O’tkir Hoshimov ijodida Ona obrazi - Adabiyot - Diplom ishlar

O’tkir Hoshimov ijodida Ona obrazi

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

232 KB

Ko'chirib olish

O’tkir Hoshimov ijodida Ona obrazi mavzusida yozgan BITIRUV MALAKAVIY ISHI

MUNDARIJA Kirish. ……………………………………………………………………….…3 I BOB. Xarakter va milliylik……………………………………………….......9 1.1. Ona xarakterini yaratishda lirik ifoda va epik ko’lam…………………….15 1.2. Ona obrazini berilishida milliy an’analar va peyzaj tasvirining uyg’unligi..24 II BOB. Ijodkor estetik ideali va zamon-makon masalasi..................................32 2.1. Ona qiyofasini yaratishda yozuvchi mahorati va kompozitsion butunlik....44 2.2. Ona obrazi va til badiyati.............................................................................52 Xulosa..................................................................................................................58 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati......................................................................61 KIRISH 2

Mavzuning dolzarbligi. Mustaqillik tufayli o’zbek xalqi tarixida, taqdirida yangi bosqich boshlandi. El-yurt milliy qadriyatlarni e’zozlagan va rivojlantirgan holda umumbashariy mezonlar asosida yashay boshladi. Badiiy adabiyotda tasvirlanguvchi inson qalbi va ongida ro’y berayotgan evrilish, o’zgarishlarning sir-sinoatlarini, sabab-oqibatlarini, ularning jamiyat ravnaqi, zamondosh kamolotidagi o’rnini, binobarin, shularni yuzaga chiqaruvchi yozuvchi mahoratini zug’umli siyosat va mafkura emas, umumbashariy, insonparvar mezonlar, milliy qadriyatlar tadqiq etish lozimligi bugungi adabiyotshunoslik oldiga yangi-yangi vazifalar qo’ydi. Avvalgi bosqichlarda yaratilgan asarlarni ham Istiqlol g’oyalari bilan chambarchas aloqadorlikda o’rganish adabiyotshunoslikning dolzarb vazifalaridan biri bo’lib qoldi. Ona siymosi dunyodagi barcha xalqlar uchun muqaddas va mo’tabardir. Ularni birlashtirib turuvchi mushtarak fazilatlar bisyor, albatta. Lekin, ayni vaqtda, har bir xalqqa, millatga mansub ona siymosi o’z fe’l-atvori, tabiati, ichki va tashqi dunyosi, hatto, portreti bilan muayyan darajada farqlanib turadi. Ona butun bir xalq, butun bir millatning o’ziga xosligi, shakllanishi, namoyon bo’lishida alohida o’rin tutuvchi siymodir va ayni vaqtda, har bir inson kabi jamiyat, muhit, sharoitning vakili sifatida o’ziga xos bir individumdir. “Odamning qalbida qanday olijanob tuyg’ular mavjud bo’lsa, ularning barchasi avvalo onadandir”. Shu ma’noda, o’zbek xalqiga mansub ona siymosining badiiy adabiyotda tasvirlanishini , bu tasvirdagi o’ziga xosliklarni o’rganish, bu obrazni badiiy yoritishdagi yozuvchi uslubi va mahoratini tahlil etish – bu jihatdan, xarakter yaratilishiga ko’ra badiiy adabiyotimizning milliy fazilatlarini ochishda va ikkinchi jihatdan, o’zbek xalqidagi milliylikni ko’rsatishda o’ziga xos ahamiyatga egadir. Mazkur ishda Ona siymosiga uning ijtimoiy, yoxud tarbiyaviy mohiyatigina emas, balki, asosan, badiiy asarda obraz sifatida yaratilishini o’rganish nuqtai nazaridan yondoshiladi. O’zbek adabiyotida ona obrazining go’zal va betakror namunalarini yaratgan yozuvchilardan biri O’tkir Hoshimovdir. Adib asarlarida Ona obrazi shu qadar mustahkam va muhim o’rin tutadiki, ularsiz hatto yozuvchining yaxlit ijodini 3

tasavvur qilish qiyin. O’tkir Hoshimov mahoratining ko’pdan-ko’p qirralari ko’pincha bevosita mana shu obrazning yaratilishi va yoritilishidagi muvaffaqiyat bilan tutashib ketadi. U yoki bu asardagi joziba, asar milliyligini belgilovchi fazilatlar nuri ham, mohiyatan ana shu obrazga aloqador bo’lgan ziyodan o’sib chiqadi. Demak, O’tkir Hoshimov ijodidagi Ona obrazini o’rganish adib mahoratini belgilovchi yetakchi omillardan birini o’rganishdir. Shunday ekan, Ona obrazi tadrijini tadqiq etish; muallif ijodiy niyatlarining badiiy tajassumini, obrazlar tizimi hamda milliy qadriyatlar, milliy ruhiyatlar, milliy qiyofalar talqinini yaxlitlikda ochib berish; bir ijodkor siymosidagi muayyan bir muammo talqini orqali o’zbek adabiyotining ayrim milliy o’ziga xosliklarini ko’rsatish mavzuning dolzarbligini belgilaydi. Mavzuning o’rganilishi. Yozuvchining badiiy obraz yaratish mahorati masalalari adabiyotshunoslikda atroflicha o’rganilgan va bu borada I.Sultonov, H.Yoqubov, M.Qo’shjonov, O.Sharafiddinov, S.Mamajonov, N.Karimov, S.Mirvaliyev, B.Nazarov, U.Normatov, A.Rasulov va boshqalar qator tadqiqotlar yaratgan bo’lsada, mazkur muammo shu vaqtgacha ona obrazi yaratilishi nuqtai nazaridan maxsus tadqiq etilmagan. Bu borada adib asarlari yuzasidan ayrim maqolalar, kitoblar, tadqiqotlarda aytilgan ba’zi fikrlar mavjud. Ayrim dissertatsiyalarda umuman xarakter yaratish xususidagi fikrlargina berilgan. Biroq mazkur ishlarning hech birida Ona obrazi va uning takomili O’tkir Hoshimov ijodi misolida maxsus o’rganilmagan. Ma’lumki, sho’ro davrida M.Gorkiyning “Ona” romanidagi ona obrazi haqida ko’pdan-ko’p ishlar yozilgan. Biroq ularning deyarli barchasida mafkuraviy-ijtimoiy ruh ustuvor, lekin ular hozir ilmiy ahamiyatini yo’qotgan. Ona obrazining prozada o’rganilishiga bag’ishlangan maxsus ilmiy tadqiqotga boshqa jumhuriyatlar adabiyotshunosligida ham duch kelmadik. O’.Hoshimov ijodida Ona obrazining yaratilishidagi evrilishlar, tadrij va takomil muammolari mazkur tadqiqotda ilk bor monografik tarzda o’rganilmoqda. Bitiruv-malakaviy ishining maqsad va vazifalari. Ishda ko’zga tutilgan asosiy maqsad O’.Hoshimov asarlarida Ona obrazining yaratilishidagi 4

o’ziga xosliklarini o’rganish, shu masalalarga dahldor adibning adabiy-estetik va obraz yaratish masalasiga doir nazariy prinsiplarini tahlil etish, umumlashtirishdan iborat. Yuqoridagi maqsadlarga erishish uchun quyidagi vazifalarni hal etish lozim bo’ladi: O’tkir Hoshimov ijodidagi Ona timsolida millatga xos yetakchi fazilatlarning badiiy tajassum topishini aniqlash; Adib ijodidagi Ona obrazining badiiy evrilishi, tadriji va takomilini ko’rsatish; Qahramon xarakterini yaratishdagi yozuvchi uslubi va Ona obrazini yaratishda adib mahoratini ko’rsatish; Obraz va janr aloqadorligidagi yozuvchi imkoniyatlarini ochish; Asar milliyligini ta’minlashda Ona obrazining o’rnini ko’rsatish; Nutq tiplari va badiiy tilning xarakter mohiyatida tutgan o’rnini ko’rsatish. Bitiruv malakaviy ishning obyekti va predmeti. “Ikki eshik orasi”, “Tushda kechgan umrlar” romanlari, “Dunyoning ishlari” qissasi, qator hikoyalar, publitsistik maqolalar va qisman “Inson sadoqati” dramasi tadqiqot obyekti vazifasini bajardi. O’tkir Hoshimov mahoratini namoyon etuvchi kontekst, uslub hamda badiiy-estetik printsiplar dissertatsion ishning predmetini tashkil etadi. Bitiruv malakaviy ishning metodologik asoslari: Ishga I.A.Karimovning ijtimoiy fanlar taraqqiyoti va badiiy adabiyot rivojiga doir qarashlari metodologik asos qilib olindi. Aristotel, Gegel, Xose Ortego-i-Gasset, V.G.Belinskiy, E.Fromm, A.F.Losev, Y.Parandovskiy, A.K.Dremov, M.Y.Polyakov, M.B.Xrapchenko kabi mutafakkir va olimlarning falsafa, mantiq, adabiyot nazariyasi hamda estetikasiga doir asarlarida aks etgan qarashlari nazariy asos vazifasini bajardi. Shuningdek, ishda nasriy asarlarda badiiy obraz yaratish mahoratini tadqiq etgan M.Qo’shjonov, I.Sultonov, O.Sharafiddinov, S.Mamajonov, N.Karimov, B.Nazarov, U.Normatov, A.Rasulov, D.Quronov, B.Karimov singari adabiyotshunoslarning ilmiy mulohazalariga tayanildi. Bitiruv malakaviy ishida qiyosiy-tipologik va tarixiy-qiyosiy usullardan foydalanildi. 5

Himoyaga olib chiqilayotgan asosiy holatlar: Ona obrazi badiiy talqinidagi milliy o’ziga xosliklar; Insonning go’daklikdan boshlab butun umr davomida ona haqidagi taassuroti real tushunchagina bo’lib qolmay, ma’lum ma’noda, badiiylashgan tasavvur ekanligi; Adibning Ona obrazi ruhiyatini ochishdagi mahorati, xarakter yaratishdagi individualligi; Ona siymosini yaratishdagi badiiy tadrij; Ona timsoli talqinida lirik ifoda va epik ko’lam uyg’unligi; Obraz va milliylikning badiiy makon va zamon jihatdan o’zaro aloqadorligi; Janr talablarining obraz miqyoslariga ko’rsatuvchi ta’siri. Bitiruv malakaviy ish i ning ilmiy yangiligi. O’tkir Hoshimov ijodi turli yo’nalishlarda ma’lum ma’noda o’rganilgan bo’lsa-da, ishning ilmiy yangiligi Ona obrazining badiiy evrilishi, tadriji va takomili, shunga aloqador ravishda yozuvchi mahorati, adib ijodining milliy o’ziga xosligi jihatidan mazkur muammoning ilk bor monografik tarzda, mustaqillik davri estetik-nazariy qarashlari asosida o’rganilayotganligi bilan belgilanadi. Ishda quyidagi masalalar yoritiladi: Ona obrazi O’tkir Hoshimov ijodida alohida bir “qatlam”, alohida bir miqyos, alohida bir kontseptual markaz ekanini ko’rsatish; Asarda, ba’zan, ko’zga ko’rinmas muallif obrazi shakllanishida tasvirlanayotgan Ona siymosiga munosabatdagi badiiy-falsafiy-milliy uyg’unlikning muhim o’rin tutishini aniqlash; Ona mohiyatiga ko’ra ijobiygina emas, muqaddas ekanidan qat’iy nazar, badiiy asarda u barcha qahramonlar kabi – individium, alohida shaxs sifatida badiiy tasvirlanishini va shu tasvirdagi o’ziga xoslik, uslub, mahoratni ochish. Shunga ko’ra, Ona obrazi yaratilishida katta uslub, mahoratni ochish. Shunga ko’ra, Ona obrazi yaratilishida katta yutuqlar qatori jiddiy muvaffaqiyatsizlik ham bo’lishi mumkin; 6

Boshqa tipdagi qahramonlar qatori Ona obrazi tasvirida ham muayyan xronotopga aloqador ravishdagi evrilish, tadrij, takomilni belgilash; Uzoq bo’lmagan o’tmishda ayrim g’arb “olim”lari tomonidan: sharqda ayollar oyoq osti qilingan, degan fikrlarning g’irt uydirma, noxolis bo’lganini O’tkir Hoshimov asarlarida tasvirlangan Ona obrazining tahlili orqali tasdiqlash; Inson fazilatlari borasida idealning real asoslari hayotdagi aniq Onalar qiyofasida tajassum topishini ochish. XX asrning 60-yillariga kelib jamiyatda yangilanishga kuchli ehtiyoj sezildi. Bu yangilanish badiiy adabiyotda aks-sado bermay qolmadi, albatta. Yoki, yanada aniqroq aytganda, badiiy adabiyot ana shu ehtiyojning uyg’onishiga turtki berdi, sababchi bo’ldi. Xususan, she’riyatda ham, nasrda ham qisqa fursat mobaynida inson ruhiyati talqini birinchi o’ringa ko’tarila boshladi. Mazkur xususiyat voqelikni badiiy tadqiq etishning yangi tamoyillarini yuzaga chiqardi. Hayotga tanqidiy o’qtin-o’qtin ijodiy an’anaga aylanayozdi. E’tiborlisi shuki, bu xususiyat adabiyotga yangi kirib kelayotgan navqiron avlodning peshqadam vakillari ijodida, ayniqsa, bo’rtib ko’rinadi. O’tkir Hoshimov ana shunday yozuvchilardan biri edi. U dastlabki asarlari bilanoq nainki kitobxonlar, balki taniqli adiblarning ham e’tiborini tortdi. Buning sababi adib uslubi va tilidagi tabiiylik, samimiylik, ravonlikdir. O’zbek xalqining dunyo tamadduniga o’ziga xos o’rin tutishida O’tkir Hoshimov asarlarida mahorat bilan aks ettirilgan Onalarga o’xshash siymolarning o’rni benihoyadir, degan, butun ish davomida ilgari surilgan g’oya tadqiqotning ilmiy yangiligiga ma’lum ma’noda dahldor. O’tkir Hoshimov tomonidan san’atkorona yaratilgan Ona obrazi bugungi o’zbek adabiyotining xalqaro miqyoslarga chiqa olishida muayyan omil bo’lishini tasdiqlash ushbu tadqiqotning ilmiy yangiligini ko’rsata oluvchi sifatlaridan biridir. Bitiruv malakaviy ishning ilmiy va amaliy ahamiyati. Milliylik va yozuvchi mahorati muammolarining, nainki, o’zbek adabiyoti misolida, balki qardosh xalqlar adabiyotini ham shu muammolar asosida fundamental o’rganishda, milliy adabiyot tarixini yoritishda tadqiqot nazariy xulosalaridan foydalanish 7

mumkin. Shuningdek, hozirgi adabiy jarayonni, uning taraqqiyot tamoyillarini, individual uslub va mahorat muammolarini o’zlashtirishda, oliy o’quv yurti hamda o’rta maxsus ta’lim tizimi talablari uchun ma’ruzalarda, maxsus kurs va seminarlar o’tkazishda foydalanish mumkin. Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi : Ish kirish, 2 asosiy bob, 4 fasl, umumiy xulosalar va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. I BOB. Xarakter va milliylik Bizga ma’lumki, mustaqillikka qadar milliy adabiyotimizning o’ziga xosligini sof-xolis va siyosatdan holi ilmiy nuqtai nazardan yoritish imkoniyati yo’q edi. Mustaqillik bergan fikr erkinligi tufayli milliy adabiyotga doir muhim 8

muammolar, jumladan, milliy xarakter muammosi borasda fikr yuritish hayotiy zaruratga aylandi. Lekin milliy xarakter muammosini ilmiy asoslash, bu tushunchaga ta’rif berish masalasi o’zbek adabiyotshunosligida haligacha to’liq hal etilmagan. Akademik I.Sultonning ”Adabiyot nazariyasi” kitobida adabiy asar va xarakter, xarakter tasviri va estetik ideal, xarakter va badiiy to’qima kabi umumnazariy masalalar sho’ro adabiyotshunosligi nuqtai nazaridan yoritilgani holda, xarakterning milliy o’ziga xosligi haqida biror fikr bildirilmaydi. O’zbekiston Fanlar Akademiyasi tomonidan tayyorlangan II jildlik ”Adabiyot nazariyasi”da xarakterning umuminsoniy, umumfalsafiy jihatiga diqqat qaratiladi. Romantizm estetikasidagi xarakter talqinlariga umumiy ta’rif beriladi. O’zbek adabiyotidagi badiiy xarakter ko’rinishlari, ko’proq ijtimoiy, siyosiy, mafkuraviy prizmalarda o’rganiladi. Mustaqillik davrida milliy qahramon, milliy xarakter bilan bog’liq qator tadqiqotlar amalga oshirildi. Ularning aksariyatida, bugungi imkoniyatlarga qaramasdan, ushbu muammolar yetarlicha oydinlashmagan. Filologiya fanlari nomzodi G.Imomova ”Tipik milliy xarakterlar yaratishda badiiy nuqtning roli” mavzuidagi ilmiy izlanishlarida milliy xarakter muammosini ko’proq qahramon, badiiy nutqi va ijtimoiy muhit nuqtai nazaridan o’rganadi. ”Milliy muhit bilan milliy nuqtning o’zaro bog’liqligi o’zaro muvofiqligi haqqoniy badiiy asarning bosh mezoni hisonlanadi”, degan anchayin torroq fikrni o’rtaga tashlaydi. M.Hamidovaning tadqiqotida bevosita milliy qahramon muammosi qo’yilgan. Lekin tadqiqotchi Sh.Xolmirzayev ijodida milliy xarakter talqinini yoritish bilan cheklangan. Umuman, biz keltirib o’tgan va keltirishda zarurat sezilmagan barcha izlanishlarda o’zbek adabiyotining milliy xususiyatlari bilan bog’liq nazariy tushunchalar muayyan ta’rif-tavsifga ega emas. Demak, milliy xarakterning o’zbek hikoyachiligidagi o’ziga xosliklari haqida to’g’ri tasavvurga ega bo’lishimiz lozim. Falsafaga doir adabiyotlarda xarakter insonning ruhiy o’ziga xosligini ifodalovchi, irsiy belgilardan holi bo’lmagan va ijtimoiy-ma’naviy muhit tasvirini 9

