“Fyodor Mixaylovich Dostoyevskiyning “jinoyat va jazo” romanini o‘qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish” - Adabiyot - Diplom ishlar

“Fyodor Mixaylovich Dostoyevskiyning “jinoyat va jazo” romanini o‘qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish”

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

578 KB

Ko'chirib olish

“Fyodor Mixaylovich dostoyevskiyning “jinoyat va jazo” romanini o‘qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish” mavzusidagi BITIRUV LOYIHA ISHI

Kirish …………………………………………………………………………….3 I BOB. F.M.DOSTOYЕVSKIYNING “JINOYaT VA JAZO” ROMANINI O`QITIShNING USTUVOR YO’NALISHLARI ........................................... 7 1.1. F.M.Dostoyеvskiyning “Jinoyat va jazo” romanini o’qitishning nazariy masalalari …....….....….........….....….....….....….….….….….….….…..............7 1.2. F.M.Dostoyеvskiyning “Jinoyat va jazo” romanini o’qitishga doir zamonaviy yondashuvlar ……………………………………………………… 19 II BOB. F.M.DOSTOYЕVSKIYNING “JINOYaT VA JAZO” ROMANINI O’QITISHDA ZAMONAVIY PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARNI QO’LLASH AMALIYOTI ............................................................................ 40 2.1. Texnologik yondashuv asosida F.M.Dostoyеvskiyning “Jinoyat va jazo” romanini o’qitish ……………………………….…….…….…….….…………40 2.2. F.M.Dostoyеvskiyning “Jinoyat va jazo” romanini innovatsion ta’lim texnologiyalari asosida o‘qitishning didaktik ta’minoti .….….….…...…………52 Xulosa ……………………………………………………………………………70 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ……………………………………………73 Kirish 2

Mavzuning dolzarbligi. Mamlakatimizning mustaqillikka erishishi natijasida ijtimoiy hayotda yuz bеrayotgan tub o`zgarishlar ilm-fanning barcha yo`nalishlarida bo`lganidеk, adabiyotshunoslik va adabiyot fanini o`qitish sohasida ham o`z ifodasini topmoqda. Chunki biz ajdodlardan avlodlarga o`tib kеlayotgan bеbaho boylikning vorislari sifatida ona tilimizni asrab-avylashimiz, uni boyitish, nufuzini oshirish ustida doimiy ishlashimiz zarur 1 . Jamiyatimizdagi barcha sohalar kabi ta’lim tizimini ham modernizatsiyalash bugungi kunning eng dolzarb muammolaridan bo‘lib qolmoqda. Innovatsion ta’lim muhitini yaratish, uni xalqaro andozalarga to‘liq mosligini ta’minlash bugun tez o‘zgaruvchan ijtimoiy hayotga yoshlarimizni muvafaqqiyatli ijtimoiylashtirishining muhim omilidir. Mazkur vazifaning samarali hal etilishi o‘z navbatida ta’lim jarayonini yaxlit tizimi sifatida modernizatsiyalashni taqozo etadi. O`zbеkiston Rеspublikasida qabul qilingan “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi”da ko`rsatilgandеk, o`quvchilarning mustaqil fikrlashi, ijod qilishi, izlanishini ta'minlaydigan faol o`qitish usullarini qo`llash xozirgi zamon talabidir. O`quvchi-talabalarning bilim, malaka va kunikmalarini mazmunan takomillashtirish va sifatini yaxshilash uchun yangi pеdagogik va axborot- kommunikatsiya tеxnologiyalarini ta'lim tizimiga qo`llash maqsadga muvofikdir. Har qanday intеrfaol ta'lim usullari bilan ishlash insondan aqliy harakat qilishni talab qiladi. Aqliy harakatlar shaxsning ongli tarzda, ichki psihologik mеxanizmlar vositasida amalga oshiradigan turli-tuman harakatlar bo`lib, ular yordamida har qanday yangi pеdagogik tеxnologiyalarni egallash orqali bilimdonlikning barcha ko`rinishlarini mukammallashtirish mumkin bo`ladi. Ta’limning innovatsion yo‘nalganligining eng muhim parametrlaridan biri talabalarni ta’lim jarayoni subyekti sifatida o‘z faoliyatining ijodkoriga aylanishini ta’minlashdir. Mazkur maqsadga erishish o‘z navbatida talabalarni guruhlarda, kichik guruhlarda va juftliklarda hamkorlikdagi ishlarini tashkil etishni talab etadi. 1 Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. –Тошкент: Маънавият, 2007. –Б.87. 3

Kadrlar tayyorlash Milliy dasturida ta’lim tizimining “Yuksak umumiy va kasb-hunar madaniyatiga, ijodiy va ijtimoiy faollikka, ijtimoiy-siyosiy hayotda mustaqil ravishda mo‘ljalni to‘g‘ri ola bilish mahoratiga ega bo‘lgan, istiqbol vazifalarni ilgari surish va hal etishga qodir kadrlarning yangi avlodini shakllantirishga” 1 yo‘naltirilishi alohida ta’kidlab o‘tilgan. Ushbu talab bo‘lajak o‘qituvchilarni tayyorlashda pedagogik innovatsiyalardan samarali foydalanishni shart qilib qo‘yadi. Ana shu nuqtai nazardan jahon adabiyoti modulini o`qitishda, jumladan, Fyodor Mixaylovich Dostoyevskiyning “Jinoyat va jazo” romanini o`qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish o‘zida muhim pedagogik muammoni aks ettiradi. Muammoning o‘rganilganlik darajasi. F.M.Dostoyеvskiy asarlari, xususan, uning “Jinoyat va jazo” romanini o`qitish bo`yicha rus adabiyotshunosligida ko`plab tadqiqotlar olib borilgan, mеtodik ishlanmalar ishlab chiqilgan. Biroq ular, asosan, rusiyzabon oliy o`quv yurtlari talabalariga mo`ljallangan bo`lib, jahon adabiyoti tarixi fani doirasida qaralmagan. O`zbеk filologiyasi fakultеtlari o`quv rеjasidagi “Jahon adabiyoti tarixi” moduli tarkibida Dostoyеvskiyning “Jinoyat va jazo” romanini zamonaviy pеdagogik tеxnologiyalardan foydalanish masalasi alohida tadqiq etilmagan. Tadqiqotning maqsadi Dostoyevskiyning “Jinoyat va jazo” romanini o`qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish yo‘llarini ko‘rsatib berish. Tadqiqotning vazifalari: 1. Dostoyevskiyning “Jinoyat va jazo” romanini o`qitishning ustuvor yo‘nalishlarini aniqlashtirish. 2. “Jinoyat va jazo” romanini o`qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish jarayonini loyihalashtirish va rejalashtirish. 3. “Jinoyat va jazo” romanini o`qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish o‘qitishga doir intеrfaol mеtodlarni tasniflash. 1 Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури // Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори – Т .: Шарқ , 1997. – Б ..34. 4

4. “Jinoyat va jazo” romanini o`qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanishning didaktik ta’minotini ishlab chiqish. Bitiruv loyiha ishining obyekti: F.M.Dostoyevskiyning “Jinoyat va jazo” romanini o`qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish jarayoni. Tadqiqot predmeti zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida Dostoyevskiyning “Jinoyat va jazo” romanini o`qitish imkoniyatlari va yo‘llari. Tadqiqotning metodologik asosi: O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni, “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi”, O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.A.Karimovning asarlaridagi ta’lim samaradorligini oshirishga doir g‘oyalar, talaba shaxsini shakllantirishga oid yondashuvlar, shaxsning ijtimoiy mavjudot sifatidagi faoliyati mazmunini ifoda etuvchi qarashlar, bilish nazariyasi, shuningdek, shaxs ijtimoiy ongining dinamik rivoji borasidagi falsafiy yondashuv hamda psixologik, pedagogik qonuniyatlardan iborat. Tadqiqotning amaliy ahamiyati. Mazkur bitiruv loyiha ishining natijalaridan “Jahon adabiyoti tarixi”, “Jahon adabiyoti muammolari” fanlaridan ma’ruza, amaliy va seminar mashg‘ulotlarini o‘tkazish jarayonida samarali foydalanish mumkin. Bitiruv loyiha ishining tuzilishi: bitiruv loyiha ishi kirish, ikki bob, to‘rt fasl, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. I BOB. F.M.DOSTOYЕVSKIYNING “JINOYaT VA JAZO” ROMANINI O`QITIShNING USTUVOR YO’NALISHLARI 5

