin, har bir milliy adabiyotning o’ziga xos kundalik nafasi, qadam olishi, mavqei hikoyada ko’proq namoyon bo’ladi. Hikoya nisbatan ixcham va “tezpishar” janr hisoblansa-da, uning imkoniyatlari keng. Teatrning mo’jaz sahnasi yoxud gazeta-jurnalning kichkina sahifasi butun dunyoni o’zida jo etish imkoniga ega bo’lganidek, hikoyada ham istalgan mavzuni istalgan qamrovda, istalgan murakkablikda tasvirlash mumkin. Faqat bu muallifning mahoratiga bog’liq, ya’ni u har bir hikoyaning o’z imkoni, o’z zamoni, o’z badiiy realligini yarata bildimi, mazkur reallikka mos tasvir uslubi, tili, ohangi, o’ziga xos obrazlar silsilasini topdimi yoxud?.. Rustam shaharda tug’ilgan, shu yerda voyaga yetgan. Tabiat va hayvonot dunyosini ko’pda farqlamaydi ham. U o’z xonasida , ko’pdan buyon yig’ib yurgan bisotidan chiqqan plakat-suratni qirqib devorga ilib qoyadi. Xayolga toladi. “Oradan oz vaqt o’tdimi, ko’pmi, bexosdan nazarida bir narsa yerga to’p etib 12

tushgandek bo’ldi”. Rustam bosh ko’tarib qarasa, suratdagi yo’lbars mushukka o’xshab yerda yotibdi! Omon Muxtorning “Suratdagi yo’lbars” hikoyasidagi bu tasvir o’quvchini ajablantirmaydi, hatto suratdan tushgan yo’lbarsning odamga o’xshab tilga kirishi, hatto kun boyi shahar aylanib qaytgach, “lip” etib suratdagi joyiga chiqib olgani ham ishonarli. Chunki hikoyada ushbu g’ayritabiiy holatning badiiy asosi yaratilgan, shuning hisobiga noreal manzaralar o’quvchining shuurida bamisoli real voqelik manzaralari singari davom etadi. Hikoya muallifining professional mahorati ham, birinchi navbatda, shunda ko’rinadi. Nurulloh Muhammad raufxonning “Etakdagi kulba” Isajon Sultonning “Qismat”, Shomirza Turdimovning “Sirtlon”, Habibillo Haydarning “Qor elagan kun” hikoyalarida ham asar uchun ochilgan “qo’riq” –zamon, makon hamda o’sha maydonda tasvirlanayotgan reallik o’zida hayotiy va xayoliy haqiqatlarni uyg’un bir holatda mujassam etgani bilan ajralib turadi. “Etakdagi kulba”da esa butun bir qishloq ahlini komiga yutgan ruhiy parokandalik va uning zidi bo’lmish mubham ruhiy sokinlik o’quvchining ko’z o’ngida ajabtovur zalvorli manzarani gavdalantiradi. “Qismat” va “Sirtlon”da esa asosan yakka shaxs-qahramon ruhiyatidagi evrilishlar iztirobi tasvirlansa, “Qor elagan kun”da bir oila a’zolarini muztar ahvolga slogan holat qalamga olinadi. Nomlari tilga olingan hikoyalar hajman xiyla mo’jaz, shunday esa-da, ruhiy holat tasviridagi kenglik, psixologik taranglik va ma’nodorlik, ayni chog’da, o’quvchini faol mutolaaga chorlovchi jozibadorlik o’ziga xos tendensiya tusini olganligidan dalolat beradi. 13

Hikoyaning mavzu, niyat, g’oya, konflikt va hokazo badiiy unsurlar ko’tara olgan hajmda tugallanishi ham ijodiy mahorat belgilaridan hisoblanadi. Ya’ni, muallif hikoya hajmini his etganmi yoki yo’qmi, darhol seziladi. Qisqa, lekin to’mtoq va chala taassurot qoldiradigan hikoyalar bo’lganidek, sun’iy ravishda cho’zilib ketgan, o’z “ jussasi”ni ko’tara olmaganlari ham uchraydi. Ammo-lekin batafsil tasvirga asoslangan, mumtoz musiqa ohanglari yanglig’ vazmin, tasvir maromi saqlangan hikoyalarning ta’siri baayni o’quvchini sehrlovchi qudratga ega bo’ladi. Ahmad A’zamning “Tugmachagul”, Asad Dilmurodning “Xayol cho’lg’anishi”, G’ulom Karimiyning “Ko’ragon” hikoyalari mana shunday asarlar sifatida hikoyachiligimizda alohida sahifa deyish mumkin. Ramz, timsol, majoz har qanday badiiy asarning, umuman, badiiy tafakkurning ko’rki, bezagi, jilosi sifatida qadrlanadi. Mahorat bilan yaratilgan hikoyalarning aksariyatida bu kabi badiiylik unsurlarining turfa “qiyofa”larini ko’ramiz. Yaxshi topilgan bitta ramz asosiga qurilgan hikoyalar ham bor. “Suratdagi yo’lbars” da yo’lbars, “Qor elagan kun”da darvozaning qayta-qayta sirli taqirlashi, Ulug’bek Hamdamning “ Musulmon”ida qahramonlardan birining boshi uzra ko’rinib- ko’rinmayotgan qush hikoyaning ma’no-mazmun yukini ko’targan. O’tgan yilda yaratilgan bir qator hikoyalarda ayol siymosi o’ziga xos bokiralik, g’urur, go’zallik timsoli sifatida kuylangan desak yanglishmaymiz. Nabi Jaloliddinning bayon uslubiga vazminlik va batafsillik xos, bunday xoslik uning “Ayol”idagi sadoqat va ayollik nafsoniyati timsolini sokin dramatizm orqali ko’rsatishda qo’l kelgan. Zulfiya Qurolboy qizining “Ayol”ida esa ayol kishi chuqur hamdardlik, munislik va bemisl matonat sohibasi maqomiga ko’tariladi. 14

Hamid Elxonning “Ayol va ilon” hikoyasida ayolning aniqrog’I, ayol vujudidagi pinhon qudratning favqulodda mo’jizalariga qodirligi o’xshatib tasvirlangan. Ayni chog’da, ayolga qilingan xiyonat, nokaslik Abdunabi Hamro “Qirq yillik qasos” hikoyasida tasvirlangani kabi insonni umrining oxiriga qadar ta’qib etishi ham hech gap emas. Adabiyotda tarixiy voqelikning badiiy talqinini yaratishda katta tajriba va an’analar mavjud. Tarixdan hikoya qilishga jazm etgan adib oldida bir qator shart- amallar ko’ndalang bo’ladi. Avvalo, tarixiy haqiqatni buzmaslik, ikkinchidan esa, muhimi-o’sha tarixiy voqelikni badiiy haqiqat darajasiga olib chiqish. G’ulom Karimiyning “Ko’ragon” hikoyasida Amir Temurning saroymulkxonim bilan tanishuvi va unga uylanish voqealari qalamga olingan bo’lsa, Durbek Qo’ldoshevning “Shikor” hikoyasida Bobur Mirzoning 11-12 yoshlik chog’idagi ov sarguzashtlari tasvirlanadi. Risolat Haydarovaning “uchinchi bashorat” hikoyasining fabulasi Mirzo Ulug’bekning chigal va fojiali qismati bashorat etilishi asosiga qo’rilgan. Ta’kidlash joizki, adiba topgan favqulodda hayajonli sujet zanjiri ishonarli badiiy to’qima iplari bilan chatishib ketgan. Ayrim hikoyalarda uchraydigan o’xshatib topilgan bir og’iz jumla, tesha tegmagan detal yoki tasvir ta’bir joiz bo’lsa, bir jumla kayfiyati o’quvchining diqqatini tortadi, uning xotirasiga muhralanib qoladi, badiiy so’zning qudrati, mo’jizasini namoyon etadi. Uyg’un Ro’ziyevning professionallik nuqtai nazaridan bir qadar zaif chiqqan “Robiya” hikoyasining qahramoni o’n besh yil bir yostiqqa bosh qoygan turmush o’rtog’I bilan shu qadar sadoqatli hayot kechirganki, taqdir ularga farzand ko’rishni ravo ko’rmagan esa-da, biron marta eri “ket” demadi, 15

Robiya “ketaman” demadi. Jumlaning o’zida bu oila a’zolarining achchiq qismatlariga tengma-teng qudratga ega bo’lgan sadoqat, mehr-oqibat, muhabbat mujassam. Shunga o’xshash holat O’ktam Mirzayorning “Or” sarlavhali hikoyasida uchraydi. Unda shahardan qishlog’iga kelgan martabali mehmon qarovsiz qolgan qabristonga kirib ishga kirishib ketadi- hammayoqni tartibga sola boshlaydi, tozalaydi. Odamlar hayron bo’layotganini ko’rgan mehmonning, “Hamma qabrlar tozalanishi kerak, bu yerda begona qabr yo’q” degan so’zlari xalqimiz tabiatidagi sof milliy gumanizm surati’ni chezgandek taassurot qoldiradi. Bahodir Qobulning “Oq kamar” hikoyasi shamolning rubobiy tasviri boshlanadi. Bamisoli shamol moddiylashadi, shabada ko’z oldingizdan suzib o’tadi. Tasvirga monand ohang o’quvchining kayfiyati, zehni va estetik didi torlarini chertadi, e’zozlaydi. Xuddi shunga o’xshash “bir jumla kayfiyati” Xoliyor safarov “”Haydar bobo”, Muhabbat To’xtasheva hikoyalarida uchraydi. Luqmon Bo’rixonning “TUn qa’ridagi shu’la”, Zulfiya Qurolboy qizining “Ayol” va “Ko’lanka” hikoyalarini yil kashfiyotlari sifatida ta’kidlash mumkin. “Ayol va ilon” hamda “Shabnam soyasidagi muhabbat” hikoyalarining mualliflari Abdunabi Hamro va Hamroxon Musulmonova ijodlariga nisbatan o’quvchining qalbida iliq harorat va umid, ishonch tug’iladi. Shu bilan bir vaqtda, Sherzod komil Xalil, shirin Soburova, Dilafro’z Pirimqulova, Hasan Manzur, Muyassar Tilovova, Karimabegim, Salim Abdurahmon, O’zbektosh Qilichbek, Sevara Baxtiyor qizi, Keldiyor To’liyev, Muattar barotova, Ilmira Jumaniyozava, Gulshod aytboy qizi, Azamat Qorjovov, Baxtiyor Abdug’afur singari o’nlab yosh hikoyanavislarimiz havaskorlik darajasidan professionallik maqomiga ko’tarilish 16

istagida qalam tebratayotganliklari hikoyachiligimiz ixlosmandlarini quvontiradi, albatta. Bir so’z bilan aytganda, hozirgi o’zbek hikoyachiligimizning eng sara namunlari timsolida ramziyllikka, mushohadakorlikka, falsafiy majozga, polifonik tasvirlashga moyillik tendensiya tusini olayotganini yaqqol kuzatish mumkin. Vazmin va batafsil tasvir uslubi ko’zga tashlanmoqda. Konflikt, ziddiyat zohirdan botinga kuchmoqda. Muallifning badiiy mahorati darajasidan birmuncha past saviyada yaratilgan hikoyalar ham yo’q emas. Ayni vaqtda, hali professionallikdan yiroq, badiiy so’z qudrati va jozibasini his etmaslik, hayot haqiqati va badiiy uyg’unligini farqlay bilmaslik, sujet qurilishida yasamaliklar, zo’rakiliklar ham uchraydiki, bularning bari birgalikda hozirgi o’zbek hikoyanavisligimiz manzaralarini tashkil qiladi. Zero, shular singari yutuqlar, izlanishlar harakatdagi adabiy jarayon uchun tabiiy holat hisoblanadi. 17