o’zida mujassam etgan tushuncha, deb qaraladi. Xarakter ijtimoiy hayotda insonning atrofdagilarga, o’ziga, narsa va hodisalarga bo’lgan munosabatiga qarab belgilanadi va baholanadi. Qisqa qilib aytganda, ”Xarakter tabiatida ijtimoiy- psixologik omillar yetakchilik qiladi”. Inson xarakteri va badiiy adabiyot masalasidagi bizga ma’lum eng salmoqli fikrni Aristotelda uchratamiz. U badiiy xarakter uchun muhim bo’lgan to’rt jihatni alohida ta’kidlaydi: 1. xarakter yaxshi (ya’ni, ijobiy – G.S.) bo’lishi kerak... 2. xarakter o’ziga xos bo’lishi kerak... 3. xarakter haqqoniy (hayoliy, real) bo’lishi kerak... 4. xarakter izchil bo’lishi kerak...”. Rus adabiyotshunosi N.Dragomeretskaya ”Badiiy adabiyotda xarakter” nomli tadqiqotida: ”Adabiy xarakterni hayotiy xarakterdan farqlay bilish muhim” deb yozadi. Uning fikricha, badiiy xarakter hayotiy xarakterdan farq qilib, badiiy xarakterda subyektiv omil yetakchilik qiladi. Tadqiqotchi adabiy xarakter muammosini o’rganganda, albatta, yozuvchining estetik ideali, dunyoqarashi va badiiy metodidan kelib chiqishi lozim. Adabiy xarakter tom ma’noda hayotni badiiy aks ettirish usuliga qarab belgilanadi. Hayotni badiiy aks ettirish o’z navbatida hayotiy xarakterdan badiiy xarakter yaratishdir. Natijada, inson shaxsiyati orqali badiiy xarakter yaratishdir. Natijada, inson shaxsiyati orqali badiiy xarakterning tarixiy, umumbashariy, xalqona va milliy qirralari yuzaga keladi. Yozuvchi badiiy obrazni turli davrlar, turli ruhiy, tarixiy vaziyatlar girdobiga tashlaydi va bu orqali obraz xarakteeriga xos jihatlarni yoritib beradi. Jumladan: portret, qahramonning tavsifi va ta’rifi, qahramon nutqi, sharoit, turli tarixiy, ijtimoiy, siyosiy va ruhiy vaziyatlar, narsa va hodisalar; qahramon faoliyati, uning boshqalar bilan munosabati, fikr o’ylari, iztiroblari, quvonchlari badiiy xarakterda mavjud bo’lishi lozim. Ushbu jihatlarsiz xarakter qurilishi mukammal bo’la olmaydi. Mazkur qarashlar quyidagi uch nuqtada kesishadi. Demak, badiiy xarakter yozuvch estetik idealining obrazli ifodasi. Shu bilan birga, unda yozuvchi 10

dunyoqarashi, ijodiy metodining yo’nalishi ham yetakchi mavqe tutadi. Badiiy xarakter hayotiy xarakterning bevosita aksi emas, balki real inson xarakteri bilan yozuvchi subyektiv fikr-o’ylarining uyg’unligidir. N. Dragomiretskaya so’zlari bilan aytganda ”Badiiy xarakter-ijtimoiy voqelikning estetik iqrori yoki inkoridir”. Mazkur qisqacha ekskursimiz xarakterning umumfalsafiy, umumnazariy asoslari haqida tushunchaga ega bo’lishimiz uchun asqotadi. Shu bilan birga bevosita tadqiqotimiz mavzusi hisoblanmish milliy xarakter muammosini yoritishda asos bo’lib xizmat qiladi, deb o’ylaymiz. Bevosita milliy xarakter muammosiga bag’ishlangan tadqiqotlar, yuqorida ta’kidlaganimizdek, o’zbek adabiytoshunosligida ancha o’rganilgan masala. Biroq biz tahlilga tortadigan adiblar ijodida milliylik masalasi bevosita tadqiq qilingan emas. Shuningdek, bu masala N.Dobrolyubov, N.Chernishevskiy, V.Belinskiylarning ishlarida bevosita rus adabiyoti materiallari asosida o’rganilgan. V.Belinskiy milliy xarakterning realistik tasviri haqida realist yozuvchi tilidan shunday savolni o’rtaga tashlaydi: ” Nima uchun mana bu odam hayotda qanday bo’lsa shundayligicha qoldi, nima uchun faylasuflar nazariyasiga ko’ra kim bo’lishi kerak bo’lsa, o’shanga o’xshaydi”. Munaqqidning fikricha, milliy voqelik badiiy xarakterlarga bevosita ko’chadi. Real rasvirning jozibasi va ta’sir kuchi ham shunda. Umuman, badiiy adabiyotda milliy xarater muammosi haqida gap ketganda, eng avvalo, buyuk yozuvchimiz Abdulla Qodiriyning ”O’tgan kunlar” romani qahramonlari ko’z o’ngimizga keladi. Misol uchun, romandagi Otabek va Kumush obrazlarini olaylik. Birinchidan, Otabek Kumushlar tabiatidagi rostgo’ylik, rahmdillik, sabrlilik, vafodorlik, kamtarlik kabi xususiyatlar. Mazkur obrazlar xalqchilligini ta’minlagan. O’zbek kitobxoni Otabek va Kumushlar timsolida haqiqiy o’zbek, haqiqiy Sharq farzandlarini ko’radi. Asar go’yo xalq kitobi kabi ommalashib ketganligi fikrimizning dalilidir. Asar ana shu milliyligi tufayli ham umuminsoniylik kasb etadi. Boshqa millatlar sevgisiga sazovor bo’ladi. 11

P.Qodriyning ”Otam haqida” deb nomlangan kitobidagi ushbu satrlar fikrimizga dalil: ” Men siz yaratgan qahramonlarni siz sevgan kabi sevib qoldim. Axir, Otabekni sevmaslik mumkinmi? Otabek kabi yigitlar hozirgi kunimizda ham ko’p- ko’p bo’lishini istardim” (Ukrain qizi Lyudaning 1961-yili Qodiriyga yozgan maktubidan). Uchinchidan Otabekning vatanparvarligi, vatan ozodligi yo’lidagi sidqidildan kurashi bizni lol qoldirdi. Qalblarda vatanparvarlik olovini yoqadi. Otabek xarateridagi bu jihat jadidlar harakati, jadidlar xarakteri bilan chambarchas bog’lanib ketadi. Shu bilan birga, Qodiriy estetik idealini to’laligicha o’zida ifoda etadi. To’rtinchidan, Qodiriyning ”O’tgan kunlar” romani o’zbek xalqining milliy mustaqillik yo’lidagi azaliy orzularining badiiy ifodasi ekaniga shubha yo’q. Beshinchidan, Otabek va Kumushlar ichki dunyosi tasviri milliy xarakterning o’zbek adabiyotidagi yuqori cho’qqisi desak mubolag’a bo’lmaydi. Yuqoridagi fikrlardan ayonki, milliy xarater yaratish tajribasi bizning dastlabki romanimizdayoq yuqori darajada namoyon bo’ldi. Jahon adabiyotshunosligi tomonidan ishlab chiqilgan mezonlarga to’la muvofiq kelgan. Bunda davrning, jadidchilik deb tan olingan milliy-ozodlik harakatining roli katta bo’lgan. O’tgan asrning 60-yillari uchun ham adabiyotda milliy xarakterlar yaratish an’anasi favqulodda voqea edi yoinki milliy badiiy tafakkurdagi burilish edi. Shu nuqtai nazardan o’sha davr o’zbek she’riyatida Erkin Vohidov, Abdulla Oripov, Rauf Parfi nomlari bilan bog’liq yuz bergan yangilanishga qisman olinsa, nasrimizdagi yangilanishi jarayonlari O’lmas Umarbekov, Uchqun Nazarov, Shukur Xolmirzayev, O’tkir Hoshimov nomlari bilan bog’liqdir. Muhimi, o’sha o’ttiz-qirq yil burungi tarixiy evrilishlar mualliflari adabiyotimizning ko’rkiga ko’rk bo’lib qo’shilgan ko’plab asarlar yaratdilar. ”Ikki eshik orasi”, ”Tushda kechgan umrlar”, ”Dunyoning ishlari”, ”Nur borki, soya bor” asarlari O’tkir Hoshimovning epik ko’lamdagi salodiyi namunalariga aylandi. ”Dunyoning ishlari”da o’zbekning mushtipar, mushfiq va jafokash Onasiga tirik haykal qo’yildi. Uning biror novellasi sahnasini befarq o’qib bo’lmaydi. Kitobxon qavmi borki, ushbu asar mutolasiga kirishdi deguncha o’z bolaligi, go’daklik xotirasiga 12

muhrlangan volidasini eslaydi. Bu eslash har qanday bag’ri tosh odamning ham ko’nglini halimlashtiradi, uni ezgu tuyg’ular girdobiga tortadi. Asarning ikkinchi e’tiborli jihati shundaki, yozuvchi odamlarni Onaga bo’lgan munosabatidan kelib chiqib kimligini qanday insonligini ko’rsatadi. Qissaning uchinchi yo’nalishini asar qahramoni ”Men”idagi evolyutsiya tashkil etadi. Bu ”Men” dunyoni asosan ona timsoli orqali idrok etib ulg’ayadi, neki voqea-hodisa bo’lsa ona konteksida qabul qiladi va shu konteksdan kelib chiqib ularning bahosini beradi. Do’st xiyonatiga uchragan qahramonning iztirobga tushganini eslaylik. Vaziyat shu qadar og’irki, azbaroyi osmondagi oy ham xoindek, uning nurlari xiradek, yulduzlar xoinlarcha ko’z qisayotgandek, shamol xoinona qiqirlayotgandek tuyuladi. Bir so’z bilan aytganda, qahramon uchun dunyo zimiston uning nazarida bu yorug’ olamda yaxshilik yo yoqimli narsaning o’zi qolmagan. Mana shunday depressiv holatdan uni faqat ona faqat onadagi bag’rikenglik, kechirimlilik xalos etishi mumkin. Onadagi kechirimlilik, bag’rikenglik o’g’ilning mushkulini osonlashtiradi. ”Dunyoning ishlari”da kashf qilingan Ona obrazi O’tkir Hoshimovning keyingi asarlarida ham boshqa zamon va boshqa makonlarda o’quvchining ko’z o’ngida gavdalanadi. Chunonchi, ”Tushda kechgan umrlar”dagi Qurbonoy xola ko’p jihatdan qissadagi Oyi obrazini mantiqan davom ettiradi. ”Urushning so’nggi qurboni” hikoyasidagi Umri onaning mushfiqligi, hokisorligi ham bu ikki asardagi onadagi fazilatlarda deyarli farq qilmaydi. Turli asarlardagi turli obrazlarga bunday yondashuv to’g’ri yo noto’g’riligini butkul boshqa masala, lekin bu o’rinda gap boshqa yoqda. ”Dunyoning ishlari”da Onaning quyma obrazini yaratishga muvaffaq bo’lgan muallif endi boshqacha onani tasavvuriga sig’dirolmasligi aniq edi, binobarin basharti u onani boshqacha tasvirlasa go’yo o’sha Onaga xiyonat qilayotgandek ona timsoliga putur yetkazib qo’yayotgandek ahvolga tushardi. U adib O’tkir Hoshimovning onasi, o’zbekning onasi edi. 13

1.1. Ona xarakterini yaratishda lirik ifoda va epik ko’lam O’tkir Hoshimovning ”Cho’l havosi” asaro qahramon xatlaridan tashkil topgan. Garchand g’oyaviy mundarijada sotsialistik realizm sezilib tursada, qissa shakliy izlanishlar yo’lidagi dastlabki qadam bo’lib, ijodkor uslubi shakllanishida muhim o’rin tutadi. Keyinchalik badiiy shakl bilan falsafiy uyg’unlik adib ijodiy 14

manerasining yetakchi xususiyati darajasiga ko’tariladi. Ona obrazini yaratishda bosqichma-bosqich bosib o’tilgan ”Dunyoning ishlari” qissasi, ”O’zbeklar”, ”Urushning so’nggi qurboni” hikoyalari, yirik polotnodan tashkil topgan ”Ikki eshik orasi” romanidagi qator onalar obrazi va ularning milliy xarakterini yaratishdagi lirik ifoda va epik ko’lam uyg’unligining yetakchi uslubiy yo’nalish tariqasida shakllanganini ko’ramiz. ”Odam ovozi” hikoyasida ona qiyofasi asosiy planga chiqadi. Matbuotda jiddiy bahs-munozaralarga sabab bo’lgan bu asar bir qarashda, sotsialistik realizm metodiga tayanib yozilgandek taassurot qoldirsada, unda hukmron mafkura qoliplariga to’g’ri kelmaydigan jihatlar oz emas. Adabiyotshunos olima M.Sultonova yozadi: ”Mastura xolaning (hikoya qahramoni – D.O.) yolg’iz qolishga faqat o’zi aybdor. Axir Yevropa adabiyotida yolg’izlik fojiasi katta sotsial fojia sifatida talqin qilinayotgan bir pallada bizda yolg’izlik tushunchasining nisbiy ekanligi, bunday fojialar chiqib kelishi mumkin emasligini qattiqroq ta’kidlash ham mumkin edi”. Olima fikrlarida ijtimoiy davr ta’siridagi mafkuraviy talab yaqqol ko’zga tashlanib turibdi. Chunki sovetlar jamiyatida ”inson o’zini mutlaqo yolg’iz his etmaydi! Chunki sovetlar jamiyati kollektiv jamiyat” – degan ideya hukmron edi. 1972-yilda yaratilgan ”Urushning so’nggi qurboni” hikoyasi lirik ifoda va epik ko’lam mushtarakligini yorqin aks ettiradi. Hikoya ikkinchi jahon urushining insoniyat taqdiriga, jumladan, millat psixologiyasiga ko’rsatgan ta’sirini aks ettiradi. Asosiy qahramon – Umri xolaning ikki o’g’li bor. Kattasi – Shoikrom o’z oilasi bilan alohida yashaydi. Kichik o’g’li Shone’mat dardga chalingan. Tabib unga qo’y suti buyurgan, lekin Ona o’z farzandiga sut olib berishga qodir emas. Asar davomida kuzatiladigan tushkun kayfiyat ustuvorligi alamzada o’g’ilning qarori yordamida fojiaviy nuqtaga ko’tariladi. Shu o’rinda Umri xola va Shoikrom xatti-harakatlaridagi o’xshashlik kitobxonni ajablantirmaydi. Ona o’g’rilik qilish katta gunoh ekanini o’ylab ko’rmaganidek, farzand ham birovning joniga qasd qilish salbiy illat ekanini tushunishni istamaydi. Asosiy aybdor – urush va uning salbiy asoratlaridir. Shu o’rinda fransuz mutafakkiri D.Didroning ”xarakter tipik sharoit bilan belgilanadi”, 15

- deganida naqadar haq ekanligi oydinlashadi. Darvoqe, tipik manzara jamiyat ma’naviy mezonlariga zidlik kasb etsa ulkan fojialar keltirib chiqaradi. Shu tarzda ijodkorning urush va uning oqibatlariga ruhiy munosabati shakllandi. Muallif asar to’qimalariga yoyilib ketgan fojiaviy ruhni yuqori bosimda tutib turadi. Ayniqsa, Ona qiyofasini shakllantirishda yozuvchi lirizm oqimini bir qadar kuchaytiradi. Sentimental kayfiyat quyuqligi lirik ifodaning ustuvorligini bo’rttiradi. Matnda lirik ifoda va epik maydon yurishini ketishi faqat tuyg’u va ong o’rin almashnuvlari bilan izohlanmaydi. Darhaqiqat, lirik ibtido va epik ko’lam o’rtasidagi uzviy robita asarning badiiy mantig’idan kelib chiqadi. Yozuvchining hikoyalaridan keyingi qissalari, romanlar unga shuhrat keltirdi. Sekin-asta uning aksar asarlarida Ona obraziga jiddiy ravishda qancha hajm ajratilishi emas, hajmdan qat’iy nazar asardan asarga Ona obrazining mohiyatidagi salmoq chuqurlashib, teranlashib borayotganida, bu obrazga adibning turli rakurslar orqali yondashayotganida edi. O’tkir Hoshimov ijodida ”Dunyoning ishlari” qissasi adibning ona obrazini yaratishdagi kulminatsion nuqtai bo’ldi, deyish mumkin. Zero, mazkur qissa o’zbek kitobxonlari va adabiyotshunoslarigina emas, xorij kitobshinavandalari qalbini ham zabt etdi. Ustoz adib Said Ahmad ”Ijod va jasorat” maqolasida qissa haqida shunday e’tirof etdi: ”Dunyoning ishlari” asarini qissa emas, doston deb atashni istardim. U qo’shiqday o’qiladi. Uni o’qib turib, o’z onalarimizni o’ylab ketamiz. Shu mushfiq, shu jafokash onalarmiz oldidagi bir umr uzib bo’lmas qarzlarimizning aqalli bittasini uza oldikmi, degan bir andisha, bir savol ko’z oldimizda ko’ndalang turib oladi”. Adabiyotshunos A.Rasulov shunday deb yozadi: ”Dunyoning ishlari” poetikasining alohida sinchkovlik bilan o’rganish zarur. Asarda yozuvchi mahorati, topqirligi, qissa janri tabiatiga kiritgan yangiligi, eng kichik personaj mohiyatini ham bir turtki, bir imo, harakat bilan ochib yuborganligi aniq ko’rinadi. Bir qarasangiz, ”Dunyoning ishlari” sentimental asar emas. Mazkur qissaning ijobiy, gumanizm targ’ibotchisi sifatida xislat va fazilatlari haqida taqriz va maqolalar e’lon qilishdi. Qissa kompozitsiyasiga e’tibor bersak, asar muallif ta’kidlaganidek, hajm jihatdan xilma-xil, katta, kichik, 16

o’rtacha muqaddimasida shunday deydi: ”Bu qissa katta-kichik novellalardan iborat. Biroq ularning barchasida men uchun aziz odam – Onam siymosi bor. Bundagi odamlarning hammasini o’z ko’zim bilan ko’rganman. Faqat ba’zilarining ismi o’zgardi, xolos. Bu odamlarning qismati ham qaysidir jihati bilan Onamga bog’langan”. Demak, bu qissa yaratilish uslubi jihatidan Abdulla Qahhorning ”O’tmishdan ertaklar”, Nazir Safarovning ”Navro’z” avtobiografik xarakterdagi asarlariga o’xshab ketadi. Qissada adibning onasi Poshsho xola obraziga hayotiy asos bo’lib, uning atrofiga chamasi 20 ga yaqin onalar obrazi bog’lanadi. Lekin barcha voqealar va onalar siymosi Poshsho xola obrazi bilan bir nuqtada kesishadi. ”Dunyoning ishlari” qissasidagi bosh qahramon Ona xarakteri turadi. Fikrimizni dalillash maqsadida asarga murojaat qilamiz. Qissadagi hikoyalar davomida muallif qahramon tarzida o’zini o’zi koyiydi. Ona qadriga yetmaganlikda, uning mehribonliklarini tushunmaganlikda, farzandlik burchni yaxshi ado etolmaganlikda ayblaydi. Bu iztiroblar, ayniqsa, ”Xiyonat” hikoyasida yaqqol ko’zga tashlanadi. Yozuvchi bu hikoyada muallif nutqini, uning ruhiy holatini tabiat bilan qiyoslashtirib beradi. ”Xiyonat” hikoyasida O’tkir Hoshimov o’zining bolalikda, o’quvchilikda, talabalikda boshidan kechirgan sarguzashtlarini ta’sirli qilib ifoda etadi. ”Student edim, farishtadek pokiza qizni sevardim. Bizning o’z skameykamiz, ”o’z” anhorimiz bo’lardi”, - deydi muallif (farzand – G.I.) Keyin qiz undan o’zini olib qochadigan, ko’zlarini yashiradigan bo’ldi. Yigit hamma sirlarini eng yaqin o’rtog’i, do’stiga aytadi. Do’sti esa indamay yuravering, bir kuni o’zi bosh egib keladi deydi. ”Do’stim to’g’ri aytardi, - deydi yana muallif (farzand), men endi oqshom sayllari o’rniga qiroatxonada o’tiradigan bo’ldim”. ”Iliq yoz oqshomi edi. Osmonda to’lin oy pokiza nur sochar, yulduzlar xushchaqchaq porlar, bog’ ustida shabada shodon shivirlar edi. Suv bo’yidagi o’zimizning skameykaga yaqin keldim. Keldim-u juda tanish, juda jarangdor kulgini eshitib, taqqa to’xtadim... Xuddi o’sha joyda yaqindagina men bilan o’tirgan skameykada o’sha qiz o’tirardi. Mening o’rnimda esa... do’stim o’tirar. Qizning yelkasidan quchib, ko’ksiga tortar, qiz esa undan o’zini olib qochgandek 17