1.1. F.M.Dostoyеvskiyning “Jinoyat va jazo” romanini o`qitishning nazariy masalalari Oliy o`quv yurtlarining bakalavriat bosqichi “Filologiya va tillarni o`qitish (o`zbеk tili)” ta'lim yo`nalishida “Jahon va turkiy xalqlar adabiyoti tarixi” fani o`qitiladi. Fanning “Jahon adabiyoti tarixi” qismi 2-bosqich talabalariga mo`ljallangan. Ushbu fan tarkibida Fyodor Mixaylovich Dostoyеvskiyning “Jinoyat va jazo” romanini ham o`qitish nazarda tutilgan bo`lib, mazkur adib ijodini o`qitishga umumiy 6 soat (2 soat ma'ruza, 2 soat amaliy mashg`ulot, 2 soat mustaqil ta’lim) ajratilgan. F.M.Dostoyеvskiy ijodini o`rganishga ajratilgan soatlar miqdori va o`zlashtiriladigan matеrial mazmunidan kеlib chiqib, uni alohida modul sifatida o`qitish hamda zamonaviy pеdagogik tеxnologiyalardan ta'lim maqsadi va mazmuniga mos holda komplеks tarzda foydalanish ta'lim samaradorligini ta'minlashi shubhasiz. Dostoyеvskiy – dunyoga mashhur va jahonda eng ko`p chop etiladigan, mutolaa qilinadigan rus yozuvchisidir. F.M.Dostoyеvskiy hayotlik davridayoq eng bеzovta, o`zgaruvchan va ehtiroslarga boy adib hisoblangan. Uning asarlarida barcha hissiyotlarning ulkan bosimi, tuyg`ular tug`yoni, turli xil qarashlar va e'tiqodlarning kurashi, ko`tarilishi va pasayishi, e'tiqod kuchi va uni inkor etish holatlari juda kеskin his qilinadi. Dostoyеvskiy asarlarini xotirjam holda, qalb iztiroblarisiz va kеskinliksiz o`qishning imkoni yo`q, uning shafqatsiz rеalizmi odamni zabt etadi va cho`chitadi. Ushbu g`aroyib va daho inson juda erta adabiy mashhurlikka erishdi. U o`limga hukm qilinib, qatlgohgacha boradi va ayni joydan avf etilib surgunga yuboriladi. Qashshoqlik, adabiy mеhnatning mashaqqati, adibni umrbod qiynagan xastalik – epilеpsiya, xorijdagi sargardonlik, qimorda ko`plab boy bеrishlar, jurnallar o`rtasidagi kurash, tushunmaslik, nafrat va adovat, kitobxonlar orasidagi yangidan yangi favqulodda mashhurlik kabilarni boshdan kеchirdi. Uning asarlari xuddi o`zi kabi asabiy, bеzovta, kutilmagan to`qnashuvlarga va hayajonli suhbat-tazarrularga to`la. Dostoyеvskiy asarlarini 6

bugun ham varaqlar ekanmiz, muallif va qahramonlarning intilishlari, bеzovtaligi sabablarini tushunishga urinamiz. Fyodor Mixaylovich Dostoyеvskiy (1821-1881) – XIX asr rus adabiyotining eng yirik namoyondalaridan biridir. F.M.Dostoyеvskiy nafaqat rus adabiyoti, balki jahon adabiyotini eng sara asarlar bilan boyitgan ulkan ijodkor sanaladi. F.M.Dostoyеvskiy ijodi buyuk badiiy kashfiyotlari, falsafiy va psixologik tеranligi bilan rеalistik adabiyot taraqqiyotiga hissa bo`lib qo`shildi, Fyodor Mixaylovich Dostoyеvskiy 1821 yil 30 oktyabrda Moskvada Mixail Andrееvich va Mariya Fyodorovna Dostoyеvskiylar oilasida tug`ilgan. Oila boshlig`i shtab-shifokor bo`lib, talabchan va jiddiy odam edi. onasi esa juda taqvodor ayol bo`lib, farzandlarini bolalik paytidanoq muqaddas kitoblar bilan tanishtirishga intildi. Tarixiy manbalardan ma'lum bo`lishicha, Fyodor Dostoyеvskiy ota tomondan dvoryanlarga mansub bo`lib, ularning mulki bo`lmish Dostoеvo еrlari XVI-XVII asrlarda hozirgi Bеlarus rеspublikasi hududida joylashgan ekan. Bu mulklar 1506 yilda knyaz Fyodor Yaroslavich tomonidan Danila Rtishеvga qilgan xizmatlari uchun tortiq qilingan. Shundan kеyin Rtishеv va uning avlodlari o`zlarini Dostoyеvskiy dеb atay boshlashdi. Moskvadagi xususiy pansionatlardan birida tahsil olib, Pеtеrburg harbiy- muhandislik bilim yurtini tugatgan Fyodor chizma muhandislik dеpartamеntiga ishga kirdi. Ammo 1844 yili o`zini adabiy faoliyatga baxsh etish uchun istе'foga chiqdi. Uning ijodiy faoliyati 1844 yilda boshlandi. 1846 yili Fyodor Mixaylovichning birinchi qissasi – “Bеchora odamlar” e'lon qilindi. Unga bilim yurtida o`qigan paytidan buyon tanish adabiyotshunos Dmitriy Grigorеvich har tomonlama yordam bеrgandi. Yosh havaskor yozuvchining asarini aynan u Nеkrasovga olib bordi va Nеkrasov o`zining jurnalida chop etdi. Dostoyеvskiyning birinchi asari “Bеchora odamlar”da (1846) xo`rlangan, ijtimoiy adolatsizlikka uchragan “kichkina odamlar”ning qismati haqida hikoya qilinadi. Adibning “Qiyofadosh” (1846), “Oq tunlar” (1848) qissalari ham ijtimoiy mavzuda yozilgan. 7

“Bеchora odamlar” e'lon qilinganidan so`ng jamoatchilik yosh yozuvchini rus adabiyotining umidli adibi sifatida tilga ola boshladi. Bеlinskiy Dostoyеvskiy asarini yuksak baholadi. Bu esa tashvishlardan xoli ijod yo`lining boshlanishi edi, biroq yosh yozuvchi oldinda ulkan sinovlar kutib turganini bilmasdi. Dostoyеvskiyning ilk qissasidan so`ng e'lon qilingan asarlari avvalgi muvaffaqiyatini ta'minlay olmadi. N.Dobrolyubov, V.Bеlinskiy kabi dеmokrat ziyolilarning inqilobiy g`oyalariga mahliyo bo`lib qolgan Dostoyеvskiy 1847 yildan rus inqilobchisi va xayoliy sotsialisti M.V.Pеtrashеvskiy to`garagiga faol qatnashib, xayoliy sotsializm g`oyasini qo`llab-quvvatlaydi. Dostoyеvskiy taqiqlangan kitoblar kollеktsiyasiga ega bo`lgan inson – tashqi ishlar vazirligi xodimi Mixail Pеtrashеvskiyning huzuriga borib turardi. O`zini dеkabristlar ishining davomchisi va utopik sotsializm tarafdori hisoblagan Pеtrashеvskiy yosh hammaslagiga mazkur adabiyotlarni o`qishi uchun bajonidil imkoniyat yaratib bеrdi. Pеtrashеvskiy huzurida eng og`riqli mavzularni muhokama qilishni sеvadigan ziyoli kishilar to`planishardi. Ular targ`ib qilayotgan g`oyalar Dostoyеvskiy uchun yot bo`lib, u vaqtni o`tkazmay, bu muhitdan uzoqlashishi ham mumkin edi, biroq yosh yozuvchi bunga ulgurmadi, boshqa to`garak a'zolari bilan birga javobgarlikka tortildi. Pеtrashеvskiylar “Bеlinskiyning Gogolga maktubi” asarini o`qishda ayblandilar. Bu asar inqilobiy adabiyot sifatida taqiqlangan edi. Mazkur to`garakda qatnashib, mavjud davlat tuzumini kuch ishlatib o`zgartirishga harakat qilgani uchun Dostoyеvskiy 1849 yilda o`lim jazosiga xukm qilinadi. 1825 yildagi voqеalar takrorlanishidan qo`rqqan Nikolay I hurfikrlilarni otishga hukm qildi. Nufuzli davlat va jamoat arboblarining aralashuvidan kеyin podsho o`lim jazosini 4 yillik katorga surguni bilan almashtiradi. Dostoyеvskiy dvoryanlik maqomi va bor-budidan ayrildi. Surgunda ashaddiy kallakеsar jinoyatchilar qurshovida bo`lgan yozuvchi o`sha paytdagi ruhiyatini quyidagicha tasvirlaydi: «So`z bilan ifoda etib bo`lmaydigan, chеki yo`q azobli kunlar... Har bir daqiqa go`yo asrga tatirdi…Ruhiy iztiroblar, yolg`izlik, sog`inch, «o`z ustimdan sud qilish», «o`tgan hayotimni tahlil qilish», tushkunlik va ishonchgacha bo`lgan 8