1.2. Zulfiya Qurolboy qizi ijodining mavzu mundarijasi. Zulfiya Qurolboy qizi ijodida hikoyalarining mavzular mundarijasi rang- barangdir. Ijodkorning qahramonlari siz-u biz bilgan odamlar hayotini kichik va ixcham shakllarda berishga harakat qilgan. Zulfiya Qurolboy qizi hikoyalarida ayol obrazi alohida o’rin tutadi. Yozuvchi ayol timsolini tasvirlashda ayol hayotining biz e’tibor bermagan jihatlarini asarida tasvirlashga harakat qiladi. Zulfiya Qurolboy qizining “To’xtab qolgan vaqt suvratlari” hikoyasida ham ayol obrazi alohida tasvirlangan. Mazkur hikoyaning qahramonlari Isoq chol, Zilay biycha, Bekpo’lat, Malika obrazlari mavjud. Mazkur hikoyada voqealar tog’ bag’rida joylashgan qishloq hayoti va unda yashayotgan insonlarning turmush tarsi badiiy yo’sinda ta’sirli tasvirlanadi. “To’xtab qolgan vaqt suvratlari” voqealar qish chillasi paytida Isoq chol xonadonida bo’lib o’tadi. Isoq chol va uning oilasi haqida kundalik hayoti ishonarli holda tasvirlaydi. Bu esa o’z navbatida o’quvchiga qishloq hayotini tasavvur qilishiga imkon beradi. Masalan: “ Qishloq odatiga ko’ra, yangi kelinchakka ikki-uch oy qora ishlar qildirilmaydi. Balki, darrov “kir” bo’lib qolmasin deyishar. Shuning uchun katta kelin Norbuvi o’n bir yashar qizini yoniga olib uy ishlarini eplashtirib turdi, kelin-kuyovga ko’pda xalaqit beravermadi. Malika “choy damla… ovqatni olib borib ber…” qabilidagi iltimoslarni ado eta solib lip etib uyiga kirib ketaverganida ham Norbuvi g’ashlik qilmadi. Umuman, qaynonasi oshqozon xastaligi tufayli ko’z yumganidan buyon ro’zg’orning barcha tashvishlari, qaynotasining issiq-sovug’I uning zimmasida edi. To’g’ri, er-xotin biron mo’min-qobilgina, diyonatli kampir topib, cholni uylantirib qoyish tashvishida ancha yelib-yugurishdi. Lekin chol royxo’shlik ko’rsatmadi. 19

Juda siqib kelganlarida: “ Olib bergan kampirlarning mendan burun u yoqqa jo’nab qolsa yana beva qolamanmi!” degan hazil aralash gaplar bilan qutildi.” 3 Mana shu iqtibosdan ham ko’rinib turibdiki, yozuvchi o’zbek xalqining o’zbek kelinchagining turmush tarzini ishonarli holda tasvirlashga harakat qilgan. Mazkur hikoyada Malika shahar hayotidan qishloq hayotiga kelin bo’lib keladi. Voeqalar rivoji asnosida qahramonimiz Malikaning hayoti biroz qishloq hayotiga unchalik moslashib ketolmaydi. Lekin vaqt o’tishi bilan qishloq hayotiga o’rganib boradi. Yozuvchi mazkur hikoyasida o’zbek xalqining qishloq hayotini batafsil tasvirlashga harakat qilmaydi. Balki qaynoq hayot ichida yashayotgan ayol ruhiy olamini tasvirlashga diqqatni jalb qilishga harakat qiladi. “To’xtab qolgan vaqt suvratlari” hikoyasida mavzuning nomlanishiga alohida e’tibor berish lozim bo’ladi. Bu hikoyada Malikaning nazdida hayot voqealari bir xil tarzda, ya’ni vaqt to’xtab qolgandek tuyuladi. Shu boisdan Malika o’z hayotini to’xtab qolgan vaqt suvratida emas, balki harakatda bo’lgan hayot oqimida yashashini istaydi. Bu hikoyani tahlil jarayonida voqealar rivojidan kelib chiqib, Malika obraziga baho berganimizda to’xtab qolgan vaqt girdobida qolib ketishni istamagan harakatda qahramon deb tasavvur qilishga asos berishga imkon beradi. Bu esa masalaning bir tomoni, masalaning ikkinchi tomoniga e’tiborni qaratadigan bo’lsak, Isoq chol va qishloq odamlarining to’xtab qolgan vaqt suvratining sodiq fuqarolari deya olmaymiz. Sababi bu insonlar ham hayotda maqsadi farzandlarini yaxshi tarbiyalab, oila sha’nini oylaydigan, odamlarga imkon qadar yordam qilish haqidagi jaydari falsafasini ularning oddiy turmush tarzidan bilib olishimiz kerak. 3 Qurolboy qizi Zulfiya. Yovuzlik farishtasi. T., 2005, B-241. 20

Shu boisdan bu qahramonlarning bir xil holatda o’tayotgan turmush tarzida yashayotgan fikr harakatidan qolgan odamlar toifasi vakillari deb bo’lmaydi. Zulfiya Qurlboy qizining “To’xtab qolgan vaqt suvratlari” hikoyasida inson hech qachon bir joyda to’xtab qolmasligi, balki imkon qadar insonning ma’naviy dunyosini boyitib boorish va intellektual salohiyatini hayotiy tajribalar va ma’naviy meroslar aosida takomillashtirib borishni ijodkor alohida ta’kidlab o’tishi bevosita asarning badiiy g’oyasini tashkil etadi. Zulfiya Qurolboy qizining “ Muhabbat va nafrat” hikoyasida ayol timsoli asosida muhabbat inson uchun eng bebeho tuyg’ulardan biri ekanligini badiiy yo’sinda tasvirlab o’tadi. Yozuvchi mazkur hikoyasida muhabbat tufayli aldangan Dildora obrazi tasvirlangan. Dildor o’zining dunyosiga yaqin bo’lgan Abdullaga ko’ngil qoyadi. Lekin Abdulla muhabbatni hayotda o’z mustaqil oilasi bo’la turib, Dildorani aldashga harakat qiladi. Pok qalbi, samimiy tuyg’ularga ega bo’lgan Dildora vaqt o’tishi bilan Abdullaning qanday inson ekanligi oydinlashib qolishi natijasida samimiy va pok qalbiga darz ketishini sezib qoladi. Yozuvchi voqealar rivojidan kelib chiqib, iztirobda qolgan Dildora holatini shunday tasvirlaydi: “ Sochlari to’zg’igan , yuzlari tilingan, yoqavayron qiz kimsasiz ko’chada qayoqqa yurishini, nima qilishini bilmay ancha vaqt turib qoldi. Qalbi huvillab, o’zini yolg’iz his etdi. Shu paytgacha u Abdulla meni sevadi deb oylardi. Shu umid , shu ishonch uning dardiga malham, ko’ngliga quvonch bag’ishlardi. Taqdir uni shugina baxtdan ham benasib etdi. Yolg’iz qanday yashaydi. Qiz og’ir xo’rsinib, haligina kelgan yo’li boylab, bekat tomon bir-bir bosib yurib ketdi. Kun kech bo’lib qolgan, yo’llar muzlab, izg’irinli shamol esardi. Avtobuslar tirband. Bir 21

bekatda to’xtashsa, narigisidan g’zillab o’tib ketardi. Bekatda turaverib, sovuq jonidan o’tib ketdi. Plash cho’ntaklariga qo’lini solayotib birdan yonida sumkasi yo’qligini bilib qoldi. Yuragi shuv etdi. Sochiqning puli sumkada edi…” 4 Mana shu iqtibosdan ham ko’rinib turibdiki, yozuvchi qahramon holatini vaziyatdan kelib chiqqan holda ishonarli tarzda tasvirlashga harakat qilgan. Ijodkorning o’ziga xos jihati shundaki, qahramon ruhiy dunyosini oddiy informatsiya tariqasidagi jumlalar orqali ifodalshga harakat qilmaydi. Balki nasrda ham qahramon ruhiy dunyosini ta’sirchan chiqishida badiiy tasvir vositalaridan unumli foydalanib, qahramon ruhiy dunyosini ishonarli holda tasvirlay olgan. Sababi inson hayotda o’ziga shior qilib, hayotda yelkadosh bo’lish insoni yo’lning o’rtasida tashlab ketishi inson uchun katta fojea ekanligini ijodkor tomonidan inson qalbi huvillab qolishini tasvirlab beradi. Bu qalb munglilarini tinglaydigan qalbi uyg’oq insoni yo’q, dardiga malham beradigan insoni bo’lmasa inson uchun hayotda yo’qotishlardan biri ekanligini ijodkor mazkur hikoyasi orqali inson dardini badiiy yo’sinda tasvirlab beradi. Yozuvchi Zulfiya Qurolboy qizi “Muhabbat va nafrat” hikoyasi orqali inson qalbini tushuna oladigan va imkon qadar hayotning yaxshi – yomon kunlarida ham yelkadosh bo’lish darajasidagi inson bo’lishini alohida ko’rsatib beradi. Mazkur hikoyasida inson qalbini parchalagan, qalbi quroq bo’lgan Abdulla obrazini tasvirlash orqali bunday insonlarda inson qalbini, inson qadrini tushuna bilmagan manfur inson ekanini badiiy yo’sinda tasvirlab beradi. Yozuvchi mazkur hikoyasida inson hayoti zulmatdan iborat emasligi, balki yaxshi insonlar ham 4 Qurolboy qizi Zulfiya. Yovuzlik farishtasi. T., 2005, 14-15-betlar. 22

borligini asarda Po’lat obrazi orqali ko’rsatib berganligi tahsinga loyiqdir. Yozuvchi voqealar rivoji asnosida Dildoraning boshiga kulfat tushgan bir paytda, qalbi huvillab qolgan vaqtda inson qalbini tushunadigan , imkon qadar inson qadrini baland tutadigan Po’lat uning dardlarini tushunishga harakat qiladi. Po’lat Dildoraning hayotiga yorug’ kunlarini in’om qiladi. Shu bilan bir qatorda yozuvchi Po’lat obrazini voqealar rivoji uchun olib kirmaydi, balki tirik inson sifatida uning ham ko’nglida dard borligi, u ham hayotda dardiga sherik bo’ladigan va tinglaydigan insoni borligini istaydi. Hayot unga Dildorani to’qnashtiradi. Va Dildoraga imkon qadar yordam qilishga harakat qiladi. Yozuvchi “Muhabbat va nafrat” hikoyasi orqali inson qalbini hech qachon badnom qilmasligi, bir kalom orqali inson ruhini ko’tarish , qalbiga ziyoni olib kirishligini ta’kidlab o’tadi. Shu boisdan, inson hayotda muhabbatni o’tkinchi lahzalar uchun nafratga aylantirib yubormasligini badiiy yo’sinda tasvirlab beradi. O’zbek adabiyotida hikoya janrida o’zia xos uyg’onish, yangilanish jarayoni kechmoqda. Har qanday adabiyotda yuksak badiiy saviyadagi asarlar yaratilishi favqulodda quvonchli hodisa. Adabiy jarayon oqimiga jo’shqinlik baxsh etadigan, el-yurt nazariga tushadigan, keng jamoatchilik orasida qizg’in bahs –munozaralar uyg’otadigan asarlar peshma-pesh yaratilayotgan ekan, bu muayyan adabiyotda muayyan tendensiya shakllanganidan va ushbu tamoyil o’z mahsulini berayotganidan dalolatdir. Badiiy ijodda muyyan yo’nalishning vujudga kelishi tasodifan yuz bermaydi. Zero, har qanday tamoyilning vujudga kelish tarixi, ko’lami, miqyosi va istiqboli bo’ladi. 23