bo’lar, mening bag’rimda qanday kulgan bo’lsa, uning quchog’ida ham shunday g’amza bilan kular edi...”(29-bet). Endi muallif (farzand)ning bir yo’la ham muhabbatidan, ham do’stidan ayrilib turgan ruhiy holati, qalb iztirobiga e’tibor qiling: ”Eshikdan ”Assalomu alaykum!” deb kirgan do’stimni, bilmayman, sakrab turib basharasiga musht tushirdimmi yo ustimga egilganida urib yubordimmi... Shunisi esimdaki, u so’lagi sachrab ketgan labini artib qandaydir, g’ayritabiiy, behayo iljaygancha harom nurini sochar, xiyonatkor yulduzlar xoinlarcha ko’z qisishar, xiyonatkor shamol xoinona qiqir-qiqir kular edi” (29-30-bet). Ma’lumki, yozuvchilarimiz go’zal qizlarni, nafis narsalarni oyga, yulduzga o’xshatib kuylaganlar. Klassik adabiyotimizda yozuvchilar bu detallardan qahramonlarning ichki dunyosini ochishda, ularning ruhiy holatlarini tasvirlashda foydalanganlar. M.Sholoxovning ”Tinch Don” epopeyasida shunday tasvirga duch kelamiz: ”...Garmsel ko’targan chang-to’zon orasida jar ustida quyosh ko’tarilmoqda edi. Uning nurlari Grigoriyning oppoq sochlarini kumushday yiltiratar, murdanikiday oqarib ketgan vahimali suratdek qotib qolgan yuzini yoritardi. Grigoriy og’ir uyqudan uyg’ongandek boshini baland ko’tardi-yu, qop- qora osmon bilan ko’zini qamashtiruvchi yorqin quyoshning qora gardishini ko’rdi”. Demak, Aksinyadan judo bo’lib, uni qabrga qo’yib kelayotgan Grigoriyning ko’ziga quyosh qop-qora bo’lib ko’rinadi. Bu tasvirda yozuvchi M.Sholoxov Grigoriy obrazini , uning o’sha paytdagi ruhiy holatini, kechinmasini yorqinroq ifodalash maqsadida quyoshga qora rang beradi, holbuki quyosh qora emasligi kitobxonga ayon. O’.Hoshimov ”Dunyoning ishlari” qissasida muallifning ichki dunyosidagi keskin o’zgarishni aniq ko’rsatish maqsadida oyni, yulduzni ikki xil holatda tasvirlab, psixologik ma’noni kuchaytiradi. Sevgisi musaffo va beg’uborlikda ”oy uning mazdida pokiza va nur sochar”, ”yulduzlar xushchaqchaq kular edi”. Endi-chi kayfiyatida to’satdan o’zgarish ro’y bergan holatda esa ”oy harom nur sochar”, ”yulduzlar xoinlarcha ko’z qisar” edi. Shu hikoyada muallif nutqi boshqa hikoyalar 18

nutqidan har bir voqeani teran his qilishi, shoirtabiatligi, ijodga moyil shaxs bo’lganligi uchun alohida ajralib turadi. O’tkir Hoshimovda nafosat tuyg’usi behad kuchli. Hatto u aldangan odamning ma’naviy inqirozi, fojiasi, halokati tasvirida ham shu tuyg’uni saqlab qoladi. Ayniqsa, u yaxshi, olijanob, ma’naviy barkamol shaxslar qalbi, tabiati tasvirida o’zini nihoyatda erkin his etadi. Yozuvchining ijobiy qahramonlari aksari go’dakday beg’ubor, nafosat tuyg’usiga boy, hissiyotchan, o’ta ta’sirchan odamlar. Hayotning shafqatsiz haqiqatini shafqatsiz dag’al bo’yoqlarda ifoda etilgan asarlar ruhida tarbiyalangan kitobxonga O’tkir asarlaridagi o’ta nafis, hissiyotga bor ifodalar, soddadil, romantik, o’ta kitobiyroq tuyulishi mumkin, nachora, yozuvchining tafakkur va ifoda tarzi barchaga birdek ma’qul bo’lishi shart emas. Biroq adibning uslub tarzini boshqa bir uslubiy yo’nalishga zid kelgani uchun kamsitish, rad etish, yerga urish o’rinsiz. Adabiyotda badiiy tafakkur, ifoda tarzi qanchalar rang-barang bo’lsa, shuncha yaxshi. O’tkir asarlarida personaj talqinidagi nafosat tuyg’usi bilan yo’g’rilgan liro-romantik yo’nalish alohida jilo bilan namoyon bo’lgan ekan, bu hol milliy nasrimizning boyligidir. Yozuvchi ijodiga xos lirik tarona uning ”Dunyoning ishlari” qissasida eng baland pardalarda jarangladi. Bu asar Ona haqidagi, Ona qalbining cheksiz sahovati haqidagi o’ziga xos qasidadir. ”Dunyoning ishlari” bir qarashda avtobiografik asar, yozuvchining o’z bolalik yillari, yoshlik, yigitlik davri xotiralari, onasi, qarindosh-urug’lari, tanish odamlar hayotidan voqe etadi. Unda xilma-xil voqealar hikoya qilinadi, biroq asar markazida Ona obrazi turadi. Asardagi ona farzandi, farzandi oromo, baxti uchun jonini, jahonini berishga tayyor ming-minglab onalarimizning timsoliga aylandi. Qissa zavq-shavq bilan shoirona yozilgan. ”Dunyoning ishlari”ni qissa emas, doston deb atashni istardim, - deydi Said Ahmad. – U qo’shiqday o’qiladi. Uni o’qib turib o’z onalarimizni eslab ketamiz. Shu mushfiq, shu jafokash onalarimiz oldidagi bir umr uzib bo’lmas qarzlarimizning aqalli bittasini uza oldikmi, degan bir andisha, bir savol ko’z oldimizda ko’ndalang turib oladi. Qissa bizni insofga, insonni qadrlashga, hurmat qilishga chaqiradi”. 19

Yozuvchi o’z onasining cheksiz qalb sahovatlari haqida so’z ochar ekan, ayni vaqtda uni yetarlicha qadrlay olmaganidan afsuslanadi. Qissa bir-biri bilan uzviy bog’langan mustaqil voqeiy (bo’lib o’tgan) hikoyalardan tashkil topadi. ”Dunyoning ishlari” boshdan-oyoq nihoyatda yorqin, ajib bir milliy bo’yoqlar bilan jilolangan. Ayni paytda asar teran bir umuminsoniy, baynalminal tuyg’ular bilan yo’g’rilgan. Qissada shunday mulohazalar bor: ”Ehtimol, dunyoning bu chetida turib bir odam o’z sevgilisiga aytgan dil rozini dunyoning narigi chekkasidagi boshqa bir odam tushunmas. Ehtimol, dunyoning bu chetida turib bir odam aytgan qo’shiqni dunyoning narigi chekkasidagi boshqa bir odam tushunmas. Ehtimol, dunyoning bu chekkasida turib bir odam aytgan oqilona fikrni dunyoning narigi chekkasidagi boshqa bir odam tushunmas. Biroq dunyoning bu chekkasida turib Ona aytgan allaga dunyoning narigi chekkasidagi go’dak bemalol orom oladi”. Ona allasining sirli-sehrli kuchini muallif avvalo Alloh so’zi – Qur’oni Karim oyatlari tilovati sadosi bilan qiyos qiladi. Qabristondagi hujra tomonidan tilovat sadosi eshitiladi, xuddi shu payt hovli tomondan ona allasi yangraydi: ”Rabbano – o – o , rabbano – o – o ...” ”Allayo, alla...” Hikoyachi ajib bir holatga tushadi ”Bir tomonda tilovat sadosi, bir tomonda alla... Ajab, ular bir-biriga halaqit bermas, bir-birini rad etmas”. Orada qandaydir sirli mushtaraklik mavjud. Qissa muallifi onasidan alla eshitgan daqiqalardagi holatini eslab ketadi; Ona aytgan satrlar oddiy qo’shiq emas, uning ovozidan qandaydir boshqa narza, mungmi, iltijomi, tinglovchi qalbini asir etadigan ilohiy sehr borligini uqtiradi; ”Keyin katta bo’lganimda ham qayerda alla eshitsam, yuragim shirin orziqish bilan talpinib ketar, nega bunaqa bo’layotganini o’zim bilmas edim” deb yozadi. Yozuvchi dunyoning ikki chekkasida o’zi guvoh bo’lgan ikki hodisani – safar chog’i qirg’iz o’tovida qirg’iz ayol aytgan alla va olis Kislovodskda sibirlik juvondan alla eshitgan chog’dagi g’aroyib holati – yurakdagi shirin orziqish tuyg’ularini to’kib soladi. Qirg’iz va rus ayollarining o’z ona tillarida aytgan dil rozlari muallif qalbini onasidan eshitgan alla kabi tug’yonga soladi, allalaydi. 20

Shu tariqa yozuvchi voqea-hodisalarni shunchaki hikoya qilib bermaydi, hodisa bilan bog’liq tuyg’ularning ajib sehrini, nafosatini kitobxon qalbiga olib kirishga muvaffaq bo’ladi. Qissaning deyarli barcha boblari ayni shu ruhda bitilgan. ”Dunyoning ishlari” qissasiga 1981-yili Oybek nomidagi Respublika Yozuvchilar uyushmasi mukofoti berildi. O’tkir Hoshimov badiiy adabiyotga jurnalistika chorrahalari orqali kirib keldi. Uning 1977-yili yozilgan ilk romani – ”Nur borki, soya bor...” jurnalistik faoliyatining, tajribalarining o’ziga xos yakuni, badiiy sarhisobidir. Roman markaziy qahramoni Sherzod muallifga tengdosh, ayni o’zi kabi yozuvchi – jurnalistdir. Sherzod timsolida yozuvchi kitobxonni ayni o’zi hayotda duch kelgan muammolar girdobiga olib kiradi. Jurnalist qahramon bilan birga kitobxon goh Pomirning uqubatli yo’llaridan o’tadi, yer ostiga tushib metro quruvchilari huzurida bo’ladi, inson qoni rangini eslatuvchi tuproq hidini tuyadi; goh Farg’onaning olis, maftunkor qishlog’idagi qahramon tug’ilib o’sgan mo’jaz xonadonga, dimog’dor raisning dabdabali kabineti-yu serhasham mexmonxonasiga kirib qoladi, qishloq hayoti, maktab va mehnat muammolari ustida o’y suradi; goh shahar kasalxonasida odamning mavqeiga qarab muomala qiluvchi bo’lim mudiriga, savdo xodimi Sayfi Soqiyevichga to’qnash keladi. Jamiyatning, bir xona ichida ma’naviy tuban kimsa bilan turishning iztiroblarini yurakdan his etadi. Sayfi Soqiyevich bilan tanishuv shu bilan tugamaydi, uni kitobxon anglaydi, serhasham saroyida , ish kabinetida takror-takror uchratadi; bu uchrashuv va tanishuvlarning har biri meshchanlarcha hayot keshirishga, meshchanlik psixologiyasiga o’qilgan aybnoma kabi tuyuladi. Yozuvchi Sayfi Soqiyevichning o’g’li Sirojiddin bahonasida oliy o’quv yurti, ilm dargohidagi mojarolarni qalamga oladi; Sirojiddinning oilaviy turmush tarzi tasviri asarning eng puxta syujet tarmoqlaridan birini tashkil etadi. Qahramonning hayot sarguzashtlari – uning shirin va hazin bolalik xotiralari, barbod bo’lgan ilk sevgi iztiroblari , alomat qiz Zuhra bilan muloqotlari, Zuhra oilasi tarixi o’zicha mustaqil bir qissani tashkil etadi. Buning ustiga aktrisa Zuhra muallif uchun 21

hayotning yana bir jabhasida – teatr, san’at olamiga kirib borish, san’at va adabiyot muammolariga munosabat bildirish imkonini beradi. Roman strukturasi, uning asosiy syujet yo’nalishlar, unda qamrab olingan hayotiy muammolar doirasi, qisqacha aytganda, ana shulardan iborat. Asar bosh qahramoni ehtiros kishisi, yozuvchi –jurnalist bo’lganidan arzimas narsadan ham qalbi tug’yonga tushadi, salgina qalloblik, nopoklik aralashgan joyda o’zini qo’yarga joy topolmaydi, hodisalar ustidan tez hukm chiqaradi. Muallif qahramon qalbida jo’sh urgan ehtoroslar to’lqinidan salmoqli ma’no axtaradi, uning shaxsiy kechinmalari ko’pincha ijtimoiy ahamiyat kasb etadi, uni qiynagan jumboqlar aksari roman yozilgan 70-yillar odamlarining tashvishi, ”tili uchida turgan gaplar” bo’lib chiqadi. Shunisi muhimki, qahramonlar qalbidagi ehtiroslar tug’yoni yozuvchining ilk hikoya va qissalaridan farqli o’laroq, sentimentallikdan holi, bu yerdagi hislar tug’yoni hamisha kitobxonni kurashga chorlaydi; bu hol qahramonga qandaydir shijoat, romantik tus baxsh etadi. O’tkir Hoshimovning tengdosh qalamkash do’sti Shukur Xolmirzayev: ”O’.Hoshimovning ijodida kuchli, jiddiy qahramonlar paydo bo’lyapti. Men bu yozuvchi do’stimni kuzatib, ijodini o’zimcha tahlil etib yurgan qalamkash sifatida shuni dadil ayta olamanki, O’tkirdagi uslubiy izlanishlar – uning qahramon tanlashida aks etmoqda”, deganida to’la haq. Bunda u birinchi galda ”Nur borki, soya bor”dagi Sherzodni nazarda tutgan. Darhaqiqat, Sherzod jo’shqin faoliyat kishisi, u inson sha’nini, erkini hamma narsadan ustun qo’yadi, har qanday og’ir, murakkab sharoitda ham e’tiqodiga sodiq qoladi, shu bilan barobar yuksak e’tiqodini, orzu-ideallarini barqaror etish uchun dadil kurash olib boradi, turmush chigalliklariga amaliy chora axtaradi. 80-yillarga kelib O’tkir Hoshimov ijodida milliy adabiyotimiz istiqboli uchun muhim ahamiyatga molik yangi tamoyillar ro’y berdi. Yozuvchi, bir tomondan, radio va televidenie orqali jiddiy chiqishlar qildi, u televidenieda olib borgan ”Bahs” ko’rsatuvi butun respunlikani ”oyoqqa turg’izdi”. Shuningdek , matbuotda birin-ketin o’tkir publitsistik maqolalar e’lon qildi. Xususan, ”Qalbning oppoq daftari”, ”Avlodlarga nima deymiz?”, ”Davlat siri”, ”Mantiq qani?” kabi 22

maqolalarning har biri ularda o’rtaga tashlangan ma’naviy, ijtimoiy-siyosiy muammolarning ko’lami, salmog’i, ta’sir kuchi jihatidan yetuk badiiy asarlarga teng deb baholandi. Adib asarlarida o’zbek xalqinig qadimiy an’ana, urf-odatlari, qadriyatlari tasviri eng kichik hikoyalardan tortib, katta polotnodagi roman, qissalarning vujud- vujudida ko’rinish berib turadi. Qahramon xatti-harakatlari, dunyoqarashi, voqelikka munosabatida, hatto eng kichik badiiy tasvirlarda ham o’zbekning ming yillar davomida udumga aylangan milliy an’analari aks etadi. 1.2. Milliy an’analarning berilishida peyzaj tasvirining uyg’unligi. Milliy to’y, aza marosimi bilan bog’liq tasvirlar ”Dunyoning ishlari”, ”Ikki eshik orasi”, ”Tushda kechgan umrlar”, ”O’zbeklar ” va h.k. asarlarida batafsil uchraydi. ”Ikki eshik orasi” asarida to’y marosimi bilan bog’liq tafsilotlarga keng o’rin ajratilgan. Asrlar davomida shakllangan milliy an’ana uch qahramon tomonidan izohlanadi. Bolakayning sodda, jozibali talqini, Robiyaning ruhiy tahlil teranligi saqlangan bayoni va Qora ammaning to’y tashvishlariga yo’nqltirilgan 23

kechinmalai marosimni turfa nuqtalardan yoritish imkonini beradi. Bu esa, o’z navbatida, xarakter qirralarini oydinlashtirish, milliy urf-odatlarning xalq hayotidagi salmog’ini kuzatsihga yordam beradi. Nutq tiplari vositasida kitobxon Muzaffarning bolalarcha soddaligi va tiniq samimiyati, Robiyaning ruhiy barkamolligi, Qora ammaga xos mehr-oqibat rishtalari bilan tanishadi. Bir tafsilotning uch talqini asar sujetini bog’lab turuvchi chiziq tarzida aniq tasavvurlar uyg’otadi. Adabiyotshunos U.Normatov ”Taqdirlar romani” so’ngso’zida asardagi onalar obraziga alohida to’xtalib shunday e’tirof etadi: ”Urushda bedarak ketgan yolg’iz farzandi dog’ida o’rtansa-da, o’z dardini ichiga yurub nuqul o’zgalar g’ami, oromi, baxtini o’ylaydigan Qora amma, o’sha og’ir yillarda traktor minib, yoshlarni o’z yoniga el-yurt mushkulotini oson qilgan, urush qurboni bo’lgan eri salomatligi, ko’ngli deb o’z oromidan voz kechgan Bashoratxon, ipakday mayin- muloyim, o’zgalarga mehribon, qo’li gul chevar, dono ayol qo’qonlik Oysara opa – bu xil fidoyi onajonlar romanga zeb berib turibdi”. Darhaqiqat, olim ta’kidlaganlaridek, romanda urush asorati tufayli jabrlangan uch avlod vakillarining qalb qiynoqlari, og’ir qismati, iztirobi ishtirok etadi. Xususan, Qora amma, Robiya, Fotima, Zuhra, Xolposh xola, Oysara, Ra’no, Bashorat, Asira ayol, Lazakat xola, Marja kabi asosiy va personaj onalar timsoli yaratilgan. Adib onalar obrazini yaratar ekan, ularni tashqi jihatdan milliy kiyim-kechaklarda, milliy o’zbekona bir qiyofada chizadi: ”Hovlidagi fonuslarning nuri g’ira-shira yoritib turgan eshik oldida Qora ammamni ko’rib qoldim. Qo’lida bog’ichi yechilgan qiyiqcha. Boshidan ro’moli sirga’lib yelkasiga tushgan. Negadir titraydi. Oppoq sochlari uchidagi so’lkavoy cho’lpilarining jiringlashi childirma shovqini, surnay ovozida eshitilmasa ham bir-biriga urilib ketayotganini sezdim”. Bu hikoya kichkintoy Muzaffar tilidan bayon etiladi. To’y marosimi bilan bog’liq qiz bolaning uyiga sovchi kelishi an’anasi ”Ikki eshik orasi”, ”Dunyoning ishlari” asarlariga maxsus hikoyalar kiritilgan. Xolposh xola ”Ikki eshik orasi” romani sahifalarida doimo qarg’a shoyi ko’ylak kiyib yuradi: ”Ichkaridan harsillab-gursillab Xolposh xola chiqib keldi. 24