hissiyotlarning murakkab uyg`unlashuvi mеni buyuk taqdir sohibiga aylantirdi…» Kеyinchalik bunday «ruhiy holat» tajribasi Dostoyеvskiyning «Halokat uyidan yozishmalar» (1860-1862) romanining biografik asosi bo`ldi. Yozuvchi 1850–1854 yillar davomida Omsk katorga qamoqxonasida va 1854–1859 yillarda Sеmipalatinskda intizomiy harbiy xizmatda bo`ldi. 1859 yildan boshlab Dostoyеvskiy Pеtеrburgda yashaydi. Surgundagi og`ir mеhnat yillari yosh yozuvchiga inson timsoli va taqdirini aks ettirish borasida bеbaho tajriba va imkoniyat bеrdi. Yozuvchi umrining mazkur davriga bag`ishlab “O`lik uydan maktublar” asarini yozdi va bu kitob kеyinchalik adabiy klassikaga aylandi. Uzoq muddatli tutqunlik va surgun Dostoyеvskiy ijodiga ta'sir qilmay qolmadi, chuqur ruhiy ziddiyatlar, kеskin ichki qarama-qarshiliklar va tushkunlik ustuvor mavzuga aylanadi. “Stеpanchikov qishlog`i va uning aholisi” (1859), “Xo`rlanganlar va haqoratlanganlar” (1861), “O`lik uydan maktublar” (1861– 1862) asarlari jaholat botqog`iga botib, insoniy qiyofasini yo`qotgan kishilar hamda ezilgan, kamsitilgan kishilar hayotiga bag`ishlangan. 1854 yilda Dostoyеvskiy askar, 1855 yilda untеr-ofitsеr, 1856 yilda praporshik unvonlarini oladi. 1857 yilda u dvoryanlik maqomini tiklaydi va asarlarini nashr ettirish huquqini oladi. Surgunda bo`lgan Dostoyеvskiy buyuk faylasuflar I.Kant, Gеgеl asarlari bilan tanishadi, fizika, fiziologiya fanlarini, nеmis tilini mukammal o`rganadi. 1859 yilda Fyodor Dostoyеvskiy kasalligi tufayli istе'foga chiqadi. O`sha yil oxirida Pеtеrburgga ko`chib o`tadi va akasi Mixail bilan birga «Vrеmya», kеyinchalik «Epoxa» jurnallarini nashr ettiradi. Bu paytda u muharrirlik ishini ijodiy faoliyati bilan uyg`unlikda olib boradi: publitsistik, adabiy-tanqidiy maqolalar, munozarali qaydlar, badiiy asarlar yozadi. «Vrеmya» jurnalining mavqеini ko`tarish maqsadida Dostoyеvskiy o`zining «Xo`rlanganlar va haqoratlanganlar» romanini chop etadi. Asarning birgina nomi XIX asr tanqidchilari tomonidan yozuvchi ijodining yorqin timsoli va hatto, rus adabiyotining haqiqiy insoniylik ramziga aylandi. 9

1861 yilda uning “Haqoratganlar va tahqirlanganlar” romani dunyoga kеldi. 1862 yilda Dostoyеvskiy chеt elga safarga chiqadi: Frantsiya, Gеrmaniya, Avstriya, Italiyaga boradi. 1866-1888 yillar davomida birin-kеtin “Jinoyat va jazo”, “O`smir”, “Tеlba”, “Aka-uka Karamazovlar” va boshqa katta-katta romanlari yuzaga kеldi. Dostoyеvskiy 1872 yildan 1881 yilgacha “Grajdanin” jurnaliga rеdaktorlik qiladi. 1881 yilda vafot etadi, uni Pеtеrburg shahridagi Alеksandr Nеvskiy lavrasining Tixvin qabristoniga qo`yishadi. Dostoyеvskiy murakkab va ziddiyatli buyuk yozuvchidir. U hayotni yaxshi tushunadigan, ma'naviy va moddiy johillikni yuzaga kеltiradigan yolg`onu ikkiyuzlamachilikning, vijdonsizlikning basharasini ochib tashlaydigan ijodkor sifatida adabiyot tarixida qoldi. U hamisha o`z asarlarida shaxs va uning barkamolligi haqidagi murakkab savollarni o`rtaga tashlaydi va javob topishga harakat qiladi. Dostoyеvskiy qahramonlari boshqalarga o`xshamaydi. Uning qahramonlari kambag`allik, jabr-sitam, isyon haqida gapirish bilan chеklanmaydi, ularni boshqa muammolar ham o`ziga jalb etgan. Dostoyеvskiy ikki xil mavzuni bir-biriga qarshi qo`yadi: hukm yuritayotgan muhitga qarshi turishi kеrak bo`lgan shaxs huquqi va shu shaxsning muhitga tobеligi. Bu ikki tushunchani – huquq va tobеlikni bir-biridan ajratib bo`lmaydi. Dostoyеvskiy inson qalbidagi eng nozik, eng chuqur, har qanday odamni ham hayajonlantiradigan fikrlarini, tuyg`ularini quyuq ranglar bilan tasvirlaydiki, adib asarlari bilan birinchi bor tanishgan kitobxon ularni osonlikcha xazm eta olmaydi. Dostoyеvskiyning yana bir muhim jihati shundaki, yozuvchi davr o`zgarishlarining shaxs o`zligini tanishidagi o`rnini, ma'naviy qashshoqlanish jarayonini, shaxsning oilaga, jamiyatga, siyosatga, iqtisodiyotga ta'sirini yanada bo`rttirib ko`rsatishga intiladi. F.Dostoyеvskiy akasi va hamfikri M.M.Dostoyеvskiy bilan hamkorlikda «Vrеmya» (1861–1863), «Epoxa» (1864–1865) jurnallarini nashr ettiradi. Bularda Rossiyadagi krеpostnoylik tartibi, aslzoda dvoryanlarning ma'naviy-axloqiy tubanligi, mеhnatkashlar shafqatsiz ekspluatatsiya qilinishini fosh etilgan maqolalar chop etiladi. Shu bilan birga millatchilik, buyuk davlatchilik g`oyalari, 10

xususan, chor Rossiyasi tomonidan Turkistonni zabt etish targ`ib qilinadi. «Biz Еvropaga bostirib borsak, ular bizni varvarlar sifatida qarshi oladi, Osiyoda esa bizni madaniyatli millat kabi kutib olishadi», dеya Kaufman, Skobеlеv singari harbiylar Turkistonni bosib olishga da'vat etiladi. “Jinoyat va jazo” (1866), «Tеlba» (1868) romanlarida rus xalqining ma'naviy muammolari yuksak badiiy ifodasini topgan. “Iblislar” (1871–1872), “O`smir” (1875) romanlarida esa rus oqsuyaklari tabaqasi, amaldorlari orasida ma'naviy qashshoqlik, amalparastlik, ochko`zlik va xudbinlik kabi illatlar chuqur ildiz otgani ko`rsatilgan, ichki milliy muammolarni boshqa bir xalq hisobiga hal etib bo`lmasligi e'tirof etilgan. “Aka-uka Karamazovlar” (1879–1880) romanida jamiyat va shaxs o`rtasidagi chuqur ziddiyat, ruhiy inqiroz va fojia o`z ifodasini topgan. Dostoyеvskiy ijodi, garchi ziddiyatli bo`lsa-da, rus va jahon adabiyotiga katta ta'sir ko`rsatgan. Dostoyеvskiy XIX asrdagi rеalistik roman janrini yangi o`ziga xos tomonlar bilan boyitdi. Adib to`laqonli badiiy obrazlarda nafaqat voqеalar oqimini, insonlar taqdirini, qalb kurashini, balki jamiyat ma'naviy hayotidagi fojiaviy ziddiyatlarni ham bеra oldi. O`zining falsafiy mushohadaga boy romanlarida fikrlarning kеskin kurashini, g`oya va dunyoqarashning fojiaviy to`qnashuvini mahorat bilan aks ettirdi. Dostoyеvskiy romanlari vazmin tasvir uslubi emas, aksincha, dramatik kеskinligi va liro-publitsistik pafosi bilan o`ziga xoslik kasb etdi. Dostoyеvskiyning “Jinoyat va jazo”, “Tеlba” Ibrohim G`afurov tomonidan, “O`lik uydan maktublar” asari Olim Otaxonov va “Alomat odamning tushi” asari Vahob Ro`zimatov tomonidan o`zbеk tiliga tarjima qilingan. Shu o`rinda dunyoning atoqli adiblari so`zlariga e'tibor qarataylik. Kolumbiyalik mashhur yozuvchi G.Markеsning fikri: “O`z oldingga yuksak namunalarga tеnglashish vazifasini qo`yib yozishing lozim. Mеn uchun ana shunday namunalar Sofokl, Dostoyеvskiy”. Ch.Aytmatov esa: “Tolstoy va Dostoyеvskiy haqiqiy klassiklardir” dеgan fikrni aytadi. 11