Badiiy adabiyotdagi tendensiyaning vujudga kelishi badiiy tafakkur “ o’chog’I” dagi o’zgarishlar jarayonidan boshlanadi. Shunday ekan, Yangi asar xususidagi so’zni badiiy tafakkur botinida kuzatilatogan yangilanishga moyillik haqidagi mulohazalardan boshlashga to’g’ri keladi. Ilm-fanning qariyb barcha sohasida genesis istilohi ko’p qo’llanadi. Mazkur atama badiiy tafakkur yangilanishi falsafani tahlil va tadqiq etishda ayniqsa ko’proq asqotadi. Yangicha badiiy tafakkurning vujudga kelish, shakllanish omillari ko’p. U qanchalik xususiy hodisa bo’lsa, shu qadar ijtimoiy hodisa hamdir. Mustaqillik yo’lini tanlagan O’zbekiston sharoitida umumbashariy qadriyatlarni, ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy hayotdagi ulkan voqea- hodisalarni qayta ko’zdan kechirish, shu bugunning nuqtai nazaridan qayta baholash keng palak yozdi. Qadriyatlar , tushunchalar o’zgardi, dunyoqarash o’zgarayotgan ekan, tabiiy , badiiy tafakkur yangilanishi, buning sharofati bilan adabiyot o’zgarishi muqarrar. Badiiy tafakkur “bag’ri”ga shamol tegishi sharofati o’laroq adabiyotimizda jiddiy sifatiy o’zgarishlar boy ko’rsata boshladi. Mazkur hodisa roman, qissa singari epik janlarda ham kuzatilayotgan bo’lsa-da, ma’naviy yangilanish manzaralari hikoya janri imkoniyatlarida mukammalroq namoyon bo’lmoqda. Zulfiya Qurolboy qizi hikoyalarining mavzu mundarijasi rang-barang ekanligini bevosita ijodini muntazam ravishda kuzatib borish natijasida shunday xulosaga kelishimizga asos bo’la oladi. 24

Ijodkorning hikoyalaridagi qahramonlar ona siymosi ishonarli holda tasvirlangan. Bu tasvir orqali qaysidir ma’noda o’z onalarimizning fazilatlarini ko’rganday bo’lamiz. Ijodkorning ona siymosi haqida “ Yozsiz yil” hikoyasida badiiy yo’sinda tasvirlangan. Ona o’g’lining yarim jon ekanligini bila turib qo’shni qishloqqa sovchilikka boradi. Yozuvchi mazkur hikoyasida onaning o’g’li uchun sovchilikka borishdagi onaning ko’nglidagi o’tkazayotgan iztirobli tuyg’ulari va Majid aka bilan suhbati har qanday kitobxonni befarq qoldirmaydi. Fikrimizning isboti uchun asardan iqtibos keltiramiz: “ Buvgul ena bu fayzli uy ichida o’zini qanchalar achchiq ta’na-dashnomlar kutayotganini sezdi, ammo ona har qanday andisha-yu istiholani yig’ishtirib qoyib, ichkariga dadil qadam bosdi. – Qanday haddingiz sig’di, nogiron o’g’lingizga gulday qizimni so’rab kelishga?!- Buvgul enaning muddaosini eshitgan Majid aka tutaqib ketdi.- Yo majidning qizi ko’chada qolgan, deb oylayayapsizmi?! Unday oylaganim yo’q,- dedi Buvgul ena vazminlik bilan. – jahlingiz chiqmasin, inim. Meniyam tushuning… -Ahvolingizni tushunganim uchun shaytonga hay berdim,- dedi Majid aka.- Bo’lmasa hozir… - Ulimning ahvolini yashirmayman, buni butun qishloq biladi. Mana siz ham allaqachon eshitgan ekansiz…Lekin yoshlar bir-birini tanlashibdi. O’zaro kelishibdi ham!... Johillik qilib yoshlarning uvoliga qolmaylik tag’in… -Aslo uvoliga qolmaymiz. Aksincha, savobga qolamiz ularni bir-biridan uzoqlashtirsak! -Lekin qizning o’zi…rozi-ku! 25

-Qizim rozi bo’lsa bo’laversin, ammo men ikki dunyoda ham ko’nmayman! Ko’ra-bila turib uni o’tga tashlamayman! Bir umr hur qiz bo’lib o’tib ketishini istamayman! -Balki… -Yo’q. Gap tamom-vassalom!- Majid aka yuziga fotiha tortdi. Ketishingiz mumkin, degandek qaradi Buvgul enaga. “ . Mana shu parchada ham Buvgul ena bilan Majid aka o’rtasidagi suhbatlardan shuni anglash mumkinki, ona farzandining nogiron bo’lishidan qat’I nazar Majid akaning qiziga sovchilikka boradi. Lekin Majid akaning Buvgul enaga aytgan so’zlari onani iztirobga soladi. Ota-ona hamisha farzadlarining kamolini istaydi. Shu boisdan Majid akanining munosabatlarini ham qoralab bo’lmaydi. Buvgul enaning niyati ham o’g’lining kamolini ko’rishni istaydi. Imkon qadar o’g’lining ko’ngli cho’kib qolmasin deb, farzandining dardiga sherik bo’lib yashashga harakat qiladi. Buvgul enaning o’g’li Sobirning nogiron bo’lishi avtohalokat tufayli sodir bo’lgan. Shu boisdan onaning farzandining holatiga achinadi. Lekin o’g’lining yuziga qarata kamchiliklarini ayta olmaydi. Bu o’zbek xalqining xokisor ona siymosi ekanligin mazkur hikoya asnosida bilib olishimiz mumkin. Hayotda onaning shodi xurramligi bevosita farzandlarining hayotda o’z o’rnini topishi, ahil bo’lib yashashi, tinch-totuv hayot kechirishi bevosita onaning xursandchiligini belgilab berishi hech kimga sir emas. Bu holat ham asarda ishonarli holda tasvirlangan: “ “Sobirning kiyimlarini xafsala bilan dazmol qilishi, tuflilarini yaltiratib ketguncha tozalashlari, qo’shiq xirgoyi qilib yurishlarini kuzatish Buvgul enaga benihoya huzur bag’ishlardi. O’g’lining 26

yuziga g’am soya solishini istamasdi. Umrining oxirigacha uni baxtiyor holda ko’rishni xohlardi ona. Kechki payt Sobirning kiyinib, yasan-tusan qilib ko’chaga otlanganini ko’rgan kezlarda esa Buvgul ena xursandchiligidan dunyoga sig’may ketardi. Ko’chiga kuch qo’shilardi. O’g’lining halokatidan keyin azobga aylangan hayotga nisbatan qalbida yashash ishtiyoqi kuchayardi. “Bu hol qancha vaqt davom etarkin?” degan savoldan etlari junjikib ketgan vaqtlar ham ko’p bo’lardi, shunday kezlarda ona o’zini munofiq sanab, tinchini yo’qotardi, ammo o’g’lining baxtiyor chehrasiga ko’zi tushgan lahzadan boshlab hammasini butkul unutar, ertaga nima bo’lsa bo’lar, mana hozir bolamdan baxtli odam yo’q dunyoda, menga bundan ortiq yana nima kerak, deya o’ziga taskin berardi. “ Mana shu iqtibosdan ham ko’rish mumkinki, hayotda ota-ona uchun dunyoda boylikdan ko’ra farzandlarining yuzida kulgi va shodlikni ko’rsa dunyodagi barcha boylikdan ham ustun ekanligini yozuvchi badiiy lavhalarda ishonarli holda tasvirlab berishga harakat qilgan. Farzand qalbida kechayotgan tuyg’ularni hech kim onachilik bilmasa kerak. Ona farzandining so’zlaridan emas, har bir nafasidan , xatti-harakatlaridan anglab olishga harakat qiladi. Zulfiya Qurolboy qizi hikoyalarida yolg’iz ayol ruhiyatida kechayotgan jarayonlar ham hayotiy misollar asosida tasvirlanganini ko’rish mumkin. Yozuvchining “Qadimiy qo’shiq” hikoyasida yolg’iz ayol obrazida hayotda o’z muhabbatiga erisha olmagan ayol qismati tasvirlanadi. Bu holatni yozuvchi shunday tasvirlaydi: “To’lin oy teraklar ustida osilib turardi. Allaqanday shovqin-suronsiz, mahzun kecha edi. Sultonmurod shu oqshom muyulish 27

chetida qorayib turgan toshni ko’rdi. Va ancha vaqtgacha tosh ustida xayol surib o’tirdi. Keyin bor kuchi-yu irodasini to’plab, eshon buvaning nurayotgan uyi tomon yurdi. - Bu hammasi… siqilganimdan …. Qo’rqmang, o’tib ketadi,-dedi Shohsanam siniqlik bilan. Uning yuzi za’faron ko’zlari kirtaygan, ozg’in vujudi nihoyatda behold eknaligi shundoq sezilib turardi. Ayol nimanidir yashirayotgandek va buni kulgi bilan pardalayotgandek, hadeb jilmayishga urinardi. Sultonmurod uy ichiga zimdan razm soldi: hammayoq shipshiydam, taxmonda to’rt-beshta ko’rpa-yostiqdan boshqa qo’lga ilinadigan narsa yo’q edi. Juvon buni sezdi. - Dori -darmonga deb…o’lsin, qancha dorini ichib yubordim. Baribir foydasi bo’lmadi” .Mana shu keltirilgan iqtibosdan ham ko’rish mumkinki, yolg’iz ayol qismati va uning qalbida kechayotgan jarayonlar faqat yolg’iz ayolga ayon. O’zining dardlarini begonaga hatto yaqiniga ham dasturxon qilishni istamaydi. Yoshligida yaqin kishisi Sultonmurodga ko’ngil qoyib, falakning gardishi bilan eshonga turmushga chiqish va eshonning olamdan o’tishi, keyinchalik turmushga chiqmay yolg’iz holda yashashlari bevosita Sultonmurodni qiynaydi. Hatto Sultonmurod uning dardlarini yengillashtirishga harakat qiladi , lekin Shohsanam buni istamaydi. Umuman olganda Zulfiya Qurolboy qizi ijodida ayol timsoli alohida o’rin tutadi. Ijodkor imkon qadar ayol qalbini tadrijiy yo’sinda badiiy tahlil qilishga harakat qiladi. 28

II BOB. Zulfiya Qurolboy qizining poetik mahorati. 2.1. Zulfiya Qurolboy qizi hikoyalarida psixoligik tasvir. Adabiyotshunoslik ilmida qahramon ruhiy dunyosini emotsional yo’sinda ifodalanishida bevosita ijodkorning badiiy mahoratiga bog’liq bo’ladi. Bu esa o’z navbatida ijodkorning voqelikni tasvirlash jarayonidagi qahramon ruhiyatiga bog’liq bo’ladi. Qahramonning ruhiy kechinmalari voqealar rivoji asnosida dialog va monolog sathlarda kengroq namoyon bo’lib boradi. Qahramonning ruhiy dunyosini monolog nutqda ochib berishda bevosita qahramon hayotidan olinayotgan voqelik darajasi va voqelikni ifodalashda sujet tiplaridan assosiativ sujet bevosita monolog nutqni yuzaga keltiradi. Buning uchun asarning voqealar rivojida qahramon xarakteri to’la qonli ravishda shakllangan bo’lishi kerak bo’ladi. Bu esa o’z navbatida qahramonning inson va jamiyat haqida qarashlari kengroq namoyon bo’ladi. Bu esa ijodkorning pozitsiyasi bilan bog’liq jarayonlar hisoblanadi. Zulfiya Qurolboy qizi ham qahramon ruhiy dunyosini badiiy yo’sinda tasvirlashda monolog va dialog nutqlar orqali, shu bilan bir qatorda vaziyat taqozosi va mazmuniy mantiq asosida badiiy yuk vazifasini bajaradigan detallar orqali tasvirlab berishga harakat qiladi. Zulfiya Qurolboy qizining “Ayol” hikoyasida oddiy oilaning turmush tarzi badiiy yo’sinda ixcham shaklda tasvirlanadi. “Ayol” hikoyasida Nafisa, uning turmush o’rtog’I Asilbek, maktab direktori Dilbar Yusupova, Matluba Temirovna kabi qahramonlar xatti-harakati orqali voqealar rivojlanib boriladi. Zulfiya Qurolboy qizi “Ayol” hikoyasida qahramon ruhiyatini taftish qilishda birdan inson kechinmalarini tasvirlashga oshiqmaydi, balki asar ekspozitsiyasi 29