Nima qilsayam Orif oqsoqolning xotini-da! Yoshi oltmishga borib qolgan bo’lsayam, kelinlardek yasanib olibdi. Egnida qora atlas ko’ylak. Bo’ynida –dur. Qulog’ida oltin baldoq, chiroyli qayrilma qoshlariga bilinar-bilinmas o’sma qo’ygan”. Ona tasviridagi qora atlas ko’ylak, qayrilma qoshdagi o’sma o’zbekning milliy an’anaviy kiyinishini yodga soladi. Ma’lumki, milliy urf-odatlar va an’analar xalq tiynati kabi soddaligi, qabariqligi, yorqinligi va ustuvorligi bilan ajralib turadi. Shu boisdan ham mentalitetga xos yetakchi xususiyatlar o’quvchi ongiga tez yetib boradi. Bu xususiyat, bir tomondan, tushuncha, tasavvur hamda tafsilotlarning qayta-qayta ishlanganligi –sayqal topganligi bilan bog’liq bo’lsa, ikkinchi tomondan motivizatsiya zamirida qayta hayotiy tajribalar, falsafiy umumlashmalar vositasida izohlanadi. Demak, O’. Hoshimov o’z ijodida sharqona mifo-poetik qarashlardan foydalanar ekan, birinchi navbatda, aqidaning umuinsoniy mohiyatiga e’tiborni qaratadi. Muallif tomonidan tanlangan epizodik lavhalar, rivoyat va afsonalarda mazmun ijodkor fitratida qayta baholanadi, estetik qiymat kasb etadi. Aynan adib roman va qissalarda lirik-falsafiy tahlilning ustuvorligi ishlanganlik darajasi bilan o’lchanadi. Fikriy manzaraviylikka moyillikda O.Hoshimov ijodida Chingiz Aytmatov, Odil Yoqubov, Asqad Muxtor an’analari seziladi. Adibning xalq og’zaki ijodi manbalaridan foydalanishdagi o’ziga xoslikni lirik jo’shqinlik va mushohadakorlik omuxtalikda ko’rish mumkin. Agar qirg’iz yozuvchisida epik kenglik intellektual-ma’rifiy sarhadlardan oziqlansa, lirik bosim O.Hoshimov ijodini quvvatlantiradi. ”O’zbeklar” hikoyasida o’lim va uning badiiy talqini uch obraz mohiyatini ochib beradi. Binobarin, milliy odat – Iskandar Vahobovichning Otinoyini so’nggi manzilga kuzatish jarayonida ona-farzand-kelin munosabatlarining ma’naviy tahlili tadqiq markaziga ko’tariladi. Marosim davomida Otinoyining naqadar bag’rikeng inson bo’lganligi, ma’naviy barkamolligi ayonlashadi. Aynan qahramonning mahalla dasturxonchisi bo’lganligi, irim-sirim, udumlarni yaxshi bilganligi undagi xarakter qirralarini mantiqiy dalillaydi. Asarda epizodik holatlar Ona qiyofasini muayyan tavsiflaydi. Biroq, yo’l-yo’lakay berilgan shtrixlar obraz mohiyatini ochib berish uchun yetarli emas. Muallif qahramon vafoti bilan bog’liq hayotiy 25

an’anaga bir necha badiiy vazifani yuklaydi. Muallif Otinoyi timsolini xarakterli tafsillar bilan ta’riflab boradi, kitobxonni ruhiy holatga tayyorlaydi. Adabiyotshunos A.Rasulov adib ijodiy laboratoriyasini kuzatar ekan, shunday deydi: ” Dunyoning ishlari” betakror go’zal asar. Ayni vaqtda u ”Ikki eshik orasi” romanining yozilishiga tayyorgarlik bosqichi bo’ldi. ”Ikki eshik orasi”da ””Dunyoning ishlari”dagi deyarli barcha qahramon, personajlar bor. Lekin ular romanda boshqa yo’nalishda harakat qiladilar, yangi g’oyaviy yukni tashiydilar”. Darhaqiqat, O’.Hoshimovning ”Dunyoning ishlari” qissasidagi ko’plab obraz va personajlar navbatdagi badiiy mukammal, yirik polotnodagi asarlar uchun xamirturush vazifasini o’tadi. ”Dunyoning ishlari” qissasidagi Habiba buvi obrazining ”O’zbeklar” hikoyasi qahramoni Otinoyi obrazini mukammal darajada yaratish asardan asarga, janrdan janrga tomon o’sib boradi. Adibning ideal o’zbek onasi Poshsho xola –Habiba buvi- Otinoyi –Qora amma timsollarida yanada badiiy bo’yoqlar quyuqlashib boradi. ”Tushda kechgan umrlar” romanida esa muallif marosim jarayonini o’zgacha miqyosda suratlaydi. To’g’rirog’i, to’y tafsilotlari rus millati vakili – Grisha tomonidan izohlaandi. Qahramonning kinoyaviy, istehzoli nutqi tabiiy asoslarga ega. An’analarning zamonaviy talqini yosh avlod ongiga ham ijobiy, ham salbiy ta’sir o’tkazishi mumkin. Xususan, nahor oshi, qiz bazmi singari an’analar bir tomondan, ijtimoiy qatlamlarni uyshtirishga xizmat qilsa, ikkinchi tomondan, yoshlar tarbiyasiga aqidaparastlikni singdirishi mumkin. Buni yaxshi idrok etgan O’.Hoshimov milliy an’analarning gumanistik mohiyatini poetik tahlil markaziga yo’naltiradi. Obraz va obrazlararo munosabatining ma’nosini to’ldiradigan, izohlaydigan hamda tartibga soladigan chizgilar xalq sajiyasining umumiy qiyofasini gavdalantiradi. Asarning badiiyligi ko’p jihatdan muallifning tabiat tasviridan foydalanishiga bog’liq. Ushbu maqolada O’tkir Hoshimovning ”Bahor qaytmaydi” qissasidagi tabiat tasviri xususida so’z yuritiladi. To’g’ri, peyzajga munosabat har bir yozuvchida turlicha bo’lishi mumkin. Lekin ushbu qissada qahramonlar bevosita tabiat bilan hamohang hayot kechiradilar. Asar to’g’ridan-to’g’ri tabiat 26

tasviri bilan boshlanadi: ”Bo’ston qishlog’iga og’ir vazmin qadamlar bilan kuz kirib keldi. Tumanlik qo’ynida jimgina mudragan tonglar, ilk sovuq og’ushida junjikkan seryulduz oqshomlar boshlandi. Havoga yelpig’ichday qat-qat bulutlar chiqdi. Quyoshning iliq, tansiq nurlari odamlarga xush yoqadigan bo’lib qoldi. Yoz bo’yi meva tugishi dardida yashnagan bog’lar, shodon shovullagan terakzorlar hayotning mangu, beshafqat haqiqati oldida o’ychan, g’amgin bosh egdi. Sunbula tug’di. Qishloqni xalqaday o’rab oqayotgan anhor birdan tiniqlashdi. Telba to’qinlar endi jilovlanib, yuvosh bo’lib qoldi. Odamlar qilichini ko’tarib kelayotgan qishdan cho’chiganday shosha-pisha harakatga tushdilar. Kimdir chorbog’idan o’tin arraladi, kimdir qo’shnisining tom suvog’iga hasharga chiqa boshladi. Hamma yagona bir tashvish bilan, kuz tashvishi bilan turib, kuz tashvishi bilan yotadigan bo’ldi. Faqat bitta hovlida –qishloq chekkasida, shunday anhor yoqasida joylashgan hovlida sukunat hukm surar, faqat bir kishi yolg’iz o’z tashvishi bilan band edi”. Ushbu tabiat manzarasi, avvalo, voqealar bo’ladigan joy bilan o’quvchini tanishtiradi. Peyzajda qahramonni o’rab turgan muhit tasviriga keng o’rin berilishi asarning quvvatini oshirgan, voqealar bayonida uygunlikni ta’minlagan. Adib asarda peyzajni qo’llab, u orqali ma’lum maqsadni ochib beradi. Bu ham yozuvchiga xos uslubdir. U peyzajga ham ma’lum badiiy vazifalar yuklaydi. Bu vazifalar turlicha bo’lib, barchasi asar g’oyasini, yozuvchi fikrini, estetik maqsadini ochib berishga xizmat qiladi. Kuz tasviri kitobxonga iliq kayfiyat bag’ishlaydi. Bo’ston qishlog’iga kirib kelgan kuzning og’ir vazmin qadami bo’lajak voqealar rivojiga ishora, tumanlikdagi tonglar voqealarining turli tarzda kechishidan darak beradi. Bo’ston qishlog’i haqidagi tabiat tasviri qishloq chekkasidagi bir hovliga ko’chadi va xuddi bu hovlidagi sukunat, yolg’iz bir ksihi haqidagi fikrlar o’quvchida joy, qahramon va voqealar rivojiga qiziqish uyg’otadi. Bu jarayon kitobxonni navbatdagi voqealarni diqqat bilan kuzatish va sinchiklab o’qishga undaydi. Demak, yozuvchi peyzajni qo’llaganda asar g’oyasini ochishni hamda voqealarni rivojlantirishni ko’zlaydi va ular barchasi estetik maqsdalar bilan 27

bog’lanadi. Shu bilan birga peyzaj qahramonning ruhiy holatini ham ochib beradi. Navbatdagi yozuvchi kiritgan tabiat manzarasi bir o’rinda voqealarni rivojlantirsa, boshqa o’rinda qahramonning ruhiyati, kayfiyatini ko’rsatadi. Alimardon ilk bora televizorda qo’shiq aytadi va tashqariga Anvar bilan chiqadi. Shunda: “Ko’chada quyosh porlar, havo iliq, huzurbaxsh edi”. Ushbu peyzaj qahramon xarakteriga mos ravishda berilgan va voqea rivojiga ta’sirini o’tkazadi. Bu yerda keltirilgan tabiat manzarasi faqat asar qahramoni qayfiyatiga mos tasvirdan iborat bo’lgan passiv hodisa emas, balki u qahramonda ma’lum kayfiyatni ham yaratgan. Biz yuqorida peyzajni g’oyaviy mazmun va xarakterlarni ochishga xizmat qiluvchi badiiy vosita dedik. Demak, qahramonlarning tabiat bilan yuzma-yuz kelishi zaruriy hodisa bo’lib, uni o’z o’rnida qo’llay olish adibning yozuvchilik mahoratidan darak beradi. O’. Hoshimov ham o’z asarlarida tabiat tasviridan unumli foydalanishi, bu sohada o’ziga xos uslubga egaligi bilan boshqalardan ajralib turadi. U yaratgan qahramonlarning yurish-turishi, yashash sharoitlari- hammasi borliq bilan, muhit bilan bog’liq. Bu albatta, asarga joziba baxsh etadi. Peyzajni voqealardan alohida uzib olib bo’lmaydi, chunki ular butun asar ruhiga singib ketadi.”Qishloq yomg’irdan yuvilib yashnab ketgan edi. Devorlar tagida adashib bosh ko’targan munis naysalar ertaga qor ostida qolishidan bexabar yashnab turardi”. Ushbu tabiat manzarasi voqeaga uyg’unlik baxsh etgan. Unda ramziy ihsora bor. “Qishloq yomg’irdan yuvilib ketgan”ligi Alimardonning ishlari yurishib, tanilayotganligiga ishora. “Adashib bosh ko’targan maysa”da esa Anvar timsolini ko’ramiz va “ertaga qor ostida qolishidan bexabar maysa”da esa Anvarni shum xabar kutib turganligi va u buni sezmay yashnab yurganligiga ishora qilinmoqda. Berilgan tabiat manzarasidan so’ng voqealar keskin rivojlanadi va shu kuni “adashib bosh ko’targan maysa” Anvar do’sti Alimardonning Muqaddamga uylanayotganligini eshitadi, ya’ni bu gapdan so’ng “qor ostida qolganini” anglaydi: “ – Men uylanayapman, -dedi Alimardon xotirjamlik bilan... - Shayton-ey, nega aytmadin? Qachon? Kimga?... - Muqaddamga... 28

- A?! Qaysi Muqaddam? – Dahshatga to’liq qisqa bir hayqiriq havoda faryod soldi. – Qaysi Muqaddam? Anvar oyoqlarining uchigacha muzlab ketganini his qilib, Alimardonning beparvo ko’zlaridan ma’no qidirib qoldi... A’zoyi badani yaproqday qaltiray boshlaganini his etib, Alimardonning yoqasiga yopishdi” (33-bet). Keltirilgan parchadagi konflikt kelgusidagi voqealarga yo’l ochadi. Asarni o’qish davomida kitobxon goh g’amgin, goh mungli, hasratli, goh yuraklarga shodlik beruvchi manzaralarni kuzatib boradi. Qissaning “Bahor qaytmaydi” deb nomlanihsining o’zi ham bevosita tabiat bilan oshnolikdan darak bermoqda va unda inson umri, bahoriga ramziy ishora bor. Asarning boshida Alimardon tush ko’radi va unda o’lim bilan bog’liq voqea tasvirlanadi, ya’ni, Alimardon otda yeldek uchib, tog’u toshlarni ortda qoldirib borar ekan, bir zulmatda oti qoqiladi va jarlikka munkiydi. Yozuvchi xuddi shu tushga qahramon taqdirini joylaydi. To’gri, asar davomida bu tushga qayta murojaat bo’lmaydi, lekin asar oxirida bu tushning ma’nosi kitobxonga ayon bo’ladi. Adib Alimardonning hayotda hama narsaga ega bo’lishini tushida ot minib, murodga yetishi; manmanlikka berilib zulmatga yuz tutishini ramziy bog’laydi. Alimardonning mashina bilan jarlikka qulashidagi peyzaj o’quvchini qattiq iztirobga soladi: “Mashina shiddat bilan qaltis tog’ yo’lidan uchib ketdi... Ko’kda momoqaldiroq faryod soldi. Chaqmoqning bir lahzalik sovuq nuri g’amgin bosh egib turgan tog’larni yomg’irdan yaltirab ketgan qizg’ish qoyalarni, yo’lning shundoqqina chekkasidan tik tushib ketgan jahannam jarligida ilonday bilanglab oqayotgan soyni yoritib o’tdi... Mashina shiddat bilan yelib, ikki chetiga omonat panjaralar o’rnatilgan paxta ko’prikdan o’tib ketdi. Ko’prik yog’ochlari lopillab, ayanchli g’iyqillab qoldi. Yo’lning eng xavfli joyi – eng chuqur jarlik yaqinlashib kelardi. Alimardon hamon gazni bosar, barbod bo’lgan umidlari haqqi, xazonga aylangan umri haqqi, barcha alamlari haqqi ko’zlariga yosh quyulib kelardi... Qalbi sokin tuyg’ularga to’lib-toshganday bo’ldi-yu, rul chambaragini chirpirak qilib chapga burib yubordi. Mashina bir yonboshga og’a boshladi. Shundagina u 29

xato qilayotganini, yomon ish qilayotganini tushunib qoldi... Ammo mashina allaqachon jahannam labiga borib yetgan edi” (122-bet). Adib Alimardonning ruhiy holatini tabiat yordamida tasvirlagan. Uning harakatiga mos ravishda tabiat ham harakatda bo’lganligi, mashinaning tezligidan ”ko’prik yog’ochlari lopillab, ayanchli g’iyqillab qol”ganligi haqidagi tasvir o’quvchiga kuchli ta’sir qiladi va adibning peyzajdan foydalanish mahorati yana bir bor ko’zga tashlanadi. Voqealar tabiat bilan shu darajada uyg’unlashganki, hatto tabiat ham qahramonning o’limiga aza tutadi. Yozuvchi Alimardonni yomonlamaydi, noto’g’ri ish qildi demaydi, balki peyzaj orqali kitobxonga unga nisbatan achinish hissini uyg’otadi: “Zum o’tmay dahshatli suron tog’-toshlarni larzaga soldi. G’amgin qoyalar qilib qo’ygan gunohidan o’zi qo’rqib ketganday ingrab yubordi... Tosh bag’riga qanchadan-qancha sirlarini yashirishga o’rganib qolgan oqsoqol cho’qqilar ko’klami bekor o’tib xazon bo’lgan bolasining qismatiga achinib boshini quyi soldi. Qop-qorong’i dara ustida shashqator bulutlar uzoq aza tutdi” (122-bet.). Adib qahramonlarni tabiatga mos ravishda harakatlantiradi, voqealarni ochib berishda peyzajning o’rnini belgilash uchun bor mahoratini ishga soladi. Alimardon qisqa umri davomida yutuqlarga erishdi, tanildi va tezda barchasidan ayrilib, o’zi ham fojiali halok bo’ldi. Oila, farzand uni bu hayotga bog’lab turgan edi, lekin ulardan ham ajragach, o’zi bilmagan holda ko’rgan tushiga mos ravishda olamdan o’tdi. Voqealarni ramziylikka bog’lash, kalavaning uchini yo’qotmasdan tabiat tasviri bilan uyg’un holda voqealar tugunini ushlab kelish, albatta, yozuvchining katta mahoratidir. Alimardonning taqdiri va hayoti tabiat bilan bog’liq holda to’la ochib berilgan, hatto uning o’limidan “shashqator bulutlar uzoq aza tutdi”. Yozuvchi tabiat tasvirini asarga shunday singdiradiki, qahramon kechinmasidan tabiat ham motam qilmoqda: “Ertasiga kechqurun Qonqus yoqasida jimgina mudrab yotgan go’ristondan chiqib ketayotganda yangi mozorning yomg’irdan ivigan mayin tuprog’i ularning ortidan unsizgina javdirab qoldi” (123-bet). 30