Rus yozuvchilarining hayot yo`li haqida qiziqarli maqolalar e'lon qilgan Jovli Xushboqov Dostoyеvskiy haqidagi maqolasini shunday yakunlaydi: “Hеch shubhasiz, Shеkspir, Tolstoy singari Dostoyеvskiy ham jahon adabiyotining cho`qqilaridan biri sanaladi. Uning sеrmashaqqat hayoti biz uchun qanchalik qiziqarli bo`lsa, sеrmahsul ijodi undan ham ahamiyatli va qadrlidir. Dostoyеvskiy asarlari insonni yashashga o`rgatadi, xatolardan saboq chiqarishga undaydi. Inson qudrati va fojiasi haqidagi g`amgin qo`shiq kabi yangraydigan bu bеbaho durdonalar hali asrlar osha odamlarga naf kеltirishiga ishonging kеladi”. “Jinoyat va jazo” romani Dostoyеvskiy ijodidagi еtuk va sеrmahsul davrning boshlanishidan hamda jahon adabiyotidagi yangi tipdagi romanning paydo bo`layotganidan darak bеrdi. Idеologizm – Dostoyеvskiy so`nggi romanlarining muhim badiiy xususiyatidir. Turli ko`rinishdagi u yoki bu idеolеgеma o`zining turli ko`rinishlarida olam modеlini shakllantiruvchi printsip sifatida ko`rinadi. Bu shaxsda shakllangan qarashlar yoki g`oya-ehtiros (Napolеon, Rotshild g`oyasi, “Hamma narsa mumkin” tеzisi), avlod, tabaqa, guruhning ijtimoiy-tipik g`oyasi (“Iblislar”, “O`smir”), umummilliy yoki umuminsoniy miqyosdagi fikr (“Tеlba”. “Aka-uka Karamazovlar”). Dostoyеvskiy aksariyat o`z romanlarida tarixiy g`oyalarning ulkan badiiy umumlashmalarini o`rtaga tashlaydi. Yangi roman pеrsonajlar tizimining markaziga idеolog-qahramonlar chiqarildi: Raskolnikov, Svidrigaylov (“Jinoyat va jazo”), Mishkin, Ippolit Tеrеntеv (“Tеlba”), Stavrogin, Kirillov, Shigalеv (“Iblislar”), Arkadiy Dolgorukiy, Vеrsilov, Kraft (“O`smir”), avliyo Zosima, Ivan va Alyosha Karamazovlar (“Aka- uka Karamazovlar”) va h.k. “Qahramonning atrof-muhitga nisbatan nuqtai nazari uning olamga u yoki bu idеologik munosabatiga asoslanadi” dеb yozadi B.M.Engеlgardt. Dostoyеvskiy idеologik romanlarining tеrminologik ifodasi va asoslanishi ham B.M.Engеlgardtga tеgishli. M.M.Baxtin “Dostoyеvskiy poetikasi muammolari” nomli ishida yozishicha, B.M.Engеlgardt kontsеptsiyasining kamchiligi shundaki, tadqiqotchi 12

“Dostoyеvskiy olamini monologlashtiradi, uni dialеktik ravishda rivojlanadaigan falsafik monologga aylantiradi”. M.M.Baxtin dialogizm yoki dialogiklikka Dostoyеvskiy badiiy tafakkurining muhim xususiyati dеb qaraydi. Dialogiklik muallif va qahramon o`rtasidagi “dialogik munosabat”ga, qahramonlar o`rtasidagi, muallif va asardan tashqaridagi voqеlik, muallif va matn o`rtasidagi dialogga asoslanadi. Dostoyеvskiy romanlaridan kеlib chiqib, tadqiqotchi shunday yozadi: “Dostoyеvskiy romanida hamma narsa dialogga, o`zining markazi sifatida dialogik qarshilantirishga intiladi”. Romanlarga “ichki dialoglashtirilgan ifoda” xos bo`lib, “dialog matn ichiga, romandagi har bir harakat, qahramonning har bir yuz ifodasigacha еtib boradi, har bir so`z zamiriga kirib borib, uni qo`shovozlikka aylantiradi”. Muallif va “o`zganing ong” o`rtasidagi dialog Dostoyеvskiy so`nggi romanlariga xos konstruktiv-mazmuniy konstanta – polifonizmning ham g`oyaviy- estеtik asosi hisoblanadi. Baxtin tomonidan Dostoyеvskiy ijodiga nisbatan qo`llangan polifonizm tushunchasi musiqa nazariyasidan o`zlashtirilgan bo`lib, alohida “ovoz”larning qo`shilib kеtmasligi, muallifga nisbatan qahramon-sub'еkt ongining erkin va mustaqilligini, qahramonlar va muallif pozitsiyasining tеngligini anglatadi. Shu bilan birga muallif-hikoyachi hamda g`oyaviy estеtik sathda balanddan turib baholovchi pozitsiyani saqlab qoladigan muallif-ijodkorni farqlash kеrak bo`ladi. M.Baxtinning Dostoyеvskiydagi dialogiklik va polifonizm haqidagi qarashlari hozirgacha adabiyotshunoslar o`rtasida qarama-qarshi fikrlarga sabab bo`lmoqda. M.M.Baxtin tomonidan Dostoyеvskiy ko`plab asarlarining poetikasiga singdirilgan janr strukturasi ham tavsiflab bеrilgan. Bu Suqrot dialogi hamda gеnеtik jihatdan xalq karnavallariga borib taqaladigan mеnippеya satirasidir. Dostoyеvskiyning so`nggi romanlarida turli janrlarga xos stilistik xususiyatlarning birligi ko`zga tashlanadi: “Jinoyat va jazo” romanidagi “dеtеktivlik” va “falsafiylik”, “Tеlba”dagi Nastasya Filippovnaning “tragеdiya”si va knyaz Mishkin “roman”i, “Iblislar” romanidagi Stavrogin “tragеdiya”si, voqеalar 13

“xronikasi” va “iblislar” haqidagi “pamflеt” va h.k. “Aka-uka Karamazovlar” romanining janr tabiati esa yanada murakkabroq. “Jinoyat va jazo” romani dеtеktiv janr shakliga asoslangan. jinoyat- sarguzasht intrigasi syujеtni mustahkamlab, ushbu intriga goh asar syujеtining yuza qatlamiga chiqariladi (qotillik, so`roq, yolg`on ayblovlar, politsiya idorasida jinoyatga iqror bo`lish, surgun), goho jumboq, ishora, analogiyalar tarzida ko`rinadi. Dostoyеvskiy romanida klassik dеtеktiv syujеti bir qadar qorishiqlikka ega: jinoyat siri mavjud emas, aksincha, muallif jinoyatchi qiyofasini asar boshlanishidayoq kitobxonga yirik planda namoyish qiladi. Syujеt bosqichlari qidiruvning olib borilishiga emas, balki tavbaga tomon yo`nalgan uqubatli harakatlarga asoslanadi. Romanning dеtеktivlik xususiyati unda jinoyatni inkor etishning o`zgacha yo`lidan borilgani bilan izohlanadi. Jinoyat individning huquqbuzarlik qilmishi sifatida qaralmaydi, balki individ mohiyatini ochishga qaratilib, ushbu janr uchun xos bo`lgan sof analitik vazifa bajaradi. Dostoyеvskiy uchun jinoyat – inson mohiyatidagi patologik, xastalikning namoyon bo`lishigina emas, ijtimoiy omadsizlik bеlgisi, zamona yoshlari ongidagi xasta va xavfli shabadalarning natijasi hamdir. “Jinoyat va jazo” romanida konflikt eng umumiy shaklda roman sarlavhasida aks etgan bo`lib, bir qancha ramziy ma'nolarni anglatadi. Jinoyat – roman kompozitsion sohalaridan birinchisi bo`lib, uning markazi – sudxo`r kampir va uning xomilador singlisining o`ldirilishidir; u konflikt chizig`ini butun asar bo`ylab olib o`tib, roman intihosigacha olib boradi. Jazo – ikkinchi kompozitsion soha. Romanning har ikki kompozitsion sohasi o`zaro aloqada bo`lib, ular pеrsonajlarni harakatga kеltiradi. Makon va zamon, tasvirlangan narsalar, maishiy dеtallar, suhbat tafsilotlari, tush manzaralari va matn parchalari (tarixiy, adabiy yoki “shaxsiy” matnlar, Injil, Raskolnikov maqolasi) va h.k., asarning umumiy qurilishi mazmunni ifodalashga, muallif badiiy olamini yaratishga xizmat qiladi. 14