orqali tabiat tasvirini berishdan boshlaydi. Jumladan: “ Dekabr oyining oxirlari. Havo sovuq, maydalab yomg’ir aralash yog’moqda. Ko’chalar bo’m-bo’sh, kimsasiz… Ko’p qavatli uylarning birida deraza oynasidan tashqarini kuzatib turgan ayolning ko’ngli bundanda g’arib, bundan-da horg’in edi. U yangi ishga qo’l urishga chog’langan-u , biroq ko’nglini xavotirmi, ikkilanishmi yo qo’rquvmi o’xshash bir his chulg’ab olgan kishi kayfiyatida edi. Derzaning muzdek oynasiga peshonasini tirab yana bir necha soniya shu koyi turdi-da, so’ng bir qarorga keldi shekilli, kiyimxonaga o’tib apil-tapil kiyina boshladi. “ Mana shu iqtibosdan ham ko’rish mumkinki, yozuvchi qahramon ruhiyyatidagi iztirobli kechinmalarni tabiat holatidan kelib chiqib tasvirlashga harakat qiladi. Nafisaning boshiga og’ir tashvish tushganligi, bu tashvishdan qanday chiqib ketish haqidagi oylari asarda badiiy yo’sinda tasvirlanishi bevosita kitobxonni befarq qoldirmaydi. Yozuvchi qahramon ruhiyatiga mos tabiat tasvirini olib kiradi. Bu esa o’z navbatida qahramon ruhiyatini tushunishga yordam beradi. Ya’ni qish faslida tashqi harakatga nisbatan insonda ruhiyyatida ichki harakat tezlashadi. Bu holatni yuqorida keltirilgan iqtibosdan ham anglab olish mumkin bo’ladi. “Ayol kiyimxonadan chiqarkan, yotoqxona eshigi oldida maykachan turgan erini ko’rib bir oz sarosimalanib turib qoldi. – O’tgan kuni Xosiyat yanga uch yuz so’m olgandi, so’rab ko’rmoqchiman. O’ziga qarasam hali-beri beradiganga o’xshamaydi. Asilbek ko’zlarini olib qochidi…” Mana shu iqtibosda keltirgan qahramon ruhiyyat tasviri kitobxonni befarq qoldirmyadi. Sababi Nafisaning Xosiyat yangadan qarzini olib chiqishi to’qib chiqarilgan narsa. Chunki 30

Asilbekning ishidan ajralgani, ro’zg’or uchun moddiy ta’minot kerakligi uchun Nafisa bir ish qidirb ko’radi. Shu sababdan nafisa uchun boshqa chora yo’qligi sabab mana shu vajni ko’rsatishga harakat qiladi. Oilaning tayanchi bo’lgan Asilbekning bejizga ko’zini olib qochishi kitobxonni befarq qoldirmaydi. Ich- ichidan iztirob chekadi. “Nafisa uydan chiqib ketayotganida aytgan yolg’on gapini eslab qizardi. Indamay o’g’ilchasini olib emiza boshladi. – Akalari qani? – Ko’chaga chiqamiz deb qoyishmadi. – Choy ichishmadi? Eri bosh chayqadi. Xotiniga qaramaslik uchun nigohini olib qochdi. – Non tugab qopti,- dedi bir ozdan keyin hazing tovushda. O’rtaga noqulay jimlik cho’kdi. Asilbek aybdor odamday bosh egib o’tirar. Nafisaning tili tanglayiga yopishib qolgandek… faqat onasini emib qorni toygan baxtiyor bolakayning qiqir-qiqir kulgani eshitilar xonada.- Xosiyat yanga… qarzini bermadimi?- deya yana botinmaygina so’radi eri.- Nonga chiqib kelardim.” . “Ayol” hikoyasidan keltirilgan parchada Nafisa va Asilbekning o’rtasida kechayotgan ruhiy jarayonlar kishini ancha iztirobga soladi. Nafisa ro’zg’ori uchun bir ish topish uchun maktabdan ish qidiradi. Asilbek og’ir vaziyatda qolib, nima qilishini bilmaydi. Mana shu ruhiy iztiroblardan chiqib ketish yo’lini faqat Nafisa izlashga harakat qiladi. Asilbek esa ishdan nohaq chetlatilgani uchun baribir adolat qaror topadi deb harakat qilmaydi. Bu esa o’z navbatida “Ayol” hikoyasida harakatchan va chora izlashga harakat qiladigan qahramon nafisa ekanligini anglash mumkin. Nafisa maktabda farrosh sifatida ishga qabul qilinadi. Bu holatni yozuvchi shunday tasvirlaydi: “ Ishni boshlab yuborganiga uch oy bo’ldi-yu, hamon 31

ayolning ko’ngli g’ash edi. Ochig’ini aytganda, birovga ‘ishlayapman” deyishga uyalardi. Ayniqsa, hovliga chiqib kun boyi gap sotib o’tiradigan qo’shni ayollardan tortinardi. Shu bois u har kuni vaqtli turar, tong yorishar-yorishmas maktabga borar, hamma yoqni supurib, ariqlarni tozalar, axlatlarni chiqarib tashlar, uzoqroqqa ishga qatnaydigan kishilar uylaridan chiqqanlarida u qosh ko’zi changga belanib qaytayotgan bo’lardi. Kechki mahal esa hovlida bitta-yarimta tanishlariga yo’liqib qolmaslik uchun yerga qaragancha maktab tomon shipillab jo’nab qolardi. Vaqt o’tgan sayin negadir shoshqaloqlik qilib o’zini o’zi yerga urgan , yuziga qora chizilgan odamdek o’zidan o’zi nafratlana boshladi. “. Yozuvchi qahramon holatini tasvirlashda inson hamisha halol yo’l bilan og’ir ish bo’lsa ham, ro’zg’origa halol taom olib borishni istaydi. Shu boisdan Nafisa mana ishni bajarishga harakat qiladi. Hatto turmush o’rtog’iga bir og’zi siz ishlamayyapsiz deb yuziga ta’na qarash qilmaydi. Unin ham tushunishga harakat qiladi. Bu esa o’z navbatida qahramonning hayot mashaqqatlariga bardosh berishi, ish bilan band bo’lib, muammolarni bartaraf qilishga harakat qiladi. Hayotda insonlar turli xil xarakterda bo’ladi. Ba’zilar insonni tushunishga harakat qiladi, ba’zilari esa uning aksi bo’lishi ham hayotda kuzatiladi. Buni voqealar rivoji asnosida ko’rib boorish mumkin: “ Direktor Dilbar Yusupovna ham uning ishidan qoniqmayapti , shekilli, og’iz ochib bir nima demasa-da, uni ko’rganda ijirg’anib qoygani shundoqqina yuz-ko’zidan bilinib turardi. Ammo bu holat uzoqqa bormadi. – Siz ishga kelganingizdan buyon maktab hovliga odam qarab bo’lmay qoldi,- deya zahrini sochdi bir kuni huzuriga chaqirib. – Ayol kishisiz-ku, uyingizda ham shunaqa yarim-yorti ish qilasizmi? Essiz erkak… 32

Bugundan boshlab kun boyi maktabda bo’lasiz, ertalab, kechqurun kelib ketishni bas qiling. Men sizga sakkiz soatlik ish haqi to’layapman. Olgan maoshingizni halollab oling. – Kun boyi maktabda yurishga ilojim yo’q,- dedi u ming istihola ham andak hadik bilan.- Yosh bolam bor. – Eplasangiz ishlang. Pul toppish oson emas. Ko’zlariga jiqqa yosh keldi. Nimadir demoqchi, o’zini oqlamoqchi bo’ldi, ammo tiliga tushov tushgandek gapirolmadi. Lablari pir-pir uchdi , xolos. “ Mana shu iqtibosdan ham ko’rish mumkinki, insonning halol mehnati hamisha qadrlanib kelingan. Lekin maktab direktori Nafisaning ahvolini tushunaslikka harakat qiladi. Uning ishlaridan kamchiliklar topib aybdor qilishga harakat qiladi. Inson qaysi lavozimda bo’lishidan qat’I nazar insonni tushunishga harakat qilishi kerak. Bu holatni Nafisa faoliyatidan ko’rish mumkin. Shu sababdan yozuvchi ayol timsoli hamisha ezguliklar qurshovida e’zozlanishi kerakligini ta’kidlaydi. Millat hayotining estetik ifodasi o’laroq istiqlol adabiyoti deb atalmish badiiy hodisa yuzaga keldi. Istiqlol davri o’zbek adabiyoti ko’p asrlik milliy adabiyotning mantiqiy davomi edi. Bu adabiyot milliy adabiyot taraqqiyotidagi shunchaki bir bosqich bo’lmay, qator belgilarga ega bo’lgan o’ziga xos badiiy-estetik hodisadir. Millat ahli o’z ma’naviyatining asosi bo’lmish Qur’oni Karim bilan tanishgani tufayli uning tafakkurida sog’lomlashish yuz berdi. O’zbek xalqining ko’p asrlik tarixini Qur’oni Karim tarjima qilinguncha va tarjima qilingandan keyingi davrlarga ajratish mumkin. Negaki, bu muqaddas kitobning o’zbekchalashtirilishi millatning e’tiqodi, dunyoqarashi va ma’naviyatida o’ziga xos inqilob bo’ldi. Dunyoqarashi tozargan millatning adabiyoti ham yangilanishi tabiiy. Shu bois hukmron mafkura tazyiqidan qutulgan , dunyoni har xil anglash, izohlash hamda 33

tasvirlash samarasi sifatida millat ijodiy dahosining mahsuli bo’lib, istiqlol adabiyoti dunyoga keldi. Bu adabiyot ijtimoiy taraqqiyot yo’sinlarini, muayyan shaxs ruhiyati manzaralarini sinfiy kurash va partiyaviy yondashuvsiz tasvirlash mumkinligining natijasi o’laroq paydo bo’ldi. Mustaqillik davri o’zbek adabiyoti olam hodisalari va odam ruhiyati qirralariga xilma xil qarash, olamning mavjudlik yo’sini va undagi tartibotlarni turlicha izohlash imkoniyati mahsuli bo’lgan adabiyotdir. Mustaqil o’zbek davlati badiiy adabiyotni sho’ro zamonida bo’lgani kabi o’z monopoliyasiga aylantirishga urinmay qoyishi bilan ijod erkinligiga obektiv sharoit yaratdi. Bu adabiyot siyosatga boysundirilmagani uchun ham ijodkorning ko’ngil ishiga aylandi. Mustaqillik davrida badiiy ijod bilan o’zini-yu, Allohini tanishga uringan, ko’nglini bo’shatishga ehtiyojmand odamlar shug’ullanmoqda. Bugungi o’zbek adabiyoti o’z ko’ngliga qarshi bormaydigan, uning royishlariga zug’um o’tkazmaydigan kishilar tomonidan yaratilayotir. Istiqlol davri adabiyotida odamga ishchi kuchi, ishlab chiqaruvchi yoki iste’molchi sifatida sinfiy-partiyaviy yondashish tamomila barham topdi. Bugungi o’zbek adabiyoti millat ahlining ko’ngli, sezimlari va ruhiyatini tasvirlashga e’tibor qaratishi natijasida inson asosiy badiiy qadriyatga aylandi. Mustaqillik davri o’zbek adabiyoti chinakamiga xilma-xil adabiyot bo’ldi. Unda sinab ko’rish, ochilmagan yo’llardan yurish, hatto, qilish imkoniyati bor. Bu adabiyotga qanday yozish kerakligi to’g’risida ko’rsatma berilmaydi. Bu hol birovga o’xshamaydigan, o’zgalarni takrorlamaydigan o’ziga xos iste’dodlarning 34