Asardagi voqealar rivoji tabiat tasviri bilan mukammallashib boradi. Adib tabiat bo’yoqlarini quyuqlashtirmaydi, balki o’ziga xos bir tarzda his qiladi, ko’radi va tasvirlaydi. Asar tabiat manzaralarining mo’lligi, boy o’xshatishlari bilan xarakterlidir. Ayniqsa, qissaning xotimasidagi tabiat chizgilarida bosh qahramon Alimardonning o’tgan hayoti, turish-turmushi, taqdiri to’la o’z aksini topgan: “Saxiy ko’klam ko’p qatori Alimardonning qabrini ham chechaklarga burkadi. Maysalar orasida ochilgan bittagina qizg’aldoq tong shudringiga qadah tutdi. Erta-indin to’kilib ketishi, o’zidan na bir muattar hid, na meva qolishidan bexabar yal-yal yondi. Bu tasvirlar barchasi kitobxonning esida qoladi va o’z hayoti haqida o’ylashga majbur qiladi. Tasvirda berilgan qizg’aldoq qismati har qanday odamning boshida bor. Bu qismatda qisqa umrni sermazmun o’tkazish kerak, bo’lmasa, sendan hech narsa qolmaydi, demoqchi yozuvchi. Xulosa qilib aytganda, O’tkir Hoshimov yaratgan tabiat tasvirlari kitobxonga estetik zavq beradi. Bu peyzaj tabiat tasvirlari asar g’oyasiga to’la bo’ysundirilgan bo’lib, voqealar davom etadigan joy, qahramonlar harakati, fikr-o’ylari, kayfiyatini yorqinroq tasvirlashga xizmat qiladi. II BOB. Ijodkor estetik ideali va zamon-makon masalasi Adabiyotda zamon va makon muammosi sujetning asosiy qismi yoki unsuri sifatida o’rganilmaydi. Asar voqealarida muhrlangan makon va zamon ruhi sujet voqealarini rivojlantiradi, jonlantiradi, asarning pafosini yanada oshiradi. Adabiyotshunos T.Boboyev badiiy makon va zamon muammosini shunday ta’riflaydi: “Realistik adabiy asar sujeti zanjiri xalqalarini tashkil etuvchi voqea- 31

hodisalar muayyan bir makon va zamonda yuz berishi tabiiydir. Bu hayot va adabiyot qonunidir. “Makon” – adabiy asar voqealari sodir bo’ladigan joy; zamon – asar voqealari yuz beradigan vaqt, davr, tarixning bir bo’lagi” 1 O’.Hoshimov “Ikki eshik orasi”da millat turmush tarzini uch tarixiy o’lchamda gavdalantiradi. Bu vaziyat bir tomondan, o’sish-o’zgarishlar hajmini to’liq tasavvurga sig’dirish imkonini bersa, ikkinchi tomondan, individual badiiy uslubni aniqlashtirishga yordamlashadi. Ayni chog’da muallif biografik chizgilarni ikkita mantiqiy joylashuvda beradi. Asarda fojiaviy Onalar obrazidan biri, shubhasiz, Bashoratdir. “Dunyoning ishlari” va “Ikki eshik orasi” asarlarida erkakshoda ayollarning bir nechtasi ishtirok etadi. Jumladan, Zebi, Bashorat, Parcha obrazlari bo’lib, ular ko’p jihatdan bir- biriga o’xshash. Adib ijtimoiy davr talabi tufayli erkak singari ishlashga majbur bo’lgan fojiaviy ayollar qismatini ochadi. Zebi, Bashorat, Robia, Zuhralar traktor minib, kechani kecha, kunduzni kunduz demay dalalarda tinim bilmaydi. Nozik yelkalarga ulkan mas’uliyat oladi, natijada Bashorat shaxsiy hayotida juda ko’p yo’qotishlar qiladi. Fojiaviy taqdirlar Bashorat shaxsiy hayotida juda ko’p yo’qotishlar qiladi. Fojiaviy taqdirlar roman sahifalari bo’ylab kengayib, bo’rtib boradi. “Ikki eshik orasi” romani keng planli, keng tarmoqli, ko’povozli polifonik asar hisoblanadi. Ona avvalo yaratuvchanligi bilan ulug’lanadi, sharaflanadi. Zero, adibning o’zi “Ayol” nomli publisistik maqolasida Onaning yaratuvchanlik qobiliyatini kurrai zaminga qiyoslab yozgan fikrlari bilan buni dalillaydi: “Ona mehrini to’sadigan qudrati mana shundadir. Ehtimol, ona yurt, ona tili, ona vatan degan iboralar mana shundan kelib chiqqandir. Ehtimol, ona –yer degan ibora shundan kelib chiqqandir. Shuning uchun ham men er kurrasini ayolga o’xshataman”. Shu ma’noda, O’.Hoshimovning “Ikki eshik orasi” romanini onalar jasorati haqida yozilgan betakror asar deyish mumkin. Albatta, bu baho romanning bitta qirrasi haqida aytilmoqda. “Ikki eshik orasi” romanida, hatto, eng kichik epizodik 1 RAsulov A. Ardoqli adib. Toshkent, Sharq, 2001, B.98. 32

tasvirlarda ham onaning farzandiga bo’lgan cheksiz mehri va muhabbati yuqori pardalarda kuylanadi va ta’sirchan hikoya etiladi. Adabiyotshunos B.Sarimsoqov: “Shartlilik badiiylikning mezoni sifatida asardagi bosh g’oyani to’laqonli ifodalashga xizmat qiladi. Haqiqiy badiiy asar ko’p g’oyali bo’ladi. Asardagi barcha g’oyalar, barcha unsurlar ana shu bosh g’oya atrofida markazlashib, uni yorqin va to’laqonli ifodalanishiga xizmat qiladilar” – deydi. Olim e’tirof etganidek, “Ikki eshik orasi” romanida ham bosh g’oya urushdan jabrlangan o’zbekning, uch avlidning fojiaviy qismatini keng planda ochib berishdir. Ammo asardagi juda ko’plab taqdirlar, maishiy lavhalar, psixologik tasvirlar, qistirma hikoyalar, epizodik obrazlar barcha-barchasi bosh g’oya atrofida birlashib, jipslashgan. Jumladan, asira ayol hikoyasi ham ana shunday badiiy maqsad yo’lida kiritilgan. Qora amma obrazi bilan g’amboda Ona haykali, Qora amma bilan noma’lum soldat monumental haykalining kiritilishi ham asardagi bosh g’oyaga juda uyqash keladi. Binobarin: “General haykallardan uzoqlarga ma’yus termilib o’tirgan Ona paydo bo’ldi. U katta-katta, sertomir qo’llarini tizzasiga qo’yib, boshini quyi solib o’tirar, ko’zlarida cheksiz mung... umid bor edi. Negadir vujudim seskanib ketdi. Axir bu... ammam-ku. Qora ammamning o’zi-ku! No’g’ayqo’rg’onga, uyiga borganda xuddi shu alpozda o’tirganini ko’rganman”. Mazkur parcha ikkinchi kurs talabasi Muzaffar tilidan hikoya etiladi. Motamsaro Ona haykali aslida, ramziy ma’noda o’zbek Onalarining timsoli. Asar qahramoni Muzaffar g’amboda Ona haykali bilan Qora amma o’rtasidagi o’xshashliklarni juda nozik hissiyot bilan ilg’aydi. Boshini quyi solib, sertomir qo’llarini tizzasiga qo’yib, ko’zlariga mung bilan uzoqlarga tikilib o’tirgan Ona haykali aslida Qora amma taqdiriga ramziy ishora beradi. Qora amma o’g’li Kimsanni urush tugaganiga yigirma yildan oshib ketsa ham kutaveradi. Zero, farzandi dog’ida kutaverib ado bo’lgan onaning ruhiy holatini shu bir kichik parchada ham kuzatishimiz mumkin: “- Bola-m! – Qulog’imning tagida yangragan faryoddan seskanim ketdim. – Onasining go’riga tushgan bola-a-am! – Ammam dadamning qo’lidan yulqinib chiqdi-yu, kalovlanib, yigit haykaliga talpindi. Yugurib borib haykalni quchoqladi. – Onasini dog’da qoldirib ketgan Kimsani-i-im! Jon bolam. 33

Jonim bolam! – U haykalning kaskali boshidan quchoqlab o’pa boshladi. Ro’moli sirg’alib tushib, haykalning avtomatiga ilinib qoldi. Oppoq sochlari to’zg’ib ketdi”. Zamon va Makon (keng ma’noda Fazo va Vaqt kategoriyalari badiiy adabiyotda ham muhim ahamiyatga ega. Biron-bir badiiy asar yo’qki, unda ifodalanayotgan voqea aniq bir zamon va makonda ro’y bermagan bo’lsin. Zamon va makonsiz asarni tasavvur etish mumkin emas. Unda qatnashayotgan personajlar esa qalamga olingan davr, muhit va joyning aniq vakili sifatida namoyon bo’ladi. Bu badiiylikning muhim shartlaridan biri bo’lib, hayotiylik va xalqchillik fazilatlarini ta’minlashga yordam beradi. Badiiy asarda zamon va makon kategoriyasi yozuvchi dunyoqarashi hamda adabiy tafakkuri darajasi bilan chambarchas bog’liq holda namoyon bo’ladi. Adib o’zi qalamiga olayotgan davr hamda hudud to’g’risida yetarli ma’lumotga, tugal xulosaga ega bo’lishi kerak. Zamon va makonning mavhumligi kompozitsiyasining yaxlitligiga ham putur yetkazadi. Pyer Kornelning fikricha, har qanday badiiy asar voqelik, vaqt va joy birliklaridan tarkib topishi kerak. Uning aytishicha, san’atkor “imkon qadar vaqt birligiga erishishga harakat qilishi shart”. Chindan ham, zamon va makon badiiy adabiyotning muhim estetik kategoriyalaridan biri hisoblanadi. Chunki “har bir asar inson hayoti va tabiat olamining intihosi” ekan, unda aks etayotgan inson umrining ma’lum bir qismi va shu vaqt ichida hayot kechirgan joyi tasvirlanadi. San’atkorning sehrli qalami yordamida odam, tabiat va predmet bir nuqtada birlashadi, aniq zamon hamda makon ko’zgusida ularning bevosita va jonli qiyofasi namoyon bo’ladi. Buni san’atkor badiiy obrazlar orqali ifodalab beradi. Binobarin, badiy adabiyotda ham inson hayoti, tashqi olam ko’rinishlari muallifning ijodiy tafakkuri asosida qayta ishlanadi. Asar badiiyligining asosiy shartlaridan biri unda tasvirlanayotgan voqea- hodisalarning aniq zamon va makonda yuz berishi, yashayotgan personajlarning xatti-harakatlari, ular orasidagi o’zaro munosabatlarning ishonarli tasvirlanishidir. Zamon va makon bir-biri bilan chambarchas bog’liq holda namoyon bo’ladi, ular bir-birisiz yasholmaydi. Chunki personajning vaqti, umri aniq bir joyda, ma’lum 34

vaqt ichida cheklangan holda olinadi. Eposda esa vaqt cheklanmaydi. Ayniqsa, epik turning yirik janri romanda bir vaqtning o’zida o’tmish bilan bugun, azal va abad, fano bilan baqo, kechagi kun bilan uzoq kelajak uchrashishi, aks etishi mumkin. Muhimi, zamon va makon bilan uzoq kelajak uchrashishi, aks etishi mumkin. Muhimi, zamon va makon omillari asar loyihasidagi o’rnini yo’qotmasa bas. Badiiy asarda vaqt va joy (keng ma’noda zamon va makon) birligi ikki xil ko’rinishda namoyon bo’ladi. Bular: 1. Voqealar kechadigan umumiy vaqt va joy birligi; 2. qahramonlarning ishtirokida o’tuvchi kichik vaqt va hudud (o’rin) birligi. Birliklarning ikkinchi ko’rinishi yanada maydalashishga moyil. Bunda personajlarning oniy lahzada boshdan kechirgan voqea-hodisalari asarda alohida bob yoki qismni tashkil etishi va kompozitsion yaxlitlikni ta’minlashda muhim o’rin tutishi mumkin. Bu endi san’atkorning o’zi qurayotgan bino loyihasi (kompozitsiya)da mo’ljallangan bosh g’oyani diqqat markazida tutishi hamda tashqi va ichki kompozitsiya elementlarini bir-biri bilan uzviy bog’lay olish mahoratiga bog’liq. “Ikki eshik orasi” romanida zamon ham, makon ham aniq ko’zga tashlanadi. Vaqt shartli ravishda kecha va bugunga bo’linadi, ammo bu vaqt doirasida yuz bergan voqealar tartib bilan xronologik tarzda berilmaydi. Muzaffardan tashqari barcha hikoyachi-qahramonlar bugundan kechagi kuniga razm soladi, uni baholaydi, tegishli xulosa chiqaradi. Romanda qamrab olingan yarim asrlik Vaqtning qariyb 30 yili (1950-1980-yillar) bosh qahramo Muzaffar bilan birga harakat qiladi va o’sib boradi. Eng zich vaqt birligi ham ana shu Muzaffar hikoyalariga tegishli. Yozuvchi uning romanda kechgan 32 yillik umrini uch bosqichga bo’lib beradi: I bosqich: Kichkinto Muzaffar – 5 -12 yosh; II bosqich: O’smir Muzaffar – 14 -17 yosh; III bosqich: Yigit Muzaffar – 18-24 yosh. O’tkir Hoshimov Muzaffar hayotini tasvirlashda “avtobiografik vaqt” usulidan foydalanadi. Bu usul yozuvchining asosiy g’oyaviy niyatini ifodalashga 35

mos keladi. Chunki san’atkor diqqat markazida asosan urush allaqachon tugagan bo’lsa-da, hanuzgacha begunoh odamlarning umriga zavol bo’layotganligini ifodalash masalasi turadi. Bu g’oyaviy niyat urushdan keyin tug’ilgan, biroq uning aybi bilan umri xazon bo’lgan ikki yigit-qiz – Muzaffar va Munavvar obrazlari orqali ilgari suriladi. Avtobiografik vaqt usuli har ikkala qahramonning tug’ilganidan to Munavvarning o’limiyu uning ishqida yolg’iz o’tayotgan Muzaffarning azob-uqubatli kunlarini to’la qamrab oladi. Romanda qamrab olingan umumiy vaqt birligi Muzaffar xarakteri bilan birgalikda o’sib, xarakatlanib boradi. Shu jihatdan uning hikoyalari xronologik uslubda bitilgan. U boshidan kechirgan, o’z ko’zi bilan ko’rgan voqealar real vaqt birligiga ega. Muzaffar 5 yoshdan to 32 yoshgacha bo’lgan 27 yillik voqealar shodasining eng yirik va qimmatli o’rinlarini tanlab oladi. Bevosita Muzaffarga tegishli Vaqt birligini quyidagi kichik bosqichlarga bo’lish mumkin: 1. Kichkintoy Muzaffar – 5-6 yosh (1951-1952 yillar); 2. 1-sinf o’quvchisi Muzaffar – 7 yosh (1953-yil); 3. 4-sinf o’quvchisi Muzaffar – 11-yosh (1957-yil); 4. 7-sinf o’quvchisi Muzaffar – 14 yosh (1960-yil); 5. 10-sinf o’quvchisi Muzaffar – 17 yosh (1963-yil); 6. Student Muzaffar (1963-1966-yillar); 7. Qurilish-montaj brigadasining boshlig’i Muzaffar (1966-1978-yillar). Ko’rinadiki, adib qahramoni Muzaffarning 32 yillik hayotidan ko’pi bilan 10 yilini ajratib oladi. Buni “harakatdagi vaqt” deb atash mumkin. Qolgan 22 yil “harakatsiz vaqt” doirasiga kiradi. Bu davr ham qahramon hayotida izsiz ketmagam, albatta. Bu yillarda Muzaffar o’sdi, ulg’aydi, oq-qorani tanidi. Bu jonsiz vaqt yigitning xotira arxivida saqlanadi. O’quvchi uchun Muzaffarning taqdirida o’zgarish yasalgan vaqt muhim. Zamon qamrovining kengligiga ko’ra “Ikki eshik orasi”ni “roman- panaroma” deb atash to’g’ri bo’ladi. Unda xalqimizning bir asrga tatigulik hayotii ko’rish mumkin. Romanning 49 bobidan (“Muqaddima” bilan “Xotima”ni ham qo’shdik – G.M.) o’rin olgan 63 ta hikoya (bo’limlarini ham hisoblaganda 36

G.M.)ning 3 tasida 30-yillar, 28 tasida urush davri, 32 tasida urushdan keyingi 15- 16 yil manzaralari jonlanadi. Demak, eng ko’p vaqt birligi urushdan keyingi yillarga to’g’ri keladi. Bu yozuvchi asarning kompozitsion markazini nazardan qochirmaganligini, g’oyaviy niyatining aniqligi isbotlaydi. Chindan ham O’.Hoshimovning asosiy g’oyaviy niyati urush degan kasofatning faqat o’z davrida emas, balki keyin ham odamlar boshiga qanday kulfatlar keltirganini ifodalashdan iborat edi. Shu ma’noda urushdan keyingi yillar voqealarini tasvirlashga bag’ishlangan Muzaffar, Munavvar, Olimjon va qisman Ra’no, Umar zakunchi hikoyalarida ham urush davrining aks sadosi eshitilib turadi. Nasriy asar uchun vaqtning aniqligi muhim ahamiyatga ega. Shuni hisobga olgan O’.Hoshimov har bir hikoyada qahramonlar nutqi orqali aniq vaqtga ishora qiladi. Bironta hikoya ham Zamon va Makon omilidan holi tasvirlanmaydi. Ularning hammasida voqea qachon, qayerda bo’lib o’tayotganligi aniq aytiladi. “Ikki eshik orasi” – yirik ijtimoiy, ma’naviy-axloqiy roman. Asar uzoq davrlik voqealarni, ko’plab kishilar taqdiri, hayot yo’lin, xilma-xil ijtimoiy-axloqiy muammolarni o’z ichiga qamrab oladi. Roman voqealarining bir uchi 30-yillarning boshlariga, qishloqdagi kolxozlashtirish davri voqealariga borib tutashsa, ikkinchi uchi 70-yillarning oxiriga kelib taqaladi. Shunday bo’lsa-da, romanning markazida fashizmga qarshi olib borilgan urush davri, urush yillaridagi o’zbek qishlog’i hayoti, urush va inson, urushning kishilar taqdiriga ko’rsatgan chuqur ta’siri, ular qismatida, zurriyotida, dilida qoldirgan jarohatlari muammosi turadi. Yozuvchi ikkinchi jahon urushi kishilarimiz uchun zo’r sinov bo’lgani, bu sinov paytida o’zini kishisiga xos bo’lgan noyob fazilatlar favqulodda bir kuch bilan yuzaga chiqqani, qishloqlarimizdagi otashin vatanparvarlik, cheksiz muruvvat, sadoqat tuyg’ularini ilhom va ehtiros bilan qalamga oladi. O’sha sinov kezlarida faqat o’z jonini, manfaatini o’ylab, munofiqlik, xinoyat ko’chasiga kirgan ayrim kimsalar qilmishini qahr-g’azab bilan qoralaydi, ma’naviy inqirozini, fojiasini ochadi. Qahramonlar qismati vositasida yozuvchi yashashning ma’nosi, insonning insonlik sha’ni , burchi, mas’uliyati, e’tiqodli masalalarini ko’taradi, kitobxonni ular haqida o’ylashgam, bahsga chorlaydi. Qanday yashash va yashamaslik kerak, degan savol 37

asarning yetakchi falsafasi darajasiga ko’tariladi. Bu o’git-falsafa personajlardan biri – ko’pni ko’rgan Orif oqsoqol tomonidan berilgan ikki eshik orasi to’g’risidagi xalqona hikmatda o’z yakunini topgan. U deydi “Bir xil odamlar bor: u eshikdan kirib bu eshikdan chiqib ketayotganida qo’lidan kelgancha savob ish qiladi. Hayot degan imoratga aqalli bitta g’isht qo’yib ketadi. Yana bir xillari bor: o’sha imoratdan aqalli bitta g’isht o’g’irlab ketgisi keladi. O’g’irlab-ku, hech qayoqqa borolmaydi, narigi eshik oldiga borganda baribir tashlab ketadi. Ikki orada imoratni buzgani qoladi...”. Muallif shular bilangina cheklanmaydi, bosqinchilik urushining insoniylikka, insoniyatga zid mohiyati, fashizm harbiy jinoyatining mudhish oqibatlari haqida cheksiz alam bilan yozadi. Binobarin, bu roman boshdan-oyoq urushning achchiq saboqlari orqali odamlarni hushyorlikka chaqiruvchi, umuman urushga qarshi qaratilgan asardir. Romanning muhim ijtimoiy, umuminsoniy, zamonaviy qimmati ham ana shunda. Yozuvchi uzoq davrlik voqealarni, ko’plab insoniy taqdirlarni bosh qahramonning bir necha soatlik kechinmalari ichiga jo etadi. Shunisi xarakterliki, muallif voqealarga bevosita aralashmaydi, muxtasargina so’z boshidan keyin u bevosita ko’rinmaydi, so’z, ixtiyor butunasiga qahramonlarning o’zlariga beriladi. Qahramonlar esa o’z boshlaridan o’tganlarini o’zlari so’zlashga kirishadilar. Shu paytga qadar bizda asar voqealarini qahramon tilidan hikoya usuli bor edi. Bunda voqea ko’proq bir, goho ikki personaj tili, nigohi orqali berilar, ba’zan bir necha personaj boshidan o’tganlarini hikoya qilib berar edi. Bir emas, bir necha personajlar tilidan hikoya qilingan asarlarda har bir personaj sarguzashti ko’pincha mustaqil, tugal hikoya yoki qissa shaklini olar edi. “Ikki eshik orasi”da esa o’zgacha manzaraga duch kelamiz. Bir-ikki epizodni mustasno qilganda unda alohida mustaqil, tugal sarguzasht yo’q; asarda bir necha sarguzashtlar yondosh holda biri-biri bilan tutashgan, chirmashgan holda berilgan. O’nga yaqin har xil tabiatli, har xil yoshdagi personaj, buning ustida ular umr pog’onasining turli bosqichlarida turib sarguzashtlarini hikoya qiladilar. Ko’p o’rinda bir hodisa ikki yoki bir necha personaj nuqtai nazaridan hikoya qilinadi, baholanadi. Masalan, Ra’noning xiyonati ham uning o’zi, ham uni shu yo’lga boshlagan Umar zakunchi, 38