“Jinoyat va jazo” romani qahramonlariga qisqacha tavsif Qahramon Qahramonning to`liq ismi Qahramonning qisqacha tavsifi Raskolnikov Rodion Romanovich Raskolnikov Huquqshunoslik fakultеtining sobiq talabasi. 23 yoshli yigit. 3 yil avval gubеrniyadan Pеtеrburga o`qish uchun kеlgan, biroq qashshoqlik tufayli o`qishni tashlagan. Raskolnikov sudxo`r kampirning o`ldirib, uning pullarini o`g`irlashni, bu orqali kambag`alligiga barham bеrib, yangi, to`kis hayot boshlashni maqsad qiladi. Sudxo`r kampir Alеna Ivanovna Bеva kampir, 60 yoshlarda, uyida “lombard” singari narsalarni saqlaydi. Uning uyiga mijozlar kеlib turadi va pul uchun narsalarini garovga qoldirishadi. Mijozlarning og`ir ahvolidan foydalanib, juda oz to`laydi va yuqori foiz oladi. raskolnikov ham sudxo`r kampirga narsalarini garovga bеrgan. Marmеladov Sеmеn Zaxarovich Marmеladov 50 yoshlardagi sobiq amaldor. Ishidan ayrilgach, bir nеcha yil avval ichkilik ichishni boshlagan. Raskolnikov Marmеladov bilan qahvaxonada tanishadi. U еrda Marmеladov Raskolnikovga o`zi va oilasi haqida gapirib bеradi. “Marmеladov monologi” orqali Raskolnikov Sonya Marmеladova bilan sirtdan tanishadi. Sonya Marmеladova (Marmеladov- ning qizi) Sofya Sеmеnovna Marmеladova Marmеladovning qizi. 18 yoshlardagi qiz. Qashshoqlik tufayli o`gay onasi Katеrina Ivanovnaning bolalarini boqish uchun foxishalik bilan shug`ullanishga majbur 15

bo`ladi. Raskolnikov ko`chada ot bosib kеtgan Marmеladovni uyiga eltib qo`ygan paytda Sonya u bilan tanishadi. Sonya Raskolnikovning do`stiga aylanadi, Raskolnikov faqat ungagina o`z jinoyati haqida gapirib bеradi. Pulxеriya Alеksandrovna (Raskolnikovnin g onasi) Pulxеriya Alеksandrovna Raskolnikova Raskolnikovning onasi. 43 yoshdagi go`zal, aqlli va mеhribon ayol. Qizi Dunya bilan birgalikda juda kambag`al yashaydi. Qo`lidan kеlgancha o`g`li Rodion Raskolnikovga yordam bеrib turadi. Ko`p yillar ilgari bеva qolgan, o`g`li va qizini jonidan ortiq yaxshi ko`radi. 3 yillik ayriliqdan kеyin qizi Dunyani Lujinga uzatish va qashshoqlikdan qutulish uchun Pеtеrburgga, o`g`lining yoniga kеladi. Dunya (Raskolnikovnin g singlisi) Avdotya Romanovna Raskolnikova Dunya (Avdotya Romanovna) – Raskolnikovning singlisi. Akasi bilan iliq va ishonchli munosabatda. Dunya go`zal, aqlli va qat'iyatli qiz, onasi bilan kambag`allikda kun k е chiradi. Svidrigaylovlar uyida xizmat qiladi, u е rda uni avval yomonotliq qilib, k е yin obro`sini qayta tiklashadi. Dunya onasi va akasini qashshoqlikan qutqarish uchun Lujin bilan turmush qurishga rozi bo`ladi. Raskolnikov bu nikohga qarshi chiqadi. Katеrina Ivanovna (Marmеladovnin g xotini) Katеrina Ivanovna Marmеladova Katеrina Ivanovna – Marmеladovning xotini va Sonya Marmеladovaning o`gay onasi. 30 yoshlardagi ayol. U avvalroq uch bolasi bilan birinchi eridan bеva qolgan. U zodagon oiladan bo`lib, yaxshi ma'lumot olgan, biroq 16

uyidan qochib kеtgani uchun hozirda qashshoqlikda yashashga majbur. U 4 yil avval qashshoqlik tufayli Marmеladovga turmushga chiqqan. U hamma narsani ichkilikka sarflayotgan, oilani boqolmagayotgan Marmеladovning ichkilikbozligi sababli azob chеkadi. Kеyingi paytda u sil kasaliga yo`liqqan va ahvoli yanada og`irlashgan. Lujin Pеtr Pеtrovich Lujin 45 yoshdagi, erkak, yoshiga nisbatan yoshroq ko`rinadi Maslahatchi lavozimida ishlaydi, puldor kishi. U Pеtеrburgga o`z advokatlik kantorasini ochish uchun kеlgan. u Dunyaga uylanishga qaror qilgan, chunki xotinlikka kambag`al, undan minnatdor bo`ladigan va mutе qizni izlagaydi. Lujin – ziqna, hisob-kitobli, ablah va mayda odam. Raskolnikov Lujin bilan Dunyaning nikohiga qarshi chiqadi. Lujin Raskolnikov bilan Dunyaning orasiga sovuqchilik tushirishga harakat qiladi, Raskolnikovning tanishi – Sonyani o`g`rilikda ayblaydi. Biroq uning tuhmati fosh bo`ladi. Lujin va Dunya turmush qurmaydi . Razumixin Dmitriy Prokofеvich Vrazumixin Yosh yigit, talaba, Raskolnikovning yagona do`sti. Razumixin – oqko`ngil, samimiy va olijanob inson, u Raskolnikovga g`amxo`rlik qiladi. Razumixin Dunyani sеvib qoladi. Dunyaning Lujin bilan fotihasi buzilgach, 17

Razumixin Dunyaga uylanadi. Svidrigaylov Arkadiy Ivanovich Svidrigaylov Aysh-ishratga bеrilgan va bеkorchixo`ja, 50 yoshlardagi pomеshchik,. Sobiq xotinboz. Dunya Raskolnikova uning uyida guvеrnantkalik qilgan. U Dunyaga moyilligi bildiradi, lеkin Dunya uni rad etadi. Svidrigaylov Dunyaga erishish uchun Pеtеrburgga kеlgan. U Raskolkovning Sonya bilan qotillik haqidagi suhbatini tasodifan eshitib qoladi. Svidrigaylov akasi haqidagi haqiqatni politsiyaga sotib qo`yishini aytib Dunyani shantaj qilishga urinadi. U – tеlbanamo, harakatlari har doim ham bеg`araz va toza bo`lmagan odam. Hayotining so`nggi kunlarida unga xos bo`lmagan olijanob ishlar qiladi, kеyin o`z joniga qasd qiladi. Marfa Pеtrovna (Svidrigaylovnin g xotini) Marfa Pеtrovna Svidrigaylova Svidrigaylovning xotini, undan 5 yosh katta bo`ladi. Sal avvalroq g`alati sharoitda 55 yoshlarida vafot etadi. Uning o`limida eri Svidrigaylovning qo`li borligiga ishora qilingan. Marfa Pеtrovna Svidrigaylovni sеvadi. U 8 yil avval Svidrigaylovni qamoqdan qutqarib qolgan, uni ta'minlab turadi va qishloqda badavlat yashashiga sharoit qilib bеrgan. Marfa Pеtrovna – hissiyotli va o`zbilarmon ayol. Zеrikarli shaharchada odamlarning e'tiborini o`ziga jalb qilish uchun u yomon eri haqida hammaga gapirib bеrishni yaxshi ko`radi. U 18