yuzaga kelishiga imkon yaratadi. Xilma xil yo’nalishdagi asarlarning vujudga kelishi badiiy didi har xil bo’lgan o’quvchilarni paydo qiladi. Nasr mustaqillik davrida ham milliy adabiyotning salmoqli turi bo’lib qolaverdi. Keyingi o’n yillikda Sh. Xolmirzayev, O’. Hoshimov, O. Muxtor, T. Malik, T. Murod, M.M. Do’st, A. Dilmurod. X. Sultonov, N. Norqobilov, X. Do’stmuhammad, N. Eshonqulov, T. Rustamov, L. Bo’rixon, A. Yo’ldoshev, Zulfiya Qurolboy qizi singari turli avlodga mansub ijodkorlar o’ziga xos yo’sinda qalam tebratib, milliy proza taraqqiyotiga hissa qo’shdilar. Istiqlol davrida o’zbek nosirlari qahramonlar tasvirida sxematizmdan qutulib bormoqda. Badiiy asarda odamga mavjudligi bilan sir-sinoatga to’la, har lahzada har kimga har turli qiymatga ega bo’lib tuyuladigan tirik inson tarzida yondashish qaror topib borayotir. Odamni yoritishda jo’nlikdan qutulinayotganligi o’zbek nasri taraqqiyotida sog’lom tamoyillar qaror topayotganligini ko’rsatadi. Zulfiya Qurolboy qizining “Yozsiz yil” hikoyasida o’zbek xalqining haqiqiy o’zbek onasini bir hikoya asosida ishonarli holda tasvirlab beradi. Bu hikoya har qanday kitobxonni befarq qoldirmyadi. Yozuvchi mazkur hikoyasida Buvgul ena obrazini shunday tasvirlaydi: “ Buvgul ena tong’ich o’g’li (ya’ni Mamatqul) ning ko’nglini g’ash qilib qoyganini sezdi, lekin ortiga burilmadi, og’ir mehnatni ko’p qilgandanmi, oltmishga kirmay dol bo’lgan qaddini etgan koyi, qo’llarini belida chalishtirgancha uyi tomon yo’rtarkan, yo’l-yo’lakay uchragan tanishlaridan Sobirjonini ko’rgan-ko’rmaganliklarini so’rardi. Aksiga olganday, na yo’lovchilardan, na qo’ni-qo’shnilardan Sobirga ko’zi tushgan odam topilmadi. “Bir og’zi aytmasdan qayoqqa ketib qoldiykin? –oyladi ona qo’li ishga bormay 35

ko’cha eshik oldidagi supachada o’tirgancha yo’lga ko’z tutarkan. – Jo’ralari o’n besh yoshdan qizlarminan yetaklashib yurishlarini bilsayam buning parvoyiga kelmasdi. Qaylig’initoydan oldin bo’g’oz qilib qoygan jo’rasiga kuyovnavkar bo’lganidan keyin birdan o’zgarib qolganini sezuvdim. Bitta-yarimta qizminan, tanishib qolib, shuning ketidan hid olib ketdimikin? Oh , bolam-a!.. Buvgul enaning ko’z oldini xira parda qopladi.” Yozuvchining mazkur hikoyasida o’zbek onasi har qanday sharoitda ham farzandlarini birday yaxshi ko’radi. Farzandlari uyli-joyli bo’lib ketsa ham, ularning mudom holidan xabar olib turishini ishonarli lavhalarda ko’rsatib bergan. Shu bilan bir qatorda Sobir o’g’li mashina halokati tufayli yarim jon bo’lib qoladi. Ona bu og’lining ertangi qismatini kecha-yu kunduz iztirob bilan oylaydi. Hatto o’gli qayerga ketganini drvozasining oldidagi supada kelgunga qadar kutib o’tirishi haqiqiy o’zbek onasi siymosini badiiy yo’sinda gavdalantirib berganligini anglash mumkin. Mazkur hikoyada Buvgul enaning o’g’li Sobirjon tomonidan qo’shni qishloqqa sovchilikka boradi. O’g’li yarim jon bo’lsa ham, ko’ngli o’ksimasin deb. Bu holatni yozuvchi shunday tasvirlaydi: “ Mashinani jildirishdan oldin avval Nuriddin :” ishimiz o’ngidan kelsin! “ deya omin qildi. Buvgul ena ham pichirlagancha duo o’qirkan… bexosdan Sobirning ixlos bilan yuziga fotiha tortayotganini ko’zi tushib… yuragi ezilib ketdi. O’g’lining bu xatt-harakatlari bema’nilik ekanligini bilardi ona, shu bilan bir vaqtda bu bema’nilik qismatga qarshi mardona isyonning o’ziga xos ko’rinishi ekanligini ham his qilardi; Sobir shu taxlit hayotidagi bo’shliqni to’ldirishga, haqiqatdan qochib qutulishiga urinayotganini fahmlardi.” Mana shu iqtibosdan ham anglab olish mumkinki, 36

onaning dardlari, iztiroblarini har qanday kitobxon asarni o’qish jarayonida mana shunday iztirob bilan tasvirlangan lavhalarni befarq qoldirmaydi. Ona og’lining yarim jon ekanligini bila turib, ko’ngli qolmasin deb, sovchilikka borishi , farzandining bir daqiqa bo’lsa ham xursand holatda ko’rishi uchun ham yashashga tayyor ekanligini mazkur hikoya orqali ko’rish mumkin. 37

2.2. Zulfiya Qurolboy hikoyalarida badiiy tasvir vositalarning qo’llanishi. Har qanday sohada ham yangilik hamma tomonidan birdek silliqqina qabul qilinavermaydi. Badiiy tafakkur muttasil yangilanishga moyil hodisa; bu yo’lda u ba’zan eskirgan an’analarni rad etish hisobiga olg’a borishi boisidan doim turli to’siqlarni yengib o’tishiga to’g’ri keladi. Zotan, yangilik, mohiyatan, inkorni inkor tarzida shakllanadi. Uni kimdir vaqtida payqaydi, kimdir qabul qila olmaydi, kimdir mutlaqo inkor etadi. Hikoyachiligimiz tabiatida yangilanayotgan badiiy tafakkur sha’niga bildirilayotgan turli xil qarashlarning nechog’li obektiv va subektivligini tahlillar, qiyoslar yo’li bilan dalillashga harakat qildik. Jumladan, badiiy tafakkurning dunyo va modern adabiyotining ilg’or tamoyillaridan ilhomlanishi milliy qadriyatlarga putur yetkazmasligi, aksincha, bu , umuminsoniy miqyoslar darajasiga ko’tarilishimizda visita va bosqich bo’lishini isbotlashga urindik. O’zbek hikoyachiligi muammolari adabiyot ilmi tomonidan muntazam va atroflicha o’raganilib kelinmoqda. Qilingan ishlarning ahamiyatini mutlaqo kamsitmagan holda tan olish kerakki, so’nggi yillarda badiiy tafakkur tabiatidagi yangilanishning o’ziga xos xususiyatlari adabiy jarayonning taraqqiyot tendensiyalari bilan, san’atkorning ijodiy evolyusiyatsiyasi bilan janr, qahramon, sujet singari badiiy asar komponentlari bilan uzviy bog’liqlikda maxsus o’rganilganicha yo’q. Yangilanish omillari aniqlanmagan, badiiy asar strukturasi olib kirgan sifat o’zgarishlari, vositalari atroflicha tahlil etilmagan. Ikkinchidan, an’ana va novatorlik masalasi tadqiq etilar ekan milliy tafakkurning ozuqlanishi manabalari toraytirib ko’rsatib kelindi. Goyo yozuvchilarimiz faqat bir 38

shakldagi metodi asosida ijod qiluvchi iste’dod sohiblarigina ergashganlar va bir metod asosida ijod qilganlar. Aslida esa, dunyoni badiiy idrok etish dardiga mubtalo hassos ijod ahli uchun ma’naviy-ilhomiy ozuqa olish jug’rofiyasi g’oyat keng. Yozuvchilarning badiiy tafakkurini boyituvchi omillar bir yoki ikki adib fenomenidan sehrlanish bilan cheklanib qolmasdan, aksincha, zahmatkash asalari yanglig’ dunyo adabiyotidagi turli toifadagi ijodiy tajribalardan ozuqlangan holda favqulodda asarlar yaratilishiga sabab bo’lmoqda. O’zbek adabiyotining badiiy barkamol namunlari dunyo adabiyotining uzviy bir bo’lagi sifatida tadqiq etilsa, umuminsoniy qadriyatlarni jahoniy badiiy tafakkur xazinasini boyituvchi hikoyalarimiz borligi ko’rinadi. Ular misol tariqasida Zulfiya Qurolboy qizining “Tafakkur”, “Ayol” hikoyalari dunyo adabiyotidagi hikoyalaridan qolishmaydi. Badiiylik , tarixiylik singari prinsiplarning shakllanishidagi yangicha qarashlar va estetik mezonlar ishimizning muhim ilmiy yangiligini belgilaydi. Mustabid tuzumning qoliplarini va andozalaridan voz kechgan hozirgi hikoyachiligimizning yetakchi taraqqiyot tamoyillarini, kelajagini belgilovchi asarlar umumbashariy qadriyatlar nuqtai nazardan, yangicha estetik mezonlar asosida tahlil etiladi va baholanadi. Hikoyaning bosh fazilatlaridan biri uning hozirjavob janr ekanligida. Hikoya- ayni kunlarda kechayotgan voqelikning adib tuyg’ulari- shuuri ko’zgusida aks topmog’idir. Hikoya- dolzarb voqelik haqida dolzarb badiiy umumlashma yasovchi hayot barometri. Hikoya nechog’li bugunbop janr ekanligidan qat’I 39

nazar, unda bugunning muhim masalalari mangu o’zgarmas qadriyatlar qiyosida ifodalanadi, chunki bugunning manfaati uchun “bel” bog’lagan hikoyaning badiiy asarligi shundaki, u ertaga o’z ahamiyatini yo’qotib qoymasligi muhim. O’zbek badiiy tafakkuri ko’p yillar mobaynida evolyutsion rivojlanish, boyish, yuksalish jarayonlarini ortda qoldirdi. Va badiiy tafakkurining yangilanishi shunga bog’liq ravishda o’ziga xos bosqichlardan o’tib keldi. Adabiyotning o’ziga xosligi haqida avvalgi faslda bayon etilgan hamma talab va xususiyatlarning amalgam oshirilishi natijasi o’laroq badiiy asarda inson tasviri maydonga keladi. Muallif hayot haqida nimaiki demoqchi bo’lsa, shuning hammasi pirovardida badiiy asarda tasvir etilgan odamlarning yashash sharoiti, xulq-atvori, ruhiyati, ishlari, intilishlari va oylarida o’z ifodasini topadi. Insonshunoslikdan iborat badiiy adabiyot asarlarida biz odamlarning turli darajada va chuqurlik bilan tasvirlanganining guvohi bo’lamiz. Ijodkor badiiy asarda qahramonni tasvirlashda va o’quvchiga yorqin tasavvur qilishida badiiy tasvir vositalaridan mantiq asosida samarali foydalanishga harakat qiladi. Jumladan, badiiy tasvir vositalariga portertni ham aytish mumkin. Portert fransuzcha so’z bo’lib, tasvir degan ma’noni bildiradi. Badiiy asarda kishining tashqi qiyofasi, siymosi, kiyim-kechagi kabi tasvirlarni anglatadi. Portert atamasi , odatda, ikki ma’noda , ya’ni qahramonning tashqi ko’rinishi va qahramonning individual-psixologik qiyofasi qo’llaniladi. San’atkor yozuvchi qahramonning tashqi qiyofasini chizish orqali ham uning ruhiyatiga kirishga intiladi. Xususan, portert unsurlaridan ko’z, yuz, kulgi, ko’z yoshi va boshqalar san’atkor uchun qahramon ruhiy dunyosini ochuvchi kalit bo’lib xizmat qiladi. 40