ham Robiya tili, nuqtai nazaridan beriladi; bir hodisa uch shaxs nigohida uch xil talqin etiladi... Bu hol asarga o’ziga xos polifonik xususiyat, serjilo ma’no baxsh etadi, asar dramatizmini kuchaytiradi, o’quvchida hodisaga nisbatan qiziqishni oshiradi. Asarda o’nlab katta-kichik personajlar mavjud. Qimirlagan jon borki, deyarli barchasi davr dard-tashvishi bilan nafas oladi. Bir-ikki epizodda ko’rinish beradigan raykom kotibi Abdurahmonov, muallim Samadov, Rashid abzi, Dyadya Vasya, Parcha opa, Zuhra kelin kabi personajlardan tortib, asarning markaziy personaji Muzaffarga qadar – hammasi murakkab, chigal, mushkul taqdir egalari. Yozuvchi yetakchi qahramonlar, xususan, Muzaffar, uning tuqqan onasi Ra’no, boqqan onasi Robiya, otasi Shomurod, o’gay otasi Umar zakunchi, sevgilisi Munavvar, ”Qora amma”, Husan duma, Orif oqsoqol, Bashoratxon, Komil tabib obrazlarini, ularning qalb dunyosining keng va har tomonlama ochadi. Ma’lumki, O’tkir Hoshimov ilk romani “Nur borki, soya bor...”da hayotning dolzarb problemalarini ko’rsatishga moyillik kuchli edi, shunga ko’ra uni shartli ravishda “problematik roman” deb atash mumkin; “Ikki eshik orasi”da esa odamlar taqdiri bilan qiziqish ustun, uni “taqdirlar romani” desa bo’ladi. Romandagi taqdirlar o’z navbatida kontseptual xarakterga ega. Yozuvchi qahramonlar taqdiri talqinida hamisha romandagi bosh kontsepsiyadan, ya’ni odamlar qismatidagi urush bilan aloqador jihatlardan kelib chiqib ish ko’radi. Umar zakunchi obrazini va boshqa ayrim personajlarni mustasno etganda, qolgan barcha qahramonlar qandaydir urush jafosini chekkan urush odamlaridir. Muzaffar urush davri chigalliklari tufayli tirik yetimga aylanadi, ko’p jabr-sitamlarni boshdan kechiradi va pirovardida uning sevgi fojiasi ham urush keltirgan chigalliklarga borib taqaladi. Sevgilisi Munavvar urush qoldirgan ma’naviy jarohatlar qurboni bo’ladi. Tuqqan onasi Ra’no urush to’zonlari ichra dovdirab, yo’ldan toyib hayot so’qmoqlariga kiradi; boqqan onasi Robiya ko’ngil bergan yigitidan judo bo’lib tutingan tog’aga xotin, Muzaffarga esa o’gay ona bo’lib qoladi. ”Qora amma”o’g’lining sevgilisini o’z inisiga unashtirishga, ikki o’g’lidan 39

judo bo’lgan Oqsoqol esa o’z kelinini boshqa birovning nikohiga o’tkazishga majbur bo’ladi... Roman muallifi ko’p o’rinlarda qahramonlarning g’oyat keskin, murakkab, chigal, mushkul daqiqalardagi ruhiy holatlarini mahorat bilan ifoda etadi. Ayniqsa, Oqsoqolning olomon oldida kelinini ko’ngil qo’ygan nogiron yigitga nikohlab berish lavhasi, o’sha murakkab lahzalardagi Oqsoqolning g’oyat tig’iz, ruhiy holati; Komil tabibning Robiyaga jangda halok bo’lgan ikki ko’ngil rozini izhor etishdagi dramatik kechinmalari, jangda yarador bo’lib qaytgan Shomurodning sevikli go’zal xotini xiyonatidan voqif bo’lgan kezlardagi iztiroblari, Ra’nodagi ikkilanish holatlari, so’ng aldanib chekkan alam va pushaymonlari, adadsiz qalb qiynoqlari – bunga o’xshash lavhalar tasviri kitobxonni larzaga soladi. Asar muallifi qahramonlarning ruhiy dramasini ochish biln barobar ularning qalb boyligi va sahovatini ham ko’rsatadi. Bir talay personajlar tabiati va xatti- harakatidagi mehnatkash xalqimiz xarakteriga xos fazilatlar, o’zbek xalqi turmush tarzi yorqin ifodasini topgan. Xususan, Husan duma, Oqsoqol, Komil tabib obrazlari, ularning oilasidagi tartibotlar o’zbek turmush tarzining ko’p yaxshi an’analarini ko’z-ko’z qilib turadi. Bu muhim qirrasini ifodalaydi: Orif oqsoqol – rahbar xodim, Husan duma – tadbirkor, ishbilarmon dehqon, Komil tabib xalq ziyolisi... Orif oqsoqol mehnatkash xalq orasidan chiqqan, butun hayotini shu mehnatkash xalq manfaatlari yo’liga tikka, kechayu kunduz shu mehnat ahli tashvishi bilan nafas oluvchi, bir oz dag’al, shang’i ko’rinsada, nihoyatda yoqimtoy chol. Unda ajib bir joziba bor. Qishloq ahli uni nihoyatda hurmat qiladi, hamma unga talpinadi, uning har bir so’zi el uchun qonun; yo’q, buyruq emas qonun! Mehnat ahli Oqsoqolning so’zini, ishini o’z so’zi, o’z ishi deb biladi. Chunki Oqsoqol hech qachon elni aldamagan, faqat uning g’amini yegan, manfaatini degan... Shunisi muhimki, Oqsoqol vaziyat taqozosi bilan mansabdan – raislikdan chetlatilganda ham bir daqiqa bo’lsin, el-yurtdan uzoqlashmaydi, mansabdan ketgani uchun aslo o’kinmaydi, qishloq ahli esa hamon uni o’zlarining ma’naviy rahnamosi deb biladi. Bu odam oilasidagi og’ir ko’rguliklar yuz 40

berganda boshga tushgan musibatlar tufayli dil-dildan o’rtangani holda, baribir o’zgalar baxti, oromini o’ylab ish ko’radi. Husan duma ham do’sti Oqsoqol kabi qalbi daryo odam. Duma oilasi adolatsizlik tufayli sarson qolgan Robiyani asrab, o’z farzandidek tarbiyalab, voyaga yetkazadi. Duma ham urush tufayli og’ir judoliklar alamini tortadi. Shu og’ir judoliklarni yengib el-yurt manfaati yo’lida tinimsiz ter to’kadi. Bu odam – asl mehnatkash, tadbirkor dehqon. Uning tadbirkorligi, mehnat-shijoatidan el-yurt tartib o’rtangan, uning xonadonida hamma narza joyida, o’zaro mehnat taqsimoti joriy etilgan, barcha o’z ishi bilan band... Komil tabib ham xuddi Oqsoqol va Duma kabi urush jafosini chekkan shaxs, u ham dilda alam-iztiroblari bilan o’zgalar dardi, jarohatiga chora qidiradi, uning shifobaxsh qo’li ko’plarning og’rig’iga malham bo’ladi. Urushda bedarak ketgan yolg’iz farzandi dog’ida o’rtansada, o’z dardini ichiga yutib, nuqul o’zgalar g’ami, oromi, baxtini o’ylaydigan ”Qora amma”, o’sha og’ir yillarda traktor minib, yoshlarni o’z olib, el-yurt mushkulotini oson qilgan, urush qurboni bo’lgan eri salomatligi, ko’ngli deb o’z oromidan voz kechgan Bashoratxon, ipakday mayin-muloyim, o’zgalarga mehribon, qo’li gul chevar, dono ayol qo’qonlik Oysara opa - bu xil fidoyi onajonlar romanga zeb berib turibdi. Yozuvchining mahorati, san’ati faqat jonli, hayotiy milliy xarakterlar yaratish, qahramonlar tabiatiga xos insoniy fazilatlarni, dilidagi tashvish, tug’yonlarni mohirona ifoda etishdagina emas, xarakterlar ruhiyatidagi o’ta nozik, tushunish, tushuntirish mushkil bo’lgan murakkab kechimlar silsilasi ta’sirida ham namoyon bo’ladi. Birgina misol: Muzaffar oradan o’n yil o’tsa-da, halok bo’lgan sevgilisi Munavvar yodi bilan tanho yashaydi, yoshi bir joyga borib qolgan bo’lsa- da, uylanmay, boshqa birovga ko’ngil qo’yolmay qariyalarni xunob qiladi. Onasining o’limi xabarini eshitganda iztirob chekadi, ta’ziyasiga otlanadi, ammo onasi xonadoniga yaqinlashganda o’lim xabari tufayli dastlab ko’nglida uyg’ongan farzandlik mehri so’nib, ortga qaytishni o’ylab qoladi... 41

Xo’sh, nima uchun? Muzaffarning uylanmay bo’ydoq yurishi tarkidunyochilik emasmi? Onaga bo’lgan sovuq munosabati toshbag’irlik oqibatimi? Aslo! Gap shundaki, Muzaffar halol, vijdonli, qalloblikni aslo ko’tarolmaydigan yigit, u farzand sifatida har holda onasini unutolmaydi, biroq ona xiyonati, bu xiyonat tufayli otasi hamda o’zining hayoti alg’ov-dalg’ov bo’lib ketganligini ham sira esdan chiqarolmaydi. Buning uchun biz Muzaffarni ko’nglida kek saqlaydigan farzand deya olmaymiz. Muzaffar shaxsiy hayotda baxtsiz, omadsiz. Ammo uni ojiz-notanov deya olmaymiz. Chunki Muzaffar aqlli, andishali farzand sifatida onaga qarshi borolmaydi. Buning ustiga onaning holi ma’lum, u o’zi yo’l qo’ygan gunoh jabrini tora-torta alam-iztiroblar, armoni pushaymonlar olovida kuyib adoi tamom bo’lgan... Ma’lumki, asar asosan urush orqasidagi o’zbek qishlog’i hayotiga bag’ishlangan, unda o’sha yillardagi qishloq hayoti keng ko’lamda ifoda etilgan. Ayni paytda bir necha o’rinda aksar yigit Kimsan Husanov hikoyasi orqali jang lavhalari ham gavdalantirilgan. Ularda fashizm harbiy jinoyatlari dahshatlari, jangda ishtirok etgan o’zbek kishisining jabrdiydalarga nisbatan mehri, yovuzlarga nisbatan qahri, matonati ham zo’r mahorat bilan ko’rsatilgan. Demak, yuqoridagi fikrlarimizdan kelib chiqadigan asosiy xulosa shundan iboratki, ijodkorning estetik ideali asarlaridagi zamon va makon tushunchalarini birgina “Ikki eshik orasi” romani misloda ya’ni “Ona” obrazida ko’rsatishga urindik. Aslida ijodkorning romanlari ; hikoyalari, publitsistik asarlarining takomiliga nazar tashlansa ikki jihat o’zaro aloqadorligi yoziladi. Birinchidan, yozuvchi talqini markazida doimo Ona siymosi turadi. Ikkinchidan mazkur xarakter asardan asarga teranlashib, murakkablashib hamda mukammallashib boradi. Adib ijodida Ona obraziga berilgan dastlabki chizgilar 1966-yilda yaratilgan ”Odamlar nima derkin?” qissasidan boshlandi. Ushbu asarda xarakter evolyutsiyasi ikkinchi planga tushib qolsa-da, ijodiy tajribadan o’tayotgan ikki Ona qiyofasi voqealar tizimiga o’z ta’sirini o’tkazadi. Garchand, tuqqan Ona va o’gay Ona 42

orasida konflikt kelib chiqmasa-da, muallif voqealarni ona-bola munosabatlariga bog’liq holda rivojlantiradi. Bundan ko’rinadiki, Ona o’gay bo’lgan taqdirda ham chin onalik mehri unga begona emas, lekin, afsuski, tuqqan ona o’rnini bosa olmaydi. Muallif bu o’rinda Onani murakkab hayot tashvishlariga bardosh bera oladigan, og’ir muammolarni yechishga qodir ma’naviy ideal tarzida ulug’laydi. Muammoning nisbatan kengroq talqiniga ”Odam ovozi” hikoyasida duch kelamiz. Asar qahramoni Mastura xola oddiy o’zbek ayoli. U mustahkam imon, barqaror e’tiqod egasi. Personaj o’ziga xos turmush tarzi, hayot mazmuni sadoqat, vafo hamda sabr-toqat singari sodda, biroq ulug’vor tushunchalarni tarannum etishga xizmat qiladi. Ona obrazi yaratilishidagi navbatdagi bosqich 1972-yilda yozilgan ”Urushning so’nggi qurboni” hikoyasiga borib taqaladi. Aslida bu hikoyani inson ruhiyatining lirik inkishofi sifatida baholash mumkin. Ona timsoli har bir adib izlanishlariga alohida mehr, chinakam ehtirom orqali kirib keladi. Bu ehtirom muallifning o’zidagi fazilatlar bilan tutashadi. O’.Hoshimov ijodidagi leytmotiv ona obrazi ekanligi bevosita muallif avtibiografiyasi bilan uyg’unlashib ketadi. Bu holat, birinchidan, timsolning falsafiy jihatdan kengayishiga yordam bersa, ikkinchidan, xarakter ruhiyatining batafsil yoritilishiga zamin hozirlaydi. 2.1. Ona qiyofasini yaratishda yozuvchi mahorati va kompozitsion butunlik Ma’lumki, tasvir ruhiyati ijodkor fitratida badiiy konsepsiya sifatida namoyon bo’lishining aniq-hissiy yaxlitlikda uyushadigan ifoda xususiyatlarini 43

dalolatidir. Adabiy talqin hamda hayot haqiqati muvozanatini ta’minlaydigan estetik markazda tagma’noga daxldor omillar matnning ichki va tashqi mundarijasini belgilab beradi. Qadimgi yunon faylasufi Aristotel ”Har bir jismning hajmi uning mohiyati bilan bilan belgilanadi”, -deya e’tirof etgan edi. Muallif shakl hamda mazmun vobastaligini tizimi kompozitsiya xalqasi asosan ma’no maydoni va formal darajaning o’zaro muvofiqlashuvi estetik markazda mantiqiy joylashuvi tartibini to’g’ri baholaydi. Adabiyothsunos Izzat Sulton ”Adabiyot nazariyasi” darsligida ”asarning turli qismlari orasidagi mutanosiblik, komponentlararo nisbat” mavjud bo’lishi kompozitsiya shakllanishining muhim omili ekanligiga e’tibor qaratadi. Binobarin, yozuvchi nuqtai nazari, hayotiy materialga ijodiy munosabati, bayon usuli o’ziga xosligi, bo’laklarni estetik markazga yig’ish va o’rniga qo’yish mazkur atamaning murakkab va keng qamrovli mantiqini dalillaydi. O’.Hoshimov asarlarining ijtimoiy-ma’naviy mohiyati ham ijodiy-estetik tamoyillarga asoslanadi. Agar A. Qahhor qahramonlari kurashchan sifatlar, keskin tabiati bilan ajralib tursa, O’.Hoshimov asarlarida xarakter tadriji tipik manzaralarga bog’liq holda yoritiladi. Ma’lumki, yozuvchi muvaffaqiyati uning adabiyotga olib kirgan qahramonlari bilan o’lchanadi. Shu jihatdan olib qaraganda Gavhar (”Shamollar esaveradi”), Muqaddam (”Bahor qaytmaydi”) obrazlari O’.Hoshimovning o’ziga xos muvaffaqiyatlaridir. Albatta, obraz biron bir muhim hayotiy ma’noga ega bo’lsa va uslubiy badiiy qimmatni tashisagina adabiyotimizni boyita oladi. Darhaqiqat, adib ijodi ma’naviy-psixologik talqin teranligi, xarakter yaratishning tipik va aniqligi bilan ajralib turadi. O’z-o’zidan ayonki, ijodkorning o’ziga xos uslubi voqelikni badiiy idrok etish, badiiy tafsilotlar va tasvir vositalaridan foydalanish darajasi orqali namoyon bo’ladi. Zero, adabiy dunyoqarashning shakklanihsini, bir tomondan, falsafiy idrokning badiiyatida namoyon bo’lishi belgilaydi. Shu ma’noda, har bir asar muallif nuqtai nazaridaning umumlashgan, aniqlashgan hamda muayyan tizimga solingan shamoyili hisoblanadi. O’.Hoshimov badiiy olami bir qarashda rang-barang va murakkabdek taassurot uyg’otadi. Biroq, adib qahramonlari tadrijiga nazar solinsa, ular orasida 44

mantiqiy bog’liklik mavjud ekanligi kuzatiladi. Obraz tabiyatini ochib berishga yo’naltirilgan badiiy chizgilar asardan-asarga teranlashib, mukammalllashib borishi seziladi. Tasvir va ifodadagi sinchkovlik, xarakter takomilidagi tabiiylik nozik iqtidor egasinng adabiy mahoratidan darak beradi. Yuqorida Ona timsoli adibning ”Urushning so’nggi qurboni” hikoyasida ilk bor tajribadan o’tganini aytdik. O’.Hoshimov ”Dunyoning ishlari” qissasida Ona qiyofasining jozibali, hayotiy va mukammallashtirilgan shaklini yaratdi. Adibning avvalgi hikoya va qissalaridan farqli o’laroq mazkur asarda Ona timsoli mustaqil qahramon markaziy chiziqni tashkil etadi. Muallif ”Dunyoning ishlari”da ham o’z an’anasiga sodiq qoladi; obraz tabiatini yoritishda ta’rif-tavsiflardan o’zini tiyadi, voqealar tadrijini izchil davom ettirmaydi. Milliy xarakter o’z mohiyatini ba’zan nutqi, ba’zan xatti- harakatlari bilan mantiqan dalillay boradi. Bu holat tafsillar, lirik bo’yoqdorlik hamda falsafiy mushohadakorlik, publisistik jo’shqinlikning qorishiq tabiati orqali namoyon bo’ladi. Ayni asarda badiiy mantiq uyg’unligining ko’zga tashlanmasligi xotiralar asosiga qurilganligi bilan izohlanadi. Yozuvchi ma’naviy-axloqiy qiyofa qirralarini umumlashtirishni ”Ikki eshik orasi” hamda ”Tushda kechgan umrlar” romanlarida ham davom ettiradi. Bu ikki yirik polotno bir-biridan badiiy shakl va uslub nuqtai nazaridan tafovutlansa-da, g’oyaviy munosabat mushtarakligiga asoslanadi. ”Ikki eshik orasi” asari uslubiy jihatdan o’zbek adabiyotida o’ziga xos kompozitsion yaxlitlikka ega. Qahramonlar tabiati ijtimoiy tabaqa, fe’l-atvor, qiziqish va manfaat nuqtai nazaridan bir-biridan farq qilsa ham, qo’yilgan muammo-muddao-maqsadga bo’ysunishi jihatdan bir- biriga o’xshaydi. Yozuvchi ijodida shunday asarlar bo’ladiki, uni yozish jarayoni boshqalarga qaraganda juda og’ir kechadi. Buning sabablarini turlicha izohlash mumkin. Masalan, yozilajak asar uchun material to’plash, asarni boshlab olish, qahramon tanlash, muammo qo’ya bilish, zarur yechimni topishning qiyinligi va hokazo. Tajribali, malakali ijodkorlar ham biron-bir asarini yaratishda ana shunday qiyinchilikka uchrashi mumkin. Masalan, O’.Hoshimov shoir T.Ubaydullo bilan birga bo’lgan suhbatda meni eng qiynagan kitob ”Ikki eshik orasi” romani bo’ldi, 45