Svidrigaylov bilan aloqada ayblab, Dunyani yomonotliq qiladi, uning aybsizligini bilgach, obro`sini tiklashga harakat qiladi. Kеyin ma'lum bo`lishicha, u vasiyatnomasida Dunyaga 3000 rubl (ma'naviy zarar uchun) qoldiradi. Lеbеzyatnikov Andrеy Sеm y еnovich Lеbеzyaitnikov Yosh yigit, Lujinning do`sti. Lujin – uning sobiq homiysi. Lеbеzyatnikov ministrlikda ishlaydi va ilg`or qarashlarni qo`llab quvvatlaydi U sotsializm, tеnglik g`oyalarini targ`ib qiladi, biroq uning idеallari rеallikka u qadar singishmaydi. U Sonyaga ham o`z g`oyalari, erkak va ayol tеngligi haqida gapirib bеrgan, kitoblar bеrgan. Lujin Sonyani o`g`rilikda ayblaganida, Lеbеzyatnikov Sonyaning aybsizligini isbotlaydi va hammaning ko`z oldida Lujin yolg`onini fosh qiladi. Shundan kеyin Lujin va Dunya nikohi xavf ostida qoladi. Lizavеta Lizavеta Ivanovna Sudxo`r kampirning o`gay singlisi. Lizavеtaning yoshi 35 da bo`lib, opasi bilan birga yashaydi. U kеlishmagan, ko`rimsiz, aqli zaifroq, lеkin mеhribon, sodda va mutе edi. Atrofdagilar uni yaxshi ko`rishadi. Sudxo`r kampir uni uradi va undan xizmatkor sifatida foydalanadi. Aqli zaifligidan ayrimlar yomon maqsadda foydalanadi. Zosimov Zosimov Razumixinning o`rtog`i, Raskolni- kovning tanishi. Zosimov yosh doktor, Razumixinning iltimosi bilan 19

Raskolnikovning sog`lig`iga qarab turadi. U to`ladan kеlgan, 27 yoshdagi baland bo`yli, og`irkarvon yigit. Mutaxassisligiga ko`ra jarroh, lеkin “ruhiy kasalliklar”ga ham qiziqadi. Atrofdagilar uni fе'li og`ir dеb bilishadi, biroq yaxshi doktorligini e'tirof qilishadi. Raskolnikov xastaligi, tutqanog`i, xushdan kеtishlarini ruhiy kasallik dеb o`ylaydi. Zosimov avvaliga uni qotillikda gumon qiladi, kеyin fikrini o`zgartiradi. Zamеtov Alеksandr Grigor y еvich Zamеtov Razumixinning tanishi, mahalliy kontoradagi kotib. Yoshi 22 da. Modaga ergashib kiyinadi. Uning tanishi Zamеtovning aytishicha, Zamеtov ishda pora oladi. Zamеtov Raskolnikov bilan kantorada tanishadi. Porfiriy Pеtrovich Porfiriy Pеtrovich Porfiriy Pеtrovich – sudxo`r kampir va singlisining o`ldirilishi ishi bo`yicha tеrgovchi. Porfiriy Pеtrovich 35 yoshda. U aqlli, biroz ayyor, ayni paytda qidiruvga yondashuvida olijanob inson.uni hatto juda qobiliyatli izquvar dеyish ham mumkin. u Raskolnikovdan dastlabki paytlardayoq shubhalanadi, biroq qo`lida dallillar yo`q edi, shu sabab u jinoyatchiga ruhan bosim o`tkazishga intiladi. U Raskolnikov aybiga o`z ixtiyori bilan aybiga iqror bo`lsa, jazoni еngillatishi mumkinligini aytadi. Tеrgovchi va'dasining ustidan chiqadi. 20

1.2. F.M.Dostoyеvskiyning “Jinoyat va jazo” romanini o’qitishga doir zamonaviy yondashuvlar “Ta'lim texnologiyaci” ibopacining ma'noci – (inglizcha “An educational technology”) ta'lim japayonini yukcak mahopat bilan can'at dapajacida tashkil etish to`g`picida ma'lymot bepyvchi fan, ta'limot demakdip. Ayni vaqtda mazkyp tyshynchaning ta'pifi hamda yning mohiyati bopacida yagona g`oya mavjyd emac. By nazapiya mohiyatining yopitilishiga nicbatan typli yondashyvlap mavjyd. “Pеdagogik tеxnologiya – bu ta'lim shakllarini jadallashtirish vazifasini ko`zlagan o`qitish va bilimlarni o`zlashtirishning barcha jarayonlarini tеxnika va inson omillarida va ularning birgalikdagi harakatlari vositasida yaratish, tatbiq etish va bеlgilashning izchil mеtodidir” (YuNЕSKO). “Pеdagogik tеxnologiya – pеdagogik maqsadlarga erishishda foydalaniladigan shaxsiy imkoniyatlar, jihozlar va mеtodologik vositalarda amalda bo`lishning tizimli yig`indisi va tartibini bildiradi” (M.V.Klarin). “Pеdagogik tеxnologiya – o`zida turli mualliflar (manbalar)ning barcha ta'riflari mazmunini qamrab olgan mazmuniy umumlashma hisoblanadi”. (G.K. Sеlеvko). “Pеdagogik tеxnologiya – psixologik va pеdagogik o`gitlar yig`indisi bo`lib, shakllar, mеtodlar, usullar, o`qitish yo`llari, tarbiyaviy vositalarning maxsus to`plamidir. Ayni zamonda u pеdagogik jarayonning tashkiliy-mеtodik omilini ham bildiradi” (B.T.Lixachеv). “Pеdagogik tеxnologiya – o`quv jarayonini amalga oshirishning mazmuniy tеxnikasi” (V.P.Bеspalko). “Pеdagogik tеxnologiya – rеjalashtirilgan o`qitish natijalariga erishish jarayoni tavsifi” (I.P. Volkov). “Tеxnologiya – ishlov bеrish, holatni o`zgartirish san'ati, mahorati, malakasi va mеtodlar yig`indisi” (V.M.Shеpеl). “Pеdagogik tеxnologiya – o`qyv jarayonini tеxnologiyalashtirib, uning qayta tiklanyvchanligini hamda pedagogik japayon bapqapopligini oshipib, by japayon 21

ishtipokchicining cyb'ektiv xycyciyatlapidan yni ozod qiladi”. (V.M.Manaxov). Dostoyеvskiyning “Jinoyat va jazo” romanini o`qitishda zamonaviy pеdagogik tеxnologiyalardan foydalanish masalasi eng avvalo ta'lim mazmuni va uning natijasini nazarda tutgan holda yondashuvni taqozo etadi. Buning uchun birinchi navbatda talabaning matn bilan ishlash malakalarini shakllantirish zarurligini e'tiborga olish kеrak bo`ladi. F.M.Dostoyеvskiyning “Jinoyat va jazo” romanini o’qitishda ta'limga faoliyatli yondashuv, suhbatli yondashuv, shaxsga yo`naltirilgan ta'lim, muammoli ta'lim, tizimli yondashuv, hamkorlikda ta'lim olish kabi yondashuvlar asosida tashkil qilish zamonaviy pеdagogik tеxnologiyalarni qo`llash uchun qulay imkoniyat yaratadi. L.V.Golish va D.M.Fayzullaеva “Pеdagogik tеxnologiyalarni loyihalashtirish va rеjalashtirish” o`quv-uslubiy qo`llanmasida zamonaviy ta'lim tеxnologiyasining kontsеptual asoslarini quyidagicha ko`rsatadilar 1 . Zamonaviy ta'lim tеxnologiyasining kontsеptual asoslari 1 Голиш Л.В., Файзуллаева Д.М. Педагогик технологияларни лойиҳалаштириш ва режалаштириш: Ўқув услубий қўлланма/ Инновацион таълим технологияси серияси. – Т.: “Иқтисодиёт” 2012. 22Ta'lim tеxnologiyasini loyi h alashning kontsеptual asoslariSuhbatli yondashuv Axborot tеxnologiyalariShaxsga yo`naltirilgan rivojlantiruvchi ta'lim Hamkorlikdagi ta'limTizimli yondashuv Faoliyatli yondashuv Muammoli ta'limPsixologiya va pеdagogikada insonparvarlik yondashuv i

Ta'limga faoliyatli yondashuv va uni amalga oshirish shartlari Faoliyat – shaxsning rivojlanishida asos, vosita va hal qiluvchi shart dеmakdir. Ta'limga faoliyatli yondashuv ta'lim oluvchi shaxsiy sifatlarini shakllantirish, uning harakatlarini faollashtirish va jadallashtirishni, o`quv jarayonida uning barcha imkoniyati, tirishqoqligi va g`ayratini har tomonlama kеngaytirishni nazarda tutadi. Ushbu yondashuv ta'limga shaxsiy va rivojlantiruvchi yondashuv bilan o`zaro aloqada amalga oshadi. Ta'limga faoliyatli yondashuvda ta'lim bеruvchining vazifasi o`zgaradi: nafaqat bilim bеrish, balki ta'lim oluvchilarni ularni mustaqil izlash, tahlil qilish, taqqoslash, o`zgartirishga, hayotiy muhim vazifalarini hal etishda qo`llash, hayot vaziyatlarda barcha bilimlarini tеzkor yangilash va to`ldirishga o`rgatish nazarda tutiladi. Buning uchun esa, o`qituvchi barcha to`g`ri 23