Umuman, portert orqali qahramonni ta’rif-tavsif qilish san’ati badiiy ijodda muhim rol oynaydi. Zulfiya Qurolboy qizining “Latofat xonim” hikoyasida qahramonning ichki portertini tasvirlash orqali kitobxonga tanishtirishga harakat qiladi. Bu esa o’z navbatida qahramonni yanada yaqindan tanishiga imkon yaratib berishga zamin yaratadi. Jumladan: “Latofat xonimning yelkasidan tog’ ag’darilgandey bo’ldi. Ikki yil badalida tushkunlikka tushib, chiroq yoqsa yorishmay yurgan ko’ngli birdan ko’tarilib, o’zini qushdek yengil seza boshladi. Endi mazza qilib yashayman, har bir daqiqaning qadriga yetaman, deya o’ziga- o’zi so’z berdi u. “ Yozuvchi qahramonning ruhiy kechinmalarini kitobxonga tanitib, tugun sifatida taqdim etadi. O’quvchi Latofat xonimning boshiga qanday tushkunlik tushgani va nimga va’da berayotgani kitobxonni qiziqtirib qoyadi. Asarning voqealar rivoji asnosida tugunnin yechimini bilib olamiz. Latofat xonim rak degan kasallikka duchor bo’lgan degan shifokorlar tomonidan tashxis qoyiladi. Asarda qahramonning ruhiy holatlari voqealar rivoji asosida quyuqlashib boradi. Jumaladan:” U shu qadar tushkunlikka berilgan ediki, hatto ko’chaga ham chiqqisi kelmasdi. Sog’lom, baxtiyor kishilarni, ayniqsa, arzimagan narsalarni bahona qilib, bir kunda ikki-uch marta oldiga chiqadigan qo’shnisi Sanaobarni umuman ko’rgisi kelmay qolgandi. Nega yeyish- ichishining tayini bo’lmasa ham ular soppa-sog’-u , men o’limga mahkum bo’lib qoldim, degan xudbin bir oy xayolini band etgan edi. Hatto ko’chadan o’tayotgan ayolllarning tuflilalarini taq-tuq etgan tovushlarini ham eshitishni xohlamasdi. Yotoqxonasidagi derazalarni qalin pardalar bilan to’sib tashlagandi.” Yozuvchi qahramonning ichki dunyosidagi g’alayonini contrast 41

usuli orqali taftish qilishga harakat qilib boradi. Latofat xonimga yopishgan og’ir kasallikning qaysi yo’l bilan yo’liqqani va qo’shnisi Sanobar hayoti bir amallab kunini o’tkazayotgan lahzalari va unga kasal ham chetlab o’tayotganini o’zining hayoti bilan qiyoslaydi. Inson hayoti davomida bilib-bilmagan holda xudbinlik ko’chasiga kirib, o’zidagi kamchiliklarini bartaraf qilmasdan, o’zgalardan ayb va nuqson qidirishga harakat qiladi. Bu holatni Latofat xonimning hoziri holatidan ham ko’rish mumkin. Lekin u ham inson hayotda bir daqiqa ham bo’lsa ham , yashashni istaydi. Yozuvchi asarda boshqa bir qahramonni kitobxonga o’zi tanishtirishga harakat qilmaydi, balki qahramon ichki nutqi orqali qahramonini tanishtirishga harakat qiladi. Jumladan:” Ichmayman, -dedi u qat’iy qilib.- O’lsam o’larman. Shukurov yaxshi odam, bolalarimni xor qilmaydi. Mendan keyin uylanishniyam xudo biladi. Shuncha obro’-e’tibori bo’la turib, shu paytgacha birorta begona xotinga yomon ko’z bilan qaraganini sezmadim. Oynash tutishning ham o’ziga yarasha muamm olari borligini juda yaxshi tushunadi. Yangi xotin masalasi… O’gay ona, o’gay bolalar… Ularni kelishtiraman deb… Shukurov xotirjamlikni sevadigan odam. U hech qachon bu ishga qo’l urmaydi! Hech qachon!”. Bu iqtibosdan ham ko’rinib turibdiki, Latofat xonim bu olamdan o’tib ketsa, farzandlarining ertangi ahvoli qanday bo’lishini oylab iztirob chekmoqda. Shu bilan bir qatorda erining begona xotin va uning farzandlari va o’zining farzandlari o’rtasida muvozanatni saqlayman deb sarsoni chiqib ketishini ham oylab qattiq azob chekadi. Bu esa o’zbekona urf-odatlarimizdan o’zbek ayolining ruhiy kechinmalari tabiiy yo’sinda tasvirlanganligi har qanday kitobxonni befarq qoldirmaydi. Umuman olganda 42

Latofat xonim hayotda yashash va umidvor bo’lish uchun kasallikka qarshi nimaiki choralar bo’lsa, jazm etishga harakat qilad va uning ham hayotda yashashga haqqi bor deb harakat qilishi bevosita qahramonning irodasi kuchsizlikdan kuchli tomon o’zgarishi kishini befarq qoldirmaydi. Badiiy asardagi har bir so’z tasvir vosita hisoblanishi, chunki u, albatta, mazkur asar mazmunini ifodalashga xizmat qiladi. Shunga ko’ra , yozuvchilar voqelikdagi hodislarni aks ettirish va baholash uchun zarur so’z topa olishi lozim hamda ularni o’z o’rnida qo’llash va ular vositasida ko’zda tutilgan ma’noni to’g’ri ifodalash ustida tinimsiz mehnat qiladilar. Tasviriy-ifodaviy vositalar va tilning maxsus leksik imkoniyatlari nihoyatda ko’p. Ular orasida sinonim va antonimlar, arxaizm va neologizmlarni, dialektizm, jargonizm va professionalizmlarni, varvarizmlarni alohida-alohida ko’rib o’tish zarur. Ma’no jihatdan bir-biriga yaqin bo’lgan so’zlar sinonimlar deb ataladi. Ular o’zaro yaqin bo’lgan, lekin bir xil hisoblanmaydigan hodisa va tushunchalarni ifodalashda muhim vazifani o’taydi. Zarur bo’lgan ma’noni, his-tuyg’uni ifodalash uchun sinonimik so’zlar qatoridan eng mosi va maqbulini tanlash yozuvchi badiiy asar tili ustida olib boradigan ishning muhimi hisoblanadi. Ayniqsa, bunday ish o’zbek yozuvchilari ijodi uchun ahamiyatli. Chunki o’zbek tili sinonimlarga nihoyatda boydir. Jonli so’zlashuv tilida ishlatilmaydigan yoki juda kam qo’llaniladigan eskirgan so’z va iboralar arxaizmlar deb ataladi. Arxaizmlay adabiy asarlarda turli maqsadlarda ishlatiladi. Ular ko’proq tarixiy asarlarda qo’llaniladi va 43

tasvirlanayotgan davr ruhini aks ettirishga xizmat qiladi. Haqiqiy san’atkorlar arxaizmlardan juda ehtiyotkorlik bilan foydalaniladilar. Chunki eskirgan so’z va iboralarni haddan tashqari ko’p qo’llash badiiy asarning kitobxonga tushuniishini qiyinlashtirib qoyishi mumkin. Odatda, yozuvchilar arxaizmlardan imkon qadar kam foydalanishga, ishlatganlaridan ham o’zlariga zamondosh bo’lgan kitobxonga tushunarlilarni topib qo’llashga harakat qiladilar. Tilda ilgari mavjud bo’lmagan yangi so’z va iboralar neologimzlar deb ataladi. Adabiyotda neologimzlar ikki ko’rinishda mavjud bo’ladi. Birinchidan, agar birinchi xildagi neologizmlar jumlasiga tilning lug’at tarkibidagi endi paydo bo’lgan va yozuvchi asarida foydalanilgan yangi so’zlar ko’rsa, san’atkorning o’zi ijod etgan yangi so’zlar neologizmlarning ikkinchi turidir. Birinchi holatda neologizmlar yozuvchilar tomonidan milliy tilning lug’at boyligidagi boshqa so’zlar bilan bir qatorda qo’llaniladi. Neologizmlar, san’atkor tasvirlayotgan hodisa uchun tilning lug’at tarkibidan aniq nom topmay, o’zi yangi so’z kashf etganda, maxsus tasviriy-ifodaviy vositaga aylanishi mumkin. Bu hol o’sha so’z keng qo’llanadigan vaziyatga kirib, o’zining yangi boyog’ini yo’qotgunga qadar davom etadi. Xalq tilining boy xazinasida yozuvchi uchun zarur so’zlar topilmay qolish hollari juda kam bo’lishi sababli san’atkorlarning o’zlari yuzaga keltirgan neologizmlarning poetic nutqdagi salmog’I ham nihoyatda cheklangandir. Hech bir ehtiyoj sezilmagan hollarda yangi so’zlar yaratilishi yoki mavjud so’zlarning shakli sun’iy o’zgartirilishi poetic nutqqa katta zarar yetkazadi. Bunday qilinishi xalq tilini, shuningdek, poetic nutqning keraksiz, tushunilishi qiyin bo’lgan so’zlar hisobiga to’ldirib yuborishi mumkin. Unday so’zlar xalq tilida va poetic nutqda 44

qat’iy joylashib qololmaydi hamda tezda iste’moldan chiqib ketadi. Haqiqiy san’atkorlar eng zarur paytlardagina neologizmlarni yuzaga keltiradilar. Asarlarda badiiy tasvir vositasi sifatida adabiy tilda qo’llanilmaydigan, faqat muayyan viloyat, tuman aholisi jonli tili uchun xos bo’lgan so’z va iboralar, ya’ni dialektizmlar yoki ikkinchi nom bilan aytganda, shevachilik ham qatanashadi. Sheva so’zlari, ya’ni dialiktizmlar bilan bir qatorda jargonizm va professionalizmlar ham ifodaviy vosita sifatida qo’llaniladi. Muayyan ijtimoiy guruhga mansub bo’lagan kishilar tomoniadan ishlatiladigan, faqat ularning o’ziga tushunarli bo’lgan maxsus so’z va iboralar jargonizmlar deb ataladi. Bunday so’zlar o’zbeklar orasida “abdal tili” deb yuritliladi. Qadimgi savdogarlar, o’g’rilar, qimorbozlar va boshqa guruhlarning o’z jargoni bo’lgan. Bular o’zaro so’zlashuvda boshqalardan sir tutish uchun sun’iy va iboralar yasaganlar, mavjud so’zlarni ko’chma ma’noda ishlatganlar. Muayyan kasb-hunar kishilarining nutqiga xos bo’lgan maxsus so’z va iboralar professionalizmlar deb ataladi. Jargonizm va professionalizmlar adabiy asarlarda birmuncha kam qo’llaniladi. Dialektizmlar ularga nisbatan ko’proq ishlatiladi. Bunday ibora va so’zlar, asosan, adabiy asardagi personajlar nutqida ularning o’ziga xos so’zlash tarzini ko’rsatish, qiyofalariga mahalliy, sinfiy, ijtimoiy va kasb-hunar xususiyatini ato etish maqsadida qo’llniladi. Yozuvchi Zulfiya Qurolboy qizi ham asarlarida badiiy tasvir vositalaridan unumli foydalana olgan. Bu esa ijodkorning badiiy mahorati takomillashib borayotganidan dalolat beradi. Fikrimizning isboti uchun ijodkorning “Qadimiy 45