deydi. Vaholanki, o’tgan asrning 80-yillari O’.Hoshimov ijodining eng gullagan davri edi. Bu paytgacha u bitta roman, 7 ta qissa, o’nlab hikoya va dramalar yaratgan, o’zbek, rus, tojik va boshqa tillarda 30 ga yaqin kitoblari bosilib chiqqan tajribali va sermahsul ijodkor edi. Adibning bu kitobni yozishda qiynalganligining sababi esa uning avvalgilariga qaraganda boshqacha ruhda, boshqa sistemadagi asar bo’lishiga intilishi edi. Asar uchun tanlangan mavzu va muammo g’oyatda keng hamda zalvorli bo’lib, O’.Hoshimov unda urush nomli kasofat odamlarning boshiga qancha kulfat solishi mumkinligini yangicha, ayni paytda, qiziqarli badiiy aks ettirishni niyat qilgan edi. Ma’lumki, urush mavzusida juda ko’p asarlar yozilgan. Sirtdan qaraganda, hama gap aytib bo’lingandek tuyuladi. Shuning uchun O’.Hoshimov bu eski muammoga yangicha yondashish yo’llarini izladi. Buning uchun bu asar loyihasini butunlay yangicha tayyorlashi kerak edi. Bu jarayon adibni ko’p o’ylantirdi. Aslida mavzu aniqlangan, muammo qo’yilgan, kerakli qahramonlar ham tanlangan. Gap faqat o’tirib yozishda qoldi. ”Menda asar yaratish jarayoni juda samarali bo’ladi, - deydi O’.Hoshimov biz bilan suhbatda. – Bir o’tirganimda juda tez ishlayman. Asarni yoza boshlagan paytimda birov meni ko’tarma kran bilan ham surib ololmaydi”. Lekin ushbu romanni yozish oson kechmadi. Sababi unda qo’yilgan muammo ko’lamining kengligi, murakkabligi, og’irligi, ya’ni ”urush faqat janggohda yurgan odamlarni o’ldirish bilan cheklanmadi, front chizig’idan uzoqqa yurib mehnat qilayotgan odamlarni o’ldirish bilan ham cheklanmadi. Urush o’zi tugaganidan keyin tug’ilgan begunoh odamlarning ham umriga zavol bo’ldi degan maqsadni ochish uchun katta masshtabli asar kerak ekan”ligida edi. Bu g’oyaviy niyatni bitta roman hajmiga sig’dirish juda qiyin edi. Shuni hisobga olib, ”men boshida bu asar trilogiya bo’lishi kerak deb o’ylagan edim. Birinchi kitob urushgacha bo’lgan, ya’ni kolxozlashtirish davrini o’z ichiga olib, o’sha Orif oqsoqol, Husan Dumalar faoliyatini qamrab olishi kerak edi. Ikkinchisi Ikkinchi jahon urushi davrini, 3-jildi Muzaffar bilan Munavvar taqdirlarini tasvirlashga bag’ishlanishi mo’ljallangan edi. Keyin bu niyatimdan qaytdim. Chunki bunday qilingan asar, birinchidan, ancha cho’zilib ketardi; ikkinchidan, 46

an’anaviy usulda, zerikarlimi, ya’ni men uchun zerikarli tuyulgandek bo’lgan edi. Xullas, uchala davrni bitta kitobga sig’dirishga harakat qildim. Buning uchun yangicha usul, yangicha ifoda shaklini topishga urindim” (o’zimizning suhbatdan). Ana shu yangicha usul, yangicha ifoda shakli” asarning kompozitsion qurilishida yaqqol ko’rinadi. ”Ikki eshik orasi” romanining arxitextonikasi nihoyatda original va o’ziga xos. ”Muqaddima” va ”Xotima”dan tashqari 7qism, 47 bobdan tashkil topgan bu asar xuddi 49 xonadan (”Muqaddima” bilan ”Xotima”ni qo’shganda) iborat 7 qavatli muhtasham imoratga o’xshaydi. Bu bino loyihasining o’ziga xosligi shundaki, odatdagi uylardan farqli o’laroq, pastdan yuqoriga qarab kengayib boradi. Agar 1-qavat, 2, 2-qavat 1 xonadan iborat bo’lsa, 6-qavatga 10, 7-qavatga 16 ta xona joylashtirilgan (qism va boblar nazarda tutilyapti). Yuqori qavatlarda yukning og’irlashganligi va hajmning kengayganligi bilan quyi qavatlar zarar ko’rmaydi. Aksincha, yozuvchi-arxitektor loyihani shu qadar sinchkovlik va mahorat bilan chizganki, fizik atama bilan ifodalaganda, bino (asar)ning solishtirma og’irligi (g’oyaviy yuki) barcha qavatlarga baravar taqsimlangan. Natijada, binoning muvozanati birday saqlanadi. Binodagi mavjud 49 xonaning 9 tasida hikoyachi-qahramonlar yashaydi, qolgan 40 tasida boshqa personajlar istiqomat qiladilar. Asarda nomi tilga olingan va voqeada ozgina bo’lsa-da ishtirok etuvchi personajlar soni 55 tadan ortadi. Ommaviy sahnalar (masalan, to’y, kolxozchilar yig’ilishi, vokzal)da qatnashgalari bu hisobga kirmaydi. Ularni ham qo’shsak, roman syujetida yuzdan ziyod odam qatnashadi. Yozuvchining mahorati shundaki, personajlarning birontasi ham muallif e’tiboridan chetda qolmaydi, xira yoki mavhum chizilmagan, hech biri o’quvchida chala tasavvur tug’dirmaydi. Aksincha, har bir personaj katta- kichikligidan qat’i nazar, o’z xarakteri, qiyofasi, ovozi, qilig’iga ega, ya’ni ular shaxs sifatida shakllangan jonli odamlardir. Asar makrostrukturasida har bir obrazning aniq o’rni, bajaradigan vazifasi, ko’taradigan yuki bor. Fikrimizni isbotlash uchun birgina betonchi Safar aka obrazini olib ko’raylik. U butun asar davomida atigi bir marta – ”Muqaddima yoki eng avvalgi 47

bob”da ko’rinadi, xolos. Qurilish-montaj brigadasining boshlig’i Muzaffar Shomurodov qo’lida ishlaydigan Safar aka ”ayiqdak lapanglab” yurishi bilangina emas, balki rostgo’yligi, ochiq ko’ngilligi, odamshavandaligi, beg’ubor qo’rsligi, ko’nglidagi norozoligini yashirmay ayta olishi bilan roman oxirigacha ham o’quvchi esidan chiqmaydi. Mabodo, Safar aka obrazi Muzaffar hikoyasidan chiqarib tashlansa, nafaqat hikoyachi-qahramonning, balki boshqarma boshlig’i Shavkat Qudratovich, payvandchi Ikrom akaning gap-so’zlari, xatti-harakatlari o’zaro uyg’unlashib, zilziladan keyingi Toshkentning qayta bunyod etilish jarayonini, bu mehnat jabhasida kimning qanday ishtirok etayotganligi, ijtimoiy muhitni, odamlarning o’zaro munosabatini ko’rsatishga ham yordam beradi. Binobarin, Safar aka va u singari kichik obrazlar ham (masalan, Ikrom aka, Ilhom samovarchi, Kozim soldat, Parcha opa, brigadir Quvish aka, student Gulya, asira ayol kabilar) ”Ikki eshik orasi” romanining kompozitsiyasi va syujet qurilishida mustahkam o’rin tutadi. Mabodo ular chiqarib yuborilsa, asarning kompozitsion yaxlitligiga jiddiy putur yetadi. Asar kompozitsion qurilishining yana bir o’ziga xosligi shundaki, go’yo bu binoning o’rtasidan yo’lak ochilib, ikki tomoniga eshik o’rnatilgan: uning bir tomonidan kirilib, ikkinchi tomonidan chiqiladi. Orqaga qaytish yo’q. Bu yo’lakdan hamma xonadonlarga bemalol kirib chiqish mumkin. Loyiha shu qadar qulay tuzilganki, ikki eshik orasidagi xonadonlar bir-biriga mutlaqo xalaqit bermaydi, aksincha, bir-birining holidan xabar olib, o’zaro muloqot qilib turish uchun imkoniyat yaratilgan. Xonadon sohiblarining har biri o’ziga xos xarakterga, mavqega, o’z hayot yo’li va taqdiriga ega. Birining taqdiri ikkinchisinikiga mutlaqo o’xshamaydi. Shunisi muhimki, bino (asar)da yashovchi barcha aholi bir- birini juda yaxshi biladi, qismatidan, yashash tarzidan, turmush darajasidan ogoh; iloji boricha, qo’shnisining yaxshi tomonlarini oshirib, yomonini yashirib, ertangi kunidan umid qilib yashaydi. Xuddi mana shu fazilatlarini hisobga olgan taniqli adabiyotshunos U.Normatov boshqa asarlardan farqli o’laroq, uni ”taqdirlar romani” deb ataydi. Chunki ”Ikki eshik orasi” da odamlar taqdiri bilan qiziqish ustun. Romandagi taqdirlar, o’z navbatida, konseptual xarakterga ega. Yozuvchi 48

qahramonlar taqdiri talqinida hamisha romandagi bosh kontsepsiyadan, ya’ni odamlar qismatidagi urush bilan aloqador jihatlardan kelib chiqib ish ko’radi” – deb yozadi olim. Binobarin O’.Hoshimovning ”Ikki eshik orasi” romani kompozitsion qurilishi jihatdan o’ziga xos kashfiyotdir. Kashfiyotning siri esa asardagi kompozitsion butunlikni asar qahramonlari – onalar qiyofasi birlashtirib turadi. Rustam urush odami, urush qurboni. Yozuvchi Rustam sarguzashtlari orqali afg’on urushi lavhalarini butun dahshati bilan bor holicha ko’rsatadi. Afg’on urushi qatnashchilarning guvohlik berishlaricha, jang lavhalari bamisoli jangchi ko’zi bilan ko’rib, qalbdan qog’ozga tushirilganday chiqqan. Ayni paytda roman inson shaxsi, qalbi, ruhiyatining davlat, tuzum, ijtimoiy afkura, hatto din, siyosatga bo’ysunmaydigan g’aroyib jihatlarini talqin etish bobida ham jiddiy yangilik bo’ldi. Asardagi urush ifodasi, talqini bu jihatdan xarakterli. Urush talqini romanda tamomila o’zgacha. Avvalgi urush haqidagi asarlardan farqli o’laroq, bu yerda qaraam-qarshi kuchlarni do’stu dushmanga, oqu qoraga, ”biznikilar” va ”raqiblar”ga ajratish yo’q; bu yerda g’olibu mag’lublar, qahramonlaru noqahramonlar yo’q. Faqat urush qurbonlari, tuzum, mafkuraviy ayirma, raqobat jabrdiydalari bo’lmish begunoh insonlar bor, xolos. Urush har ikki tomon uchun ham o’lim, halokat, vayronagarchilik, judolik, musibat, tandagi, qalblardagi jarohat, dahshat – fojia! Yozuvchi faqat afg’on urushi emas, Ikkinchi jahon urushi hodisalariga ham shu xilda yangicha yondoshadi. Romanda shunday epizod bor: oldingi marraga bir haftacha ovqat kelmagan. Oldinda kartoshka dalasi bor. Ukrain yigit Bondarenko bilan soddadil qozoq jangchi kartoshka kavlab kelishga boradilar. Quyuq tuman ichida ular dushmanga – nemis jangchisiga duch keladilar. U ham ochlikdan kartoshka kavlagani kelgan. Nemis ruschani bilarkan. Ular gurunglashib qoladilar. Gapdan gap chiqib nemis jangchisi urush joniga tekkanini, uyini, uchta bolasini sog’inganini aytadi, qozoq esa sakkizta bolasi borligini, kolxozda ”molshi” bo’lib ishlashini aytadi. Bondarenko onasini sog’inib ketganini gapiradi. Bodarenko onasini sog’inib ketganini gapiradi. Qisqasi, ashaddiy 49

”dushmanlar” raqiblikni unutib, bir-birlari ilan hasratlashib, so’ng nemis u yoqqa, qozoq bilan ukrain bu yoqqa – o’z yo’liga ketaveradi. Sho’ro hokimiyati yillarida adabiyotda masalani bu tarzda qo’yish aslo mumkin emas edi. Bunday talqin burjua patsifizmi deb qoralangan bo’lardi. Romandagi yana bir holatni, aniqrog’i Komissarning umr yo’ldoshi Nazira talqini ham eslaylik. Komissar bilan Nazira ikkisi ikki olam. Komissar mustabid tuzumning, hukmron mafkuraning chin odami, tuzum yetishtirgan ”siyosiy hushyorlik”, ”yovuzlik”, shafqatsizlik timsoli. Nazira esa nafaqat, poklik, beozorlik ramzi. U – oilada yaxshi beka, erining vafodor umr yo’ldoshi, bolalarining mehribon onasi. Bu mushtipar ayol erining ishlariga aslo aralashmaydi. Yovuz, shafqatsiz odam bilan shunday beozor, munis ayolning bir yostiqqa bosh qo’yib hech kim bilan olishishni istamagani kabi o’limi payti ham osoyishta – beozorgina jon taslim etadi... Inson tabiati va ruhiyatining hech qanaqa qoliplarga sig’maydigan bu xildagi shevalari ifodasi o’zbek milliy adabiyotida XX asrning oxirlariga kelib urf bo’la boshladi. Holbuki, hayotning o’zida bunaqa g’aroyib insoniy munosabatlar hamma davrlarda bo’lgan. Shoir aytmoqchi, azaldan ko’p hollarda poklik, nafosat bilan dag’allik – xunuklik yonma-yon yashashga majbur! Ma’lumki, har qanday salmoqdor, ezgu g’oya san’atkorona ifodasini topgan taqdirdagina qudratli kuch kasb etadi, asar g’oyasi esa o’quvchi qalbini asir etadigan yaxlit sirli-sehrli tasvir ohangi pafosga aylanadi. ”Tushda kechgan umrlar” romani ”Koz o’lim to’shagida yotgan” bemorga o’xshaydi” so’zlari bilan boshlanadi. Ilk jumladagi mana shu ma’yus, mungli ohang asar davomida tovlanib, goh sokin, goh shiddatli tus olib o’quvchining vujud-vujudini qamrab oladi. Asar qahramoni qismati boshdagi o’sha mungli so’zlar bilan intihosiga yetadi. ”Kuz o’lim to’shagida yotgan bemorga o’xshaydi” jumlasi faqat qahramon qismatiga boshdagi o’sha mungli so’zlar bilan intihosiga yetadi. ”Kuz o’lim to’shagida yotgan bemorga o’xshaydi” jumlasi faqat qahramon qismatigagina emas, asarda aks etgan davr, muhit, jamiyatga ham dahldor – darhaqiqat o’sha yillari jamiyat bamisoli o’lim to’shagida yotgan bemor kabi talvasada. O’zbek adabiyotida bu 50

qadar hazrat Navoiyning eng hazin, mungli dostoni ”Layli va Majnun”ni yodga soladi. Dostonni o’qiyotib kitobxon Layli bilan Majnun bu foniy dunyodan baxtini topolmasligini, cheksiz g’am-anduhlardan faqat o’lib qutilishlari mumkinligini his etib turadi. 2.2. Ona obrazi va til badiyati O’z-o’zidan ayonki, monologik tafakkur muallif uslubi, shakliy izlanishlar ko’lami va badiiy mazmun poetikasini belgilab beradigan muhim omillardan 51

biridir. Unda ekspressiv tasvir izchilligi va hissiy mushohada bosimi sialektik aloqadorlik kasb etadi. Jumladan, O’.Hoshimovning ”Tushda kechgan umrlar” va ”Ikki eshik orasi” romanlarini qiyosiy-tipologik o’rganish, nutq egasi hamda muallif tilidagi hayotiylik, badiiylik omillarini aniq ko’rsatadi. O’.Hoshimov umumiy g’oyaga bog’langan voqealar tizimini rivojlantiradigan manzara, holat, tafsilotlarning xarakterli jihatlarini tanlaydi hamda hayotiy materialga aylantiradi. Shu tariqa badiiy ong ijodning estetik markaz nuqtalarini birlashtiradi. Muallifning qator roman, qissa va hikoyalarida nutqiy polifonizm hodisasi quyidagi qirralarda namoyon bo’ladi: -nutiqy malaka jonli, hayotiy robitani aniqlashtirib, real muhitni estetik nuqtai nazardan baholashga yordam beradi; - nutq turkumlari va guruhlanishi asar ijodiy yaxlitligini ta’minlaydigan muhim omillardan biri bo’lib, psixologik ziddiyatlar falsafiy umumlashmada ayonlashadigan g’oyaviy yukni gavdalantiradi; -monolog va dialoglar hayotning mazmunini hayotiy shakllarda ifodalashning samarali vositasidir; -nutqiy material xarakter mohiyatini izohlash, muayyan g’oyani talqin etish, ong, saviya murakkablashishi jarayonini tavsiflash singari vazifalarni bajaradi; - nasrda polifonizm hodisasi ko’p qatlamlilik, teng huquqlilik hamda ovoz rang-barangligini bildiradi. O’.Hoshimov nasrida ona obrazining badiiy evrilishi, tadriji va takomili polifonik xarakterdagi ichki tizimni tashkil etadi. Binobarin, “Dunyoning ishlari”da Poshsha xola obrazi dinamikasida o’zbek ayollariga xos rang-barang xarakterli chiziqlar ko’zga tashlanadi. Yozuvchinng muvaffaqiyati qator qahramonlarga asos bo’ladigan belgilarni ba’zan bir qiyofaga singdira olishi orqali namoyon bo’ladi. ”Ikki eshik orasi” romanida Qora amma, Xolposh xola, Robiya, Ra’no, Bashorat, Fotima, Zuhra kabi kasb-hunari, dunyoqarashi, tashqi ko’rinishi turlicha bo’lgan ayollar timsoli orqali umumiy ayollar va xususan o’qbek ayollariga xos bo’lgan fazilatlarni tajassum etadi. 52