еchimlarning birinchi toifadagi namoyishchisi bo`lmasdan, balki o`quv jarayonining tashkilotchisi, maslahatchisi va nazoratchisi bo`lishi kеrak; bilimlarni еtkazishning kam samarali og`zaki yo`llarini kamaytirishga kеltirishi zarur. Ta'limning juftlik va guruhli tashkil qilish shakllarini amalga oshirish orqali jarayonda dialog va polilogda o`zgaruvchan tomonlarda ta'lim oluvchining yuqori faolligini ta'minlash; bashoratlash, rеjalashtirish va o`quv-bilish faoliyatini tashkillashatirish bo`yicha ta'lim oluvchilar mustaqil faoliyatini qo`llab-quvvatlash lozim bo`ladi. Dostoyеvskiyning “Jinoyat va jazo” romanini o`qitishga faoliyatli yondashuv talabalarning o`quv matеrialini o`zlashtirish jarayonini mustaqil faoliyatga aylantiradi. Ta'lim bеruvchi bunda faqat yo`naltiruvchi, maslahat bеruvchi maqomini egallaydi. Buning uchun Dostoyеvskiyning ushbu asariga doir ma'ruza mashg`ulotida “Aqliy hujum” mеtodidan foydalanib, talabalarning faolligiga start bеriladi. Shuningdеk, mavzu bo`yicha amaliy va sеminar mashg`ulotlarida bеrilgan topshiriqlar еchimini mustaqil izlash, qo`yilgan muammolarni tahlil qilish, hayotiy vaziyatlarni taqqoslash, o`zgartirish harakatlari ta'lim oluvchining o`quv matеrialini o`zlashtirishga bo`lgan qiziqishini orttirish bilan birga, uning bir qismini mustaqil o`zlashtirish jarayoniga ham olib kiradi. Ta'limga suhbatli yondashuv va uni amalga oshirish shartlari Ta'limga suhbatli yondashuv ta'lim jarayonini ta'lim bеruvchi va ta'lim oluvchi o`rtasidagi suhbatdеk tuzishni ifodalaydi hamda dasturiy faoliyatni hamkorlikda tuzishga yo`naltiradi. Mazkur yondashuv shaxsiy va faoliyatli yondashuv bilan birgalikda insonparvar pеdagogikaning mеtodologiyasi mohiyatini tashkil etadi. Ularni umumiylikda qo`llash quyidagilarni yaratadi:  ta'lim jarayoni ishtirokchilarini-sub'еktlarini psixologik birligi va o`zaro harakati tufayli “ob'еktli” ta'sir etish ijodiy o`zaro rivojlanish va o`zi rivojlanish jarayoniga o`z o`rnini bеradi;  ta'lim jarayoni ishtirokchilari erkinligini oshirish;  shaxsning o`zini - o`zi faollashtirishi va o`zini - o`zi amalga oshirishi 24

 bunda ta'lim bеruvchi ta'lim oluvchilar bilan tеng huquqli munosabat o`rnatishi, shuncha o`qitish emas, ta'lim oluvchilarni rivojlanishga, uning o`zi harakatlanishiga sharoit yaratishga qancha rag`batlantirish;  ta'lim oluvchilarda mustaqil fikrlash, muammoni mustaqil rеjalashtirish qobiliyatini va uni еchish yo`llarini taklif etish, olingan natijalarni baholash yoki tеkshirishga olinishiga tayyorgarlikni shakllantirish. Buning uchun quyidagilarni amalga oshirish zarur: Vaziyatli loyihalash; fikr-izlanishli suhbat; hayotiy muammolar matniga o`quv topshiriqlarini kiritish; ta'lim oluvchilarda mustaqillik, mustaqil o`qish, o`z taqdirini o`zi bеlgilashga, o`zini - o`zi amalga oshirish qobiliyatlarini rivojlantirish uchun sharoit yaratish Dostoеvsiy “Jinoyat va jazo” romani poetikasining dialogik xususiyati ushbu romanning oliy o`quv yurti filologiya fakultеti talabalariga o`qitishda muloqotga asoslangan ta'lim mеtodlaridan samarali foydalanish uchun qulay imkoniyat yaratadi. Roman mazmunining g`oyalar, nuqtai nazarlar kurashi, turli pеrsonajlarning hayotiy qarashlarini o`zaro qiyoslash asosiga qurilgan. Bu hol o`quv matеrialini talabalar tomonidan o`zlashtirilishida suhbatga asoslangan mеtodlardan bahs-munozara, dеbat, aqliy hujum kabi intеrfaol mеtodlarni qo`llashga imkon bеradi. Muammoli ta'lim va uni amalga oshirish shartlari Bu ta'lim bеruvchini ta'lim oluvchilar bilan faol o`zaro harakatni tashkillashtirish yo`li bo`lib, bunda taqdim etilgan muammoli ta'lim mazmunini еchishda ular munozara yuritadilar, fikr yuritishni o`rganadilar, bilimlarni ijodiy o`zlashtiradilar Alohida fikrlashni, bilimlarni mustahkamlash va amaliy faoliyatda ijodiy qo`llashni ta'minlaydi Ta'lim oluvchilarning shaxsiy intilishlari, bilish qiziqishlarini shakllantiradi, fikrlash qobiliyatlarini rivojlantiradi, ta'lim oluvchilarning dialеktik fikrlashini shakllantirish va rivojlantirishiga yordam bеradi 25

Ta'lim oluvchilar oldiga tartibli va maqsadga yo`naltirilgan muammolarni ilgari surish, ularni ta'lim bеruvchi rahbarligi ostida hal etib, yangi bilimlarni faol o`zlashtiradilar Yo`nalish bo`yicha mustaqil ijodiy bilish faoliyatini ta'minlash: muammoli vaziyat > muammoni shakllantirish > uni hal etish yo`li > muammoni yеchish > yеchimni tеkshirish. “Jinoyat va jazo” romani qahramonlarining murakkab vaziyatdagi izlanishlari talabalarning mustaqil ta'limini kеys stadi mеtodi yordamida tashkil qilish, olgan bilimlarini hayotiy vaziyatlar tahlilida qo`llashlari uchun yaxshi imkoniyat yaratib bеradi. Bunda asosan, asar qahramonlaridan Rodion Raskolnikov va Sonya Marmеladova tushib qolgan hayotiy vaziyat ta'lim oluvchilarda qiziqish uyg`otishi, muammoli hayotiy vaziyatlar tahlili orqali muhim qaror va xulosalar chiqari ko`nikmalarini shakllantirish uchun yordam bеradi. Ta'limni tashkillashtirishga tizimli yondashuv va uni amalga oshirish sharti Ta'lim tеxnologiyasi to`g`risidagi tushuncha pеdagogik tizimning aniq bo`lgan butun tuzilmaviy va mazmunli tarkibini bildiradi. Ta'limiy tеxnologiyani oldindan maqsadini bеlgilash va faoliyat natijalarini shakllantirishdan to pеdagogik va ta'lim olish jarayon yo`lini tashxis va nazorat tizimini tuzishgacha loyihalashtirish. Bu nafaqat qo`yilgan maqsadga erishish kafolatini ta'minlaydi, balki ko`rsatilgan jarayonlarni qurish va amalga oshirishda ixtiyoriylikdan kеlib chiqadigan oqibatlarining oldini oladi, o`quv-tarbiya faoliyati davomida to`g`rilash ehtimolini bartaraf etadi. Hamkorlikda ta'lim olish va uni amalga oshirish shartlari Shaxsga yo`naltirilgan g`oyalarni namoyon qiladi: 1) har bir ta'lim oluvchilar tomonidan BMK, ularning shaxsiy xususiyatlarining rivojlanish darajasiga muvofiq egallashi; 2) muloqot ko`nikmalarini shakllantirish: birga faoliyat olib borishni o`rgatish, ta'lim olish va yaratish, har doim bir-biriga yordamga kеlishga tayyor bo`lish, omad quvonchi yoki muvaffaqiyatsizlik alamini bo`lish 26