qo’shiq” hikoyasiga murojaat qilamiz: “ Endi u yo bu hovlidan bosh olib ketadi, yo kimgadir erga tegadi,- degan gap topib keldi Sultonmurodning xotini uyiga borib.- Albatta, erga tegadi-da. Tegsayam tegadi, tegmasam ham tegadi. Axir , yosh bo’lsa, ovunadigan farzandi bo’lmasa. Tegadi-da, tegmay qayoqqa borardi? Aytmoqchi , shahardagi amakimizning bultur xotini o’lgandi. O’rtaga tushsammikin?” Sultonmurodning yuragi zirq etdi. Yomg’ir fasli o’tdi. Jazirama o’tdi. Sokin va osuda sunbula kirib keldi hamki, Shohsanam na erga tegdi, na qishloqdan bosh oib ketdi. Eshon buvadan qolgan hovlida yolg’iz o’zi yashayverdi. Juvonning xaridorlari ko’p edi. Lekin nima uchundir biror kimsa eshonning ostonasini hatlab o’tishga jur’at etolmasdi. Shohsanam o’zi ham ko’pchilikka qo’shilmas, toy-ma’raka tugul, aqalli, ko’cha-koyga-da chiqmay qoygandi.” Yozuvchi asardagi bosh qahramonlardan biri Shohsanamning turmush o’rtog’I eshon olamdan o’tgandan keyingi faoliyatini ijodkorning o’zi kitobxonga so’zlab bermyadi. Balki boshqa qahramon orqali voqeani ifodalashga harakat qilgan. Bu esa o’z navbatidaijodkorning asarda bayonchilikning oldini oladi va asarning ishonarli chiqishiga zamin yaratadi. Yozuvchi qahramon hayoti bilan bog’liq voqealarni tasvirlash jarayonida badiiy tasvir vositalardan samarali foydalanishga erishgan. Yuqorida keltirilgan iqtibosdan ham ko’rish mumkinki, yozuvchi Shohsananning turmushga chiqmayotgan vaqtini aniq sana, oy va yil orqali ifodalab bermaydi, balki xalqimizning boy tili leksik qatlamlaridan unumli foydalanishga harakat qilgan. Ya’ni yomg’ir faslio’tdi, jazirama o’tdi, sokin va osuda sunbula kirib keldi kabi jumalalar orqali ifodalab beradi. Bu iboralarda ham qandaydir eng muhim ma’naolar jamuljamdir. Sababi bu belgilar bevosita inson 46

ruhiyatini ochishga va ayni paytda inson umrining o’tish jarayonidagi insonning o’zi tomonidan belgilab olgan hayotdagi mezonlari borligini asar mazmunidan bilib olishimiz mumkin. Zulfiya Qurolboy qizining “Gunoh” hikoyasida ham qahramon va u bilan bog’liq hayotiy voqelik asarda ishonarli holda tasvirlangan. Jumladan:” Qo’lini ko’zi ustiga soyabon qilib tuproq yo’lga tikilib turgan ayol “yalt” etib u nga qaradi, yuziga tabassum yugurdi. – Keling, qo’shni. – Do’nglik ustida turib qo’l siltaganingizga meni chaqiryapsiz deb oylab yugurib kelvaerdim,- hazillashdi yigit.- hecham-da! Qo’l silkiganim yo’q!- Ayol nozlangandek bo’lib e’tiroz bildirdi. Davron rag’bat sezib, yana davom etdi. –Birdan ko’zim tushib qoldi. Avval e’tibor bermagan ekanman. Qarasam, birov qo’l silkiyapti. –E, bo’ldi, yolg’on gapirmang,odamni uyaltirib. Men erimning yo’liga qarayotgandim. – U kishi biror yoqqa ketganmidi? –Ha, tarvuz pishgan ekan. Bozorga opketdi.- Tarvuzning oldi pishgan sizniki degandingiz-ku. –Deganim esimda, haqqingizni olib qoyganman. Hozir chaylaga borib opkelaman. Bahoroy do’nglikdan pastga ena boshladi. –Siz ovora bo’lmang, o’zim boraman. Bahoroy to’xtab, yonlamasi g’alati qarab qoydi unga. Davron bu qarashning ma’nosini tushundi. Ammo o’zini go’llikka solib indamay ayolga ergashdi.” Mana shu iqtibosdan ham ko’rish mumkinki, yozuvchi qahramonlarning dialog nutqi orqali voqealar rivojini siljitishga zamin yaratgani va shu bilan bir qatorda qahramonlarning nutqida qo’llanayotgan so’zlarning qahramonning yashash muhitidan kelib chiqib qo’llanayotgan so’zlarni qo’llashga harakat qilgan. Qahramonlar nutqida ishlatilgan do’ng, yonlamasi kabi so’zlar o’g’uz va qipchoq lahjalarda ishlatilishi 47

yaxshi bilamiz. Yozuvchi asarda tepalik degan so’zni ishlatishi mumkin edi. Lekin qahramonning yashash muhiti va u yerda tez-tez qo’llanadigan so’zni tanlab olishi bevosita asarning badiiy ta’sirchanligi va qahramonlarning nutqida qo’llanayotgan so’zlar tabiiy ravishda ifodalanganini ko’rish mumkin. Zulfiya Qurolboy qizi ijodida bir narsani alohida ta’kidlab o’tish joizki, ijodkor aksariyat hikoyalarining ekspozitsiyasida qahramon ruhiyati bilan tasvir bilan boshlaydi. Bu tasvirlar kitobxonni befarq qoldirmaydi. Ijodkorning “Ayol” hikoyasidan ham bu holatni ko’rish mumkin: “ devorlari oppoq xona. Derza oynasidan to’kilayotgan oppoq nur ayolning yuzida jilva qildi, yumuq qovoqlarini qizartirdi, yonoqlariga ilingan marvarid tomchilarida va barmoqlaridagi uzukning olmos ko’zlarida aks etdi. Ayol ko’zlarini xiyol ochdi. Shu’la endi uning qorachiqlarida akslandi. Qanday yoqimli… Tiriklikning yana bir tongi otdi,- ayol ko’zlarini yumib, quyosh nurlarini simirdi, keyin yana ohista pichirladi:- Seni qanchalik yaxshi ko’raman quyosh!... Quyosh nurlarini mo’l-ko’l to’kdi. Ayol butkul oftob nuriga g’arq bo’ldi…“ Yozuvchining “Ayol” hikoyasidan keltirilgan mana shu iqtibosdan ham ko’rinib turibdiki, qahramon ruhiyatini ochishda, qahramon ruhiyatidagi iztiroblarini quyosh vositasi orqali ifodalab bermoqda. Shu bilan bir qatorda ijodkor asarda quyosh tasvirini shunchaki yorug’lik manbai sifatida kitobxonga to’gridan to’gri taqdim etmaydi. Balki quyoshning inson ruhi omiliga ta’siri natijasida inson ruhiyatida kechayotgan jarayonga kitobxon diqqatini jalb qilishi bevosita ijodkorning badiiy mhoratidan dalolat beradi. Quyos h nurining deraza oynasida to’kilayotgani bevosita tasvirni badiiy tasvir vositalardan biri metofora shaklida berilishi va sinekdoxa orqali inson a’zolarida 48

quyosh nurining jilvanishida, yonoqlarida ilingan marvarid tomchilar quyosh orqali tasvirda qahramonning farzandlarining ertangi hayoti va o’zining hayotda yashash istagi kuchli ekanligini mana shu tasvir orqali tavirlab berishi har qanday kitobxonni befarq qoldirmaydi. Mana shu “Ayol” hikoyasining so’nggi tasviri ham kitobxonni befarq qoldirmaydi. Jumladan: “ Tun chekindi. Deraza oynasiga kumushrang yog’du yopirildi. Keyin ufq qizarib, asta quyosh bosh ko’tardi. Quyosh nurlari xira va kuchsiz edi, ammo u tez ko’tarildi. Har yerda uni uvada pardalardek kulrang bulutlar to’sdi,lekin quyosh yurishini to’xtatmadi. Birdan quyosh ko’zni qamashtiradigan darajada oppoq bo’lib porlab bepoyon osmonni yoritdi, so’ng yurishini sekinlashtirganday bo’ldi va kasalxona tepasiga kelganida bor shu’lasini derazasi ochiq xonaga tushirdi, shu’la shu lahza karavotda yotgan xushbichim va go’zal ayol yuzida jilva qildi, qovoqlarini qizartirmoqchi bo’ldi, lekin tosh qotgan qovoqlar qilt etmadi, shu’la o’ziga qadrdon qorachiqlarda akslanmoqni istadi, ammo ularni topa olmadi, u faqat ayolning barmoqlaridapaydo bo’lib qolgan uzukning olmos ko’zchalaridagina aks eta oldi. Bu kun quyosh qanchalar porloq va nurafshon bo’lmasin, unga hech kim muhabbat izhor qilmadi, muloyim nurlarini simirmadi… Baribir quyoshning bu yerdan uzoqlashgisi kelmadi, u saxiylik bilan nurlarini mo’l-ko’l to’kdi, jimgina yotgan ayol vujudi ko’zni qamashtirib, yarqirayotgan oppoq nurlarga omuxta bo’lib ketdi.” Mana shu iqtibosdan ko’rish mumkinki, ijodkor qahramon holatini asar so’nggida ham quyosh detail orqali ifodalashga harakat qilmoqda. Quyosh nurlarining saxiyligi borliq va insonlarga birdek saxiylarcha sochishi aks etgani va qahramonning hayotdan joni uzlganini ijodkor kitobxonga tog’ridan tog’ri oddiy jumlalar orqali 49

emas, quyosh nurining qahramon qoracheig’larida aks etmagi va ko’zlarini qizartirmagi va faqat jonsiz temirda tovlanishi natijasida tasvirlab berishi bevosita nasrda ham so’zlarni poetic ko’chimlar orqali ifodalishi har qanday kibxon qalbini larzaga keltirhisi tabiiydir. Bu esa o’z navbatida ijodkorning badiiy mahorati yuksalib borishi va inson ruhiyatini poetik tasvirlarda berishini mazkur hikoyasida ko’rsatishga harakat qiladi. Zulfiya Qurolboy qizining “Ko’lanka” hikoyasidagi badiiy lavhalar borki, o’quvchining diqqatini jalb qiladi. Masalan: “ Ufq kaptar qoni sachraganday qizg’ish tus olgan, tong yorishib kelayotgan payt edi. Hali charaqlab ulgurmagan quyosh nurlari butunlay tarqab ketmagan qorong’lik qa’rini yoritishga ojizlik qilardi. Kunchiqarga qaragan ayvon ustuniga suyangan cha yorishib kelayotgan ufqqa tililib o’tirarkanman, to’satdan paydo bo’lgan samoviy yo’l boylab uzoqlashib ketayotgan sharpangni ko’rib qoldim. Nimadir yuz berganini anglashga ulgurmasimdan, charaqlab ketgan nurafshon , yog’du sening shakli shamoyilingni mening nigohlarimdan yashirdi.” . bu iqtibosda ham quyosh detail orqali inson ruhiyatini badiiy tasvir vositalardan biri metofora vositasi orqali badiiy yo’sinda tasvirlashga harakat qilingan. Bu yerda quyoshning chiqishi bevosita hayotning davom etayotgani bo’lsa, ikkinchi tomonidan inson qalbi qanadaydir voqelik sabab qalbi yaralanganday bo’lganini kaptar qoni ufqda sachrashi metofora tasviri orqali tasvirlaganini anglab olish mumkin. Zulfiya Qurolboy qizining “Hilola” hikoyasida ham asarning ekspozityasida badiiy tasvir vositalar orqali asar voqealarini tasvirlashga harakat qiladi. Bu esa kitobxon diqqatini bir nuqtaga jalb qilish bo’lsa, ikkinchi tomonidan qahramon 50

holatini tamsil orqali asar voqealari badiiy yo’sinda tasvirlanib borilishini anglab olishimiz mukin. Jumaladan: “ Uch kunlik hilolni ko’rganmisiz? Nozikkina, rangpar, xira yog’du sochib turuvchi uch kunlik hilol… Bi qarasangiz yorqin, yana bir qarasangiz zarrin nurlari borliqni yoritishga kuchi yetmayotgandek behold… Unga tikilayotganingizda kimdir yodingizga tushmaydimi? Yo’qmi? Men esa… Men esa har doim oy yangilanganida qoramtir osmonning bir chetida iymanibgina turgan uch kunlik hilolni ko’rishim bilan dugonam Hilolani esga olaman.” Yozuvchi mana shu tasvir orqali asar voqelarning keyingi bosqichiga tayyorlab boradi. Ko’kdagi yangi hilol, ya’ni uch kunlik oy holati orqali inson hayoti badiiy yo’sinda va metaforik shaklda tasvirlanishga e’tibor beriladi. Mana shu hilol tasviri natijasida insonnin iztirobli hayoti asarda ixcham shaklda badiiy lavhalarda tasvirlanib borishi ijodkorning inson ruhiyatini turli rakurslarda tasvirlanishini hayotimiy misollar asosida ifodalashga harakat qilganini anglash mumkin. Zulfiya Qurolboy qizining “ Ayol qiyofasidagi ajal” hikoyasida ham badiiy tasvir vositalaridan unumli foydalana olgan jihatlarni ko’rish mumkin. Jumladan, ijodkor bu asarida ham badiiy asar voqealarini ta’sirchan holda ifodalashga harakat qilgan. “ Mulla Ashur harchand o’zini chalg’itishga, fikrini jamlashga urinmasin, uddasidan chiqolmasdi. Ikki marta uylangan bo’lishiga qaramay, mulla bunday holga birinchi daf’a tushishi edi. O’z ko’nglida , qandaydir besaranjom bo’lib qolganday edi. Va bu besaranjomlikning oqibati yaxshilikka olib kelmasligini g’ayri-shuuriy ravishda his etgan mulla kechga borib xonasiga kirdi-da, eshikni ichkaridan qulfladi.” Yozuvchi mazkur hikoyasida mulla Ashurning holatini aniq tasvirlashda va ta’sirchan chiqishida besaranjom so’zini qo’llaydi. Agar yozuvchi 51