Asib Ona obrazini yaratar ekan, yordamchi personajlarning individual nutqlaridan ham unumli foydalanadi. Qissada turli xil kishilar ishtirok etib, har birining ruhiyati o’ziga xos nutqi orqali ochib beriladi. Qissada eri bilan urushub, sal janjal chiqsa, albatta, oyiusinikiga ketadigan bo’lib qolgan kelinoyinnig nutqiga e’tibor bering: “-Kecha mani shundoq so’kdi, shundoq so’kdi, yigitgina o’lgur! – Kelinoyi ikki qo’li bilan sharaqlatib soniga shapatiladi. –Onamni so’kdiya, bo’yginag go’rda chirigur!” Shunda Poshsha ona kelinoyini “Qo’ying, xafa bo’lmang, qarg’amang bechorani”, deb yupatishga urinadi va xalq maqolidan “Oshsiz uy bor, urishsiz uy yo’q”, deya misol ham keltirdi. Xalq tilining qudratli boyliklaridan mahorat bilan foydalangan yozuvchi kelinoyining nutqida uning o’zoga xos tili va dilini, ruhiy holatini bera olgan. Tilning go’zalligi qarshisida kelinoyining xarakteri yanada tundlashadi. Bo’lmasa, u ham olti bolaning onasi. Lekin u onalarning boshq atoifasi, kelinoyining qarg’shlari yurakdan ptilib chiqayapti, hatto erining bo’yni hazrati Alining qilichida kesilmasa, u dunyoyu, bu dunyo xudodan rozi emas, shu ajalning tig’i parroniga uchragur eri bilan yashagandan ko’ra, olti bolasini oydinda oyog’i bilan boqib olishga tayyor. Bu yerda yana xalq tilining ifoda kuchi va oz so’z bilan yorqin obrazlar yaratilishi kishini qoyil qoldiradi. Aslida kelinoyi faqat gapirishni biladi, olti bolasi bilan mo’mingina erini tashlab hech qayerga keta olmaydi. “Qanoat” nomli bobda ikki qo’shni suhbati jarayonida ikki onaning ikki xil ruhiyati, individual nutqlarida ko’rsatiladi. Hikoya qilinishicha, Poshsha onaning eri farzandlarining sho’xligi evaziga onaning qovog’iga “tushirib qoladi”, natijada “sho’rlikning qovog’i ko’karib chiqadi”. Kelinoyi (qo’shni)ning “Voy, yuzingizga nima qildi?” – degan savoliga, “O’tin tegib ketdi, - dedi onam sekingina. Qarasam, o’tin o’lgur qolmabdi. Bolalar o’qishda, adasi ishdalar. Ko’zliroq sarjin ekan, tesha bilan urganimni bilaman... – Onam qovog’ini silab qo’ydi. – Adasi ishdan kelib juda xafa bo’ldilar. Birpas sabr qilmaysanmi, o’zim yorib bermaymanmi, dedilar, - 53

deya onam yolg’on so’zlar bilan javob qaytardi ”(44 - bet). Fikrimizni bildirishdan oldin ikkinchi ona (qo’shni)ning nutqidan ko’chirma keltiramiz. “ – Ana! – Kelinoyi tag’in shang’illadi. Sizning eringiz o’tiningizgacha yorib beradi. Maniki bo’lsa, bir paqir suv olib kelmaydi, qo’lginang kesilgur, akashay bo’lgur. Uyim-joyim deb bo’ynini egmaydi, bo’yginang kesilgur, eshshak. Xudoyo bo’yniginang hazrati Alining qilichidan kesilmasa, u dunyo-bu dunyo rozimasman-a!” (44-bet). Mana, sizga kelinoyining nutqi. Yaxshiki, o’ziyam mo’min, ismiyam Mo’min aka xotinini urmagan, qovog’ini shishirmagan ekan. Yuqorida keltirilgan ko’chirmamizga Poshsha ona yolg’on gapiradi. Lekin yolg’on so’zlar zamirida onaning o’z farzandlari, eri, oilasiga bo’lgan hurmat-izzati aks etadi. Poshsha ona ruhiyatida ana shu narsa aniq ko’rinadiki, u oilasidagi sirni mahallaga yoyish, yostiqdoshiga nisbatan nojo’ya so’z aytish u yoqda tursin, hatto eri izzat- nafsoniyatiga tegsa ham xokisorgina turib, indamaydi. Kelinoyi tamoman boshqacha odam. Uning uyida nimalar bo’layotganini, qaysi o’g’li sholg’omni yaxshi ko’rishi, qaysi qizining sochiga sirka oralaganini mahalladagilar juda yaxshi bilishadi, chunki kelinoyining o’zi birpasda hammasini mahallaga yoyib chiqadi, eriga nisbatan esa og’ziga kelgan har qanday yomon- yaxshi gapni qaytarmaydi. Yozuvchi dialoglarda qahramonlarning milliy ruhiyatiga mos so’zlarni izlab, tanlab ishlatadi. Qo’shni onalar suhbatida muallif go’yo ishtirk etmaydi, ona bilan kelinoyining gurungini xuddi tomoshabindek kuzatgan bo’ladi. Aslida esa ular “hokim” nutq ta’siri ostida suhbatlashayaptilar, muallif bunday xarakterdagi ayollarni hayotda ko’rgan, so’zlash maneralarini kuzatgan, shu tariqa ularning ruhiyatini dialog ichiga olib kirgan. O’.Hoshimovning keyingi asari ”Ikki eshik orasi”da Munavvarning fojiali o’limidan avval onasi bilan bo’lgan dialogik suhbati beriladi. Ammo bu dialogni tahlil qilish hiyla murakkab. Sababi kutilmaganda dialog monologga aylanib ketadi. 54

Mana, qarang: Bashorat opa qizi bilan gaplashganda suhbat jarayonida ko’p savol-javoblar bo’ladi. Qizi Muzaffarni yaxshi ko’rib qolganini, usiz yashay olmasligini eshitib, telbalarcha hayqiradi. “...O’ldira qol! O’z akangni er qilgandan ko’ra o’ldir onangni! Mana shu ko’kraklarimni ikkalang emgansan, juvonmarg! – U esdan og’ib qolgandek qop-qora qo’llari bilan ikkala ko’kragiga chang soldi. – Mana bunisini, mana bunisini talashib emgansan o’sha xushtoring bilan qiz o’lgur!” (520-bet). Aslida dialog davomida suhbat davom etishi kerak edi. Munavvar onasiga berishi kerak bo’lgan “Nima? Nima dedi? Akang dedimi? Bitta ko’krakni... Yolg’on! Aldayapti. Muzaffardan qutulish uchun tuxmat qilayapti! ... Shoshma! Unaqa bo’lsa, nimaga Muzaffarning onasi sovchilikka keldiyu niyatini aytmay ketdi? Nimaga dadasi oyoq tirab turib oldi! Oyim nimaga robiya kelsa, oldimga solib quvlayman, dedi! Nega hali Muzaffarni urdi!” (520-bet) kabi savollarni ovoz chiqarib aytolmaydi. Bu xil holat, ya’ni nutqning bir paytning o’zida ochiq, yashirin holda ichki dialogda berilishi Munavvarning murakkab ichki dunyosini ochib bergan. Xullas, O’.Hoshimovning dialog yaratish mahorati, uslubi O.Yoqubovdan farq qiladi. Uning bosh qahramonlari munozaraga kirishganda (“Dunyoning ishlari” qissasidagi Poshsha ona bilan farzand (muallif) yoki Poshsha ona bilan kelinoyi, ”Ikki eshik orasi” romanidagi Muzaffar bilan Munavvar, Shomurod bilan Ra’no va hokazo) Odil Yoqubov asarlari bosh qahramonlaridek (“Ulug’bek xazinasi”dagi Ulug’bek bilan Abdulatif, “Diyonat” asaridagi Shomurodov bilan Otaqo’zi va h.k.) o’zaro bahsli suhbatlarida, bir-birini ayamasdan, tortishib olishmaydi. Balki ayollarga xos muloyimlik, Poshsha onadagi shoirtabiatlilik (farzand), shaddodlik (kelinoyi), mehnatkash, dilkash (Robiya) tillarida aks etib ruhiy holatlari dialoglarda namoyon bo’ladi va ularning hammasi birgalikda asardagi milliylikni belgilaydi. Yozuvchi O’.Hoshimov o’zining ”Ikki eshik orasi” romani haqid gapirib ichki monologni quyidagicha ta’riflaydi: “Birinchi shaxs tilidan hikoya qilish muallifni cheklab qo’yadi: tabiat tasviri, holat tasviri, psixologik o’tmishlarni 55

realistik tasvirlash og’ir bo’lib qoladi. Masalan, Umar zakunchini olaylik. U juda murakkab odam, munofiqligi ham yetarli. Asar muallif tilidan hikoya qilinsa, bu obrazni tasvirlash oson. Biroq zakunchining o’zi hikoya qilganda-chi? Shuning uchun e’tibor bergan bo’lsangiz , romanda zakunchi hikoyasi deyarli har gal psixologik monolog tarzida beriladi. U bir narsani o’ylaydi-yu, amalda boshqacha harakat qiladi. Bir gapni o’ylaydi-yu, odamlarga boshqa gapni gapiradi”. Haqiqatan ham Umar zakunchining monologlari vositasida asardagi juda ko’p voqealarni bilib olish mumkin. Yozuvchi ustalik bilan qahramonlarning qiyofalarini, Ra’no fojiasining ildizlari, urush davridagi kishilarning ruhiy ahvollarini faqat o’zining jonini, manfaatini o’ylovchi rais Umar zakunchining yashirin nutqlariga yuklaydi. Ayniqsa ”Ikki eshik orasi” romanida muallifning qiyofasi har bir obrazning holati, iztiroblari, nutqlarida aks etib turadi. Muallif asar qahramonlari bilan murakkab voqealar tugunini yechishda, achchiq hayot so’qmoqlarini bosib o’tishda bab-baravar harakat qiladi. Kerak bo’lgan paytda qahramonlarning ruhiga kirib, ular tilidan yoki voqeaga aralashmay kuzatuvchi-hikoyachi tilidan yoki yozuvchining nuqtai nazaridan, qo’yingki, asarning egasi va bosh qahramoni sifatida romanning haqqoniyligi va badiiyligini ta’minlashda tinmay harakat qiladi. ”Ikki eshik orasi” asarida muallifning qiyofasi nutqi orqali ko’zga tashlanmaydi, balki muallif qahramonlarning nutqi orqasida turib, ularning kiyinishlari, aft-basharalari, xatti-harakatlari, imo-ishoralarini zimdan kuzatadi. Kerak bo’lganda, ularning ichki kechinmalarini tashqi qiyofalari orqali ko’rsatilib, xarakter qirralaridagi salbiy va ijobiy jihatlarini “hech kimga sezdirmay” qahramonlar nutqi yordamida ochib beradi. “Ana, Munavvar! Olov taftidanmi, jinday vino ichgani uchunmi, chiroyli, tiniq yuzi lovillab ketyapti. Yo’q, u ortiqcha qilpanglamaydi. Ammo ingichka, uzun qo’llari shu qadar mutanosib harakat qiladi, ko’zlari shu qadar ma’noli so’zlaydiki, beixtiyor mahliyo bo’lib qolasiz... Uning imolari, ko’zlarining ma’noli, nimtabassumi hech qaysi qizlarnikiga o’xshamaydi. Iboli, uyatchan, ayni paytda muhabbatga chanqoq yuragi shundoq ko’rinib turganday” (467-bet). 56

Yuqoridagi kuzatishlardan ko’rinib turibdiki, yozuvchining shaxsiy uslubini belgilashda muallif nutqi muhim vazifani bajaradi, chunki muallif asarni yaratuvchigina emas, balki butun asar davomida erkinlikka ega bo’lgan yetakchi obraz hamdir. “Pushkinning shaxsi – degan edi V.G. Belinskiy, - “Onegin”da shu qadar to’la, aniq va ravshan aks ettirilganki, shoir shaxsi o’z asarida bunchalik yaqqol aks ettirilgan asarlar juda kam deyish mumkin... Bunday asarga baho bermoq, shoirning o’ziga, uning butun ijodiy faoliyatini to’la ravishda olib baho bermoq, demakdir”. Haqiqatan ham badiiy asarlarda muallifning uslubi, g’oyasi va tuyg’usi asarda harakatda bo’lgan har bir qahramonning xarakterida mujassamlashgan bo’ladi. Bu fikrga yana bir dalil sifatida O’tkir Hoshimovning “Dunyoning ishlari” qissasini olaylik. Asarning markazida Ona qatori O’tkir Hoshimovning qiyofasi ham turadi. Yozuvchi asarda muallif obrazini personaj sifatida “men” deb so’zlatadi. Shu o’rinda akademik V.Vinogradovning fikrini eslab o’taylik: “... “men” adabiy nutq bayon formalarini o’zlashtirishdan kelib chiqadi, “men” obrazi tebranishning keng imkoniyatlatini qamrab, muallif qiyofasi bilan tutashib ketadi”. Qissada bosh qahramon Ona nutqi bilan muallif (farzand) nutqi orasida mustahkam bog’lanishlar mavjud. Xullas , ijodkorning qaysi romani, hikoyasiyu qissasini tahlil qilsak Ona xarakteri ichki ziddiyotalari nutqi bilan asarni o’qilishli qilib ko’rsatadi. Bu esa yozuvchining mahoratidan darak beradi. 57

UMUMIY XULOSALAR O’tkir Hoshimov asarlari shakl va mazmun jihatdan rang-barang. Adib asarlarida, ayniqsa, Ona obrazining badiiy talqini o’ziga xosligi va badiiy teranligi bilan ajralib turadi. Adib ijodini o’rganish natijasida Ona siymosining asardan asarga, janrdan janrga, obrazdan obrazga tomon mukammallashib, badiiy talqini chuqurlashib borishini kuzatish quyidagi umumiy nazariy xulosalarga olib keldi: 1. O’tkir Hoshimov ijodida teran lirizm epik sarhadlaring aniq yo’nalishini belgilashi, ayni paytda rivoya usuli ruhiy tahlilni maksimall ifodaga yaqinlashtiradi, umuminsoniy g’oyalar va ular ifodasining millat sajiyasidagi mezoni lirik ifoda hamda epik ko’lamni belgilaydi. Adib asarlari tahlilining estetik “yuqumliligi” ham aynan ifoda va tasvirda muvozanat-me’yorga qat’iy rioya qilish bilan bog’liq. Bu me’yor-munosabat ijodkor fitratidan davr umumlashmasiga o’tishda zinapoya vazifasini bajaradi; 2. Barcha zamonlar uchun mushtarak muammolar talqini san’atkor qalb prizmasida o’ziga xos tarzda lirizm zalvori va epik ko’lamdorlik bilan uyg’unlashib bir-birini izohlaydi, to’ldiradi, O’tkir Hoshimov asarlarida muallif “men”i shaklidagi epik bayon usuli, nogahoniy tarzda paydo bo’ladigan kechinma mushohadaning erkinligi va kengligini ta’minlaydi. Kichik va katta polotnodagi asarlarida xotira-hayol, monolog-muhokama kabi tasviriy vosita usullari ona qiyofasini yorqinroq ko’rsatishga xizmat qiladi; 3. O’tkir Hoshimov asarlarida xarakter va milliylik bir-biriga o’tib turtadi. To’g’rirog’i, mazkur ikki tushuncha hayotni poetik tadqiq etishning muhim ikki qirrasi sifatida o’zaro izohlangan, dalillangan hamda tartibga solingan badiiylik darajasini yuzaga keltiradi, ona timsolining xronologik takomili shakllangan e’tiqod barqarorligi, ma’naviy muhit ta’siri va axloqiy tamoyillar mushtarakligini tasvir markaziga ko’taradi; 4. O’tkir Hoshimov asarlarida badiiy makon va zamon jihatdan o’zbek millatining XX asr 30-yillaridan to shu kungacha bo’lgan davrini o’z ichiga olgan, aynan zamon tushunchasi uning ijodida keng masshtabga ega - o’tmish, bugun va kelajak orasidagi dinamik o’zgarishlarni qamrab oladi. Timsolning 58

badiiy vaqtga munosabati xotira, kundalik, monolog, dialog, nutqiy-ekspressiv vositalar yordamida badiiylashadi; 5. Adib asarlarida kuzatiladigan individual xususiyatlardan biri tarixiy koloritning cheklanganligida namoyon bo’ladi. Unga ko’ra, ijodkor aksar hollarda xronotop harakatlanish chiziqlarini badiiylashtirishga intiladi, bu bir tomondan, davrning to’liq manzaralarini chizish imkonini bersa, ikkinchi tomondan, ijodiy yondashuv erkinligini saqlashga yo’l ochadi. Mazkur holatda syujet tarixiy aniqlikni birlamchi o’ringa olib chiqmaydi, aksincha, umuminsoniy qadriyatlar hamda o’zaro munosabat zalvori yetakchi mavqe kasb etadi; 6. Yozuvchi talqini markazida doimo ona siymosi turadi, mazkur xarakter asardan asarga teranlashib, murakkablashib hamda mukammallashib boradi; ona siymosi janrdan janrga (publistitsik maqoladan hikoyaga, qissadan romanda) tomon, obrazdan obrazga tomon quyuqlashib boradi. (Habiba buvi (“Dunyoning ishlari”) – Otinoyi (“O’zbeklar”) – Lazakat xola (“Ikki eshik orasi”) kabi tadrijiy badiiy evoyutsiyani kuzatish mumkin; 7. Tasvir usul va vositalarining rang-barangligi muallif qarashlarining maqsadga yo’naltirilganlik hamda uyushiq tabiatiga halal bermaydi, aksincha, uzilgan fikr-tuyg’ular doimiy ravishda g’oyaviy butunlikka intiladi, bir-birini to’ldiradigan, izohlaydigan hamda tartibga soladigan belgilarga aylanadi, asarlarda harakat qiladigan ona xarakteri va uning rivojiga ta’sir o’tkazadigan holat ifodasi aksar nuqtalarda o’zaro uyg’unlashib ketadi. Adib mayda tafsilotlarda ham aniqlik va yorqinlikka erishishga intiladi; 8. Adib “Dunyoning ishlari” qissasida yigirmata hikoyada iborat asarlarini yaxlit Ona obrazi atrofida uyushtirib, qissachilikda yangicha kompozitsion tuzilishni namoyish etgan bo’lsa, “Ikki eshik orasi” romanida 7 qism, 47 bobda 100 ga yaqin qahramonlar hayoti va taqdirini chorrahalari syujetli kompozitsion butunlikka joylashtirdi; 9. Nutqni ifodalash tarzi va usullari yozuvchi uslubi hamda mahorat uyg’unligini ta’minlaydi, ijodiy manera xarakter takomilining muayyan evrilishlarda namoyon bo’lishini inkishof etsa, poetik mahorat til sathlaridan 59

foydalanish darajasi bila o’lchanadi, ijodkor fitrati ba’zan qahramon nutqiga aralashib badiiy sintezlashgan falsafiy-axloqiy umumlashmani kuchaytiradi, nutqiy faoliyat tafsilotni rang-barang miqyoslardan yoritish hamda umumlashtirish vositasidir. 60

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. I.A.Karimov. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. O’zbekiston, -T., 1997 2. I.A.Karimov. Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch. O’zbekiston 3. Adabiyot nazariyasi. Ikki tomlik. 1-tom. Adabiy asar. T., Fan 1978. 4. A.Aliyev. Ijod va izlanishlar T., Adabiyot va san’at nashriyoti, 1973. 5. G’.Karimov. Xalq, tarix, adabiyot. T., Adabiyot va san’at nashriyoti. 1977. 6. X.Abdusamov. Tarix va badiiy talqin. Adabiyot va san’at nashriyoti, T., 1995 7. H.Umurov Badiiy psixologizm va hozirgi o’zbek romanchiligi. T., «Fan» , 1983. 8. N.Xudoyberganov Ishonch. T. Adabiyot va san’at nashriyoti. T., 1978 9. A.Rahimov Hayot haqiqatini izlab T. «Fan», 1989 10. Nosirov U. Ijodkor shaxs, badiiy uslub, avtor obrazi. T., 1982 11.www. tdpu. uz 12 . www. pedagog. uz 13 . www. Ziyonet. uz 14 . www. edu. uz 15. tdpu-INTRANET. Ped 16 . www.nutq.intal . Uz 61

O'xshashlar

Hamid Olimjon ijodida folklorizm

Zulfiya Qurolboy qizi ijodida ayol timsoli

Asqad Muxtor ijodida esse janrining takomili

Xalq poetik ijodida xizr obrazining badiiy talqini

Hamid Olimjon ijodida xalq og‘zaki ijodi an’analari