qahramon ruhiyatida kechayotgan iztiroblarni qayg’u, iztirob, dard, bezovta kabi so’zlar orqali ifodalaganda, asarda qahramon ruhiyatida kechayotgan jarayonlar unchalik badiiy jihatdan unchalik ta’sirchan bo’lmas edi hamda bu so’zlar kichik shaklda ifodalangan iztiroblar bo’lib qolgan bo’lardi. Shu boisdan ijodkor asarda qahramon ruhiyatini tasvirlashda so’zni qo’llashda mas’ulitani his qilib, qahramon dardini ochib bera oladigan so’zlarni topib, badiiy asarda ifodalay olganini alohida ta’kidlab o’tish joizdir. “Ayol qiyofasidagi ajal” hikoyasida qahramon va voqelarni tasvirlashda imkon qadar dabdabali so’zlardan foydalanishga harakat qilmaydi. Balki siz-u bilgan har doim nutqimizda qo’llaydigan oddiy so’zlardan unumli foydalana olganki, bu esa oddiy so’z zamirida tabiiylik va samimiylikka yo’g’rilgan ma’nolarni ijodkor tomonidan mahorat bilan qo’llay olganidan dalolat beradi. Masalan: Xonimbuvi hayron bo’lgancha, o’girilib ortiga qaray-qaray hovliga kirib ketdi. Xotini ko’zdan yo’qolgach, mulla inqilab o’rnidan jildi. Odatdagidek, uy-qo’rg’on atorfini bir qur aylanib chiqdi. Har kuni bo’lmasa-da, uch-to’rt kun oralatib, yon-veridan inson qadami tiyilgach, uy atrofini gir aylanib chiqadigan odati bor edi uning.” . mana shu iqtibosdan ham ko’rish mumkinki, yozuvchi mulla Ashurning o’rnidan turdi holatini o’rnidan jildi deb tasvirlaydi. Yozuvchi xalq xazinasida mavjud bo’lgan hammaga baravar taqdim etayotgan so’zlarni his qilish mumkin. Shu boisdan xalq tomonidan aytilayotgan so’zni ijodkorlar asarida badiiy boyoqlarda berilishi tahsinga loyiqdir. Shuningdek, asarda uch-to’rt kun oralatib so’zni qo’llaydi. Agar yozuvchi bu holatni uch-to’rt kun yoki uch-to’rt o’tkazib deyilsa ham hech qanday yo’qotish bo’lmaydi, lekin yozuvchi xalqning nutqida mavjud bo’lgan bir so’zning 52

ma’nosini beradigan boshqa variantdagi so’zni ifodada berishi bevosita ijodkorning so’z boyliginining ko’pligidan va so’zni his qila olishidan dalolat beradi. Mazkur hikoyada qahramonlar holatini shunday ishonarli tasvirlab berilganki haqiqiy qishloq hayotini ko’z o’ngimizda tabiiy yo’sinda gavdalantirib beradi. Masalan: “ To’rt qavat quroq ko’rpacha ustida o’tirgan Mulla seskanib tushganini o’zi ham sezmay qoldi. Beixtiyor ayolga zimdan ko’z qirini tashlaganini keyin sezdi. Odatda u shifo tilab keluvchilarni ham, iltimoschilarni ham, ayniqsa ayol kishi bo’lsa, chordona qurgancha,kitobidan ko’z uzmagan holda arz-dodlarini eshitar, shu qabilda javob-muomala qilar edi. Ammo bu gal… Ayolning yuzi loladek qizarib ketgan, ko’larini yerdan uzmasdi. Ovozi dardchil, lekin shu qadar yoqimli ediki!... U qimtinib, yerga qarab o’tirgan ayolga nazar tashlashdan yana o’zini tiya olmadi. Lekin tezda hushini jamladi, shaytonga xay berib, o’zini o’ngladi. Gunoh, tavqi-la’nat boyniga osilishidan cho’chigan mulla ko’zlarini yumgan koyi, ichida allaqanday duoni o’qidi. So’ng tasbeh o’irgancha, kitobdan ko’z uzmagan holda, o’ta jiddiylik bilan so’radi: -Avvaligi turmushingiz… buzilganmi? –Ha . bech yil bo’ldi.” Mana shu iqtibosdan ko’rish mumkinki, yozuvchi qahramon yashayotgan joyda qo’llaniladigan doimiy ravishda ishlatiladigan so’zni qo’llay olgan bu so’zlar quroq ko’rpacha, chordona kabi so’zlar. Bu esa qahramon yashayotgan joy bilan bevosita mantiq asosida uzviy bog’liq ekanligi va asarning tabiiy yo’sinda ishonarli chiqishiga zamin yaratib bergan. Yozuvchi bu so’zlarni ana shu joyda yashayotgan qahramon holatini ishonarli chiqishi uchun qo’llash bilan cheklanib qolmasadan , balki qahramonning 53

chordona qurgancha o’tirishda uning huzuriga ayol kishilar kelganda bu holat kuzatilishi yozuvchi tasvirga aniqlik kiritib ketgani tahsinga loyiqdir. Ayolning yuzini lodek qizarib ketishini metofarik shaklda tasvirlashi asar ta’sirchanligini ta’minlab bergan. 54

Xulosa 1. Hozirgi milliy o’zbek dabiyotida hikoya janrining tadrijiy takomilida Zulfiya Qurolboy qizi ijodining o’rni alohida ahamiyat kasb etadi. Ijodkorning hikoyalarida oddiy insonning turmush tarzini ixcham shaklda badiiy yo’sinda tasvirlashga harakat qilgan. 2. Zulfiya Qurolboy qizi ijodida ayol timsoli alohida o’rin tutadi. Zulfiya Qurolboy qizi ayol timsolini tasvirlashda oddiy voqelar asosida tasvirlashga harakat qilmaydi, balki imkon darajasida qahramon ruhiyatining ichki jarayonlarini badiiy yo’sinda ifodalashga harakat qiladi. 3. Yozuvchining hikoyalarida ona timsoli ham alohida ahamiyat kasb etadi. Ona siymosini aniq va tabiiy holatda hayotiy lavhalarda ko’rsatishga jamz etadi. 4. Zulfiya Qurolboy qizi hikoyalarining mundarijasida ona siymosi, mustaqil hayotga qadam qoyayotgan kelichak obrazlari rang-barang boy’oqlarda tasvirlangan. 5. Yozuvchi ayol timsolini tasvirlashda oddiy lavhalar orqali tasvirlashga harakat qilmaydi. Balki badiiy tasvir vositalar orqali qahramon ruhiyatini tabiiy yo’sinda tasvirlab berilganini “Ayol”, “ Muhabbat va nafrat”, “ To’xtab qolgan vaqt suvrati” hikoyalari asosida ko’rish mumkin. 6. Zulfiya Qurolboy qizi ayol timsolini tasvirlashda asar ekpozitsiya asosida hayotiy misollar asosida qahramon ruhiyatini taftish qilishga jazm etadi. Bu esa asarning badiiy ta’sirchanligini va kitobxonning diqqatini jalb qilishiga zamin yaratib beradi. 55

7. Ijodkor hikoyalarida ayol timsolini tasvirlashda badiiy tasvir vositalarning metafora, sinekdoxa, sheva xos so’zlar, sinonim, antonimlardan samarali foydalanib qahramon ruhiyatini ishonchli holda tasvirlay olgan. 8. Zulfiya Qurolboy qizi ayol timsolini tasvirlashda ijodkorning o’zi qahramonini kitobxonga tanitishdan olib qochadi, balki qahramonlarning ichki va tashqi dialoglari asosisda qahramonlarning ruhiy dunyosi inkishof etiladi. 9. Ijodkor ayol timsoli va yashab turgan muhitini tasvirlashda imkon qadar adabit til meyorlariga va o’z hududida qo’llanilayotgan so’zlaridan samarali va mantiq asosida foydalana olgani maqsadga muvofiq bo’lgan. 10. Umumiy o’rta ta’lim maktablari, Akademik litsey, kasb-hunar kollejlarida O’zbek adabiyoti fanining “Hozirgi adabiy jarayon” rukni asosida o’zbek milliy hikoyachiligining o’ziga xos jihatlari va undagi tasvir belgilarida inson obrazini qay yo’sinda tadqiq qilinayotgani bevosita Zulfiya Qurolboy qizi ijodi misolida o’rganishda mazkur ish qo’shimcha manba sifatida o’rganish mumkin. 56

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Karimov I. A. O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonida. T., 2011. 2. Karimov I. A. Yuksak ma’naviyat –yengilmas kuch. T., 2008. 3. Karimov I.A. 2012-yil vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko`taradigan yil bo`ladi. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 2011- yilning asosiy yakunlari va 2012-yilda O`zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo`nalishlariga bag`ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi. “Ishonch” gazetasi. № 11-12, 24- yanvar 2012-yil. 4. Sulton I. Adabiyot nazariyasi. T., 2005. 5. G’afurov I. Hayo- xaloskor. T., 2006. 6. To’rayev D. Davr va ijod mas’uliyati. T., 2004. 7. Normatov U. Yangi o’zbek adabiyoti. T., 2007. 8. Hamdamov U. Badiiy tafakkur tadriji. T., 2002. 9. Sodiq S. Ijodning o’ttiz lahzasi. T,. 2005. 10. To’rayev D. Yangi o’zbek adabiyoti. T., 2008. 11. Rasulov A. Badiiylik- bezavol yangilik. T., 2007. 12. Arastu. Poetika. T., 2004. 13. Qo’chqorova M. Badiiy so’z va ruhiyat manzaralari. T., 2011. 14. Hamdamov U. Yangilanish ehtiyoji. T., 2007. 15. Jo’raqulov U. Hududsiz jilva. T., 2006. 16. Normatov U. Tafakkur yog’dusi. T., 2005. 17. Karimov N. XX asr adabiyoti manzaralari. T., 2008. 57

18. Xudoyberdiyev E. Adabiyotshunoslikka kirish. T., 2007. 19. Karimov N, Mamajonov S, Shrafiddinov O, Nazarov B, Normatov U. XX asr adabiyoti tarixi. T., 1999. 20. Qo’shjonov M. Hayot va qahramon. T., 1979. 21. Quronov D, Mamajon Z, Sheraliyeva M. Adabiyotshunoslik lug’ati. T., 2010. 22. Zuflfiya Qurolboy qizi. O’lim hech narsa emas. T., 2011. 23. Zulfiya Qurolboy qizi. Yovuzlik farishtasi. T., 2005. 24. WWW . o’zbek adabiyoti. Uz. 25. WWW. Ziyo-uz. Com 26. WWW. Zuyonet. 58

O'xshashlar

Sharq adabiyotida Iskandar timsoli

Hamid Olimjon ijodida folklorizm

Uslub va mahorat (Saida Zunnunova ijodi misolida)

O’tkir Hoshimov ijodida Ona obrazi

O’zbek adabiyotida Kleopatra obrazining talqini