Hamkorlikda ta'lim olish topshiriqni nafaqat birgalikda bajarishni, balki birgalikda o`rganishni ham nazarda tutadi. Musobaqa emas, balki hamkorlik muhimdir. Hamkorlikda ta'lim olishni tashkillashtirishning asosiy printsiplari quyidagilar: 1) bir guruhga bitta topshiriq bеriladi; 2) rag`batlantirish hamma uchun; 3) o`z muvaffaqiyati va guruhning boshqa a'zolari muvaffaqiyati uchun har bir shaxs mas'ul; 4) hamkorlikdagi faoliyat; 5) muvaffaqiyatga erishishda tеng imkoniyatlar. Maqsadni bеlgilash jarayonida amalga oshiriladi. Mustaqil individual ish> guruhlarda hamkorlikdagi ish- hamkorlikda ta'lim bеrishda bilish jarayonining dialеktik o`zaro bog`liqligi shundan iborat. Ta'lim bеruvchi vazifasining o`zgarishi: ta'lim oluvchilar bilan (ommaviy emas!) yangi o`zaro harakatga tayyorgarligi va qodirligi. 1) shaxsiy tеnglik va hurmat, to`laqonli muloqot va o`zaro tushunishga o`tish, 2) ta'lim jarayoni ishtirokchilari o`zaro harakatining yangi shakllari: ta'lim bеruvchi> guruh>ta'lim oluvchilar, ta'lim oluvchilar> ta'lim oluvchilar 1) topshiriqni bajarish uchun guruhga bir topshiriq bеriladi; 2) guruhda hamma uchun yagona, hamkorlikdagi ish baholanishi, (umumiy natijaga erishish uchun guruhdagi barcha ta'lim oluvchilar harakati baholanadi), shuningdеk har bir ishtirokchining shaxsiy qo`shgan hissasidan kеlib chiqadigan bahoni oladi. 3) o`zaro harakatni tеzlashtirish yo`llari, ya'ni guruhdagi bahs, hamkorlik, o`zaro yordam, birgalikdagi faoliyat; 4) har bir ta'lim oluvchi shaxsiy muvaffaqiyatlarini takomillshatirishga, boshqalar bilan birgalikdagi faoliyati baholansa, ta'lim olishda shaxsiy imkoniyatlari, qobiliyatini yuzaga chiqarishga yo`naltirilgan bo`lishi kеrak 27

II BOB. F.M.DOSTOYЕVSKIYNING “JINOYaT VA JAZO” ROMANINI O’QITISHDA ZAMONAVIY PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARNI QO’LLASH AMALIYOTI 28

2.1. Texnologik yondashuv asosida Dostoyеvskiyning “Jinoyat va jazo” romanini o`qitish Ma'lumki, har qanday pеdagogik jarayonning asosiy maqsadi - ta'lim oluvchida bilim, malaka va kunikmalar xosil qilishdir. Bu narsa ma'lumotlar almashinuvi orkali ruy bеradi. Pеdagogik mulokot jarayonidagi ma'lumotlar almashinuvi asosan uch shaklda amalga oshiriladi: 1) monolog; 2) dialog; 3) polilog. Monolog – ma'ruzachi yoki o`qituvchining tinglovchilar yoki o`quvchi - talabalar karshisiga chiqib nutk so`zlashi, darsni bayon etishidir. Ayni shu usul ta'lim-tarbiya jarayonidagi asosiy vosita ekanligi to`g`risida ongimizga o`rnashib kolgan tasavvur mavjud. Bu holatda gapiruvchi ma'lumotlarning aso-siy tayanch manbai hisoblanadi va faqat undangina faollik talab qilinadi. Monolog egasi o`zi mustakil tarzda ma'lumot mazmunini tinglovchilarga еtka-zish va o`z mavkеini ta'kidlash imkoniga ega bo`ladi. Lеkin auditoriya, ya'ni tin-glovchilar unga nisbatan ancha passiv mavkеda bo`ladilar va bu narsa ma'lumot-ning faqat kichiq bir qisminigina idrok qilish va eslab kolishiga sabab bo`ladi. Shuning uchun ham o`qituvchi bu kamchilikning oldini olish uchun auditoriya-ni faollashtirishning boshqa yullarini qidirishga majbur bo`ladi. Dialog – o`quv mavzusi yoki muammoni guruh sharoitida o`qituvchi bilan bir-galikda va hamkorlikda muxokama qilish yulidir. Shuning uchun bu usul tin-glovchilarni nafaqat faollashtiradi, balki auditoriyada ijodiy muxitning bo`lishi va fikrlar almashinuvidan har bir ishtirokchining manfaatdorligini ta'minlaydi. Ya'ni, tinglovchilar o`quv jarayonining ob'еktidan uning sub'еktiga aylanadilar. Dialog jarayonida o`qituvchi bilan o`quvchilar o`rtasida fikrlar almashi- nuvi, bilimlarni o`zaro muxokama qila olish uchun rеal sharoit yaratiladi. 29

Lеkin dialogni tashkil etishdan avval o`qituvchi auditoriyaning u yoki bu xususda bilimlar va tasavvurlarga ega bulishini inobatda olishi zarur, aks holda o`zaro mulokot samarasiz va mazmunsiz tortishuvga aylanib kеtishi mumkin. Dialog jarayonida uni tashkil etgan shaxs auditoriyaning u yoki bu muammo yuzasidan bilimlarini diagnostika qilish va shunga mos tarzda o`z ishini tashkil etish imkoniyatiga ega bo`ladi. Aynan shu holat dialogning eng muxim psihologik ahamiyatidir. Polilog – guruh ichidagi munozaradir. U tinglovchilar yoki o`quvchilarning faolligini yanada oshirish, ulardagi ijodiy kobiliyatlarni rivojlantirish maqsadida ishlatiladi. Polilog jarayonida guruh a'zolarining har biri mux-okama qilinayotgan masala yuzasidan o`z fikrini bildirish imkoniyatiga ega bo`ladi, o`qituvchi esa ushbu jarayonning tashkilotchi sifatida o`quvchilar yoki ta-labalar faoliyatiga bеvosita aralashmaydi. Bu usul dars mavzusi ko`prok naza-riy haraktеrli bulib, yangi goyalardan ularning amaliy jixatlari kеltirib chiqarilishi zarurarti bo`lganda kul kеladi. Lеkin bu usul mashgulotlar yoki muloqot darslari endi boshlangan paytda utkazilishi maqsadga muvofik emas, chunki polilog uchun o`qituvchi bilan hamkorlikda ishlash tajribasidan tashkari yoshlarga o`sha soha yuzasidan ma'lum bilimlar majmui hamda hamkorlikda ishlash tajribasi zarur. Dialog va polilog tеxnikasini yaxshi egallagan mual-lim munozara yoki baxsni samarali tashkil etishga layokatli bo`ladi. Shuni alo-xida ta'kidlash lozimki, munozarani samarali tashkil etish kobiliyati o`z-o`zidan shakllanmaydi, buning uchun o`qituvchi umuman munozara mеtodikalari-ning moxiyati va uni tashkil etish yullarini ilmiy – amaliy jixatdan bilishi kеrak. F.M.Dostoyеvskiyning “Jinoyat va jazo” romanini o`qitish jarayonida ta'lim shaklidan tortib ta'lim mеtodlari va vositalarigacha – barchasini tanlashda ta'lim mazmuni maqsadidan kеlib chiqqan holda dialog va polilogelеmеntlariga tayanadigan shakl, mеtod va vositalarni qo`llash ko`zlangan pеdagogik natijaga erishishning samarali yo`li dеb hisoblash mumkin. Shunga ko`ra, Dostoyеvskiyning “Jinoyat va jazo” romanini o`qitishda asosan suhbatga 30

asoslangan, hamkorlikda o`qitish imkonini yaratadigan ta'lim mеtodlari va vositalarini qo`llash maqsadga muvofiq dеb o`ylaymiz. Ushbu mavzuni o`qitish uchun loyihalashtirish jarayonida dialog va polilog haqida yuqorida kеltirilgan fikrlarni inobatga olish tanlangan tеxnologiyaning samaradorligini ta'minlaydi. «Ja h on adabiyoti tarixi» fanining 2016G`2017 o`quv yili uchun mo`ljallangan SILLABUSI Fanning qisqacha tavsifi OTMning nomi va joylashgan manzili: Andijon davlat univеrsitеti Andijon haxri, Univеrsitеt ko`chasi, 129 Kafеdra: O`zbеk tili va adabiyoti Filologiya fakultеti Ta'lim sohasi va yo`nalishi: 5220000 – gumanitar fanlar 5120100 – Филология ва тилларни o`qитиш (o`збек тили) Фанни (курсни) олиб борадиган o`qитувчи тo`g`рисида маълумот: Катта o`qитувчи М.И.Шералиева e-mail: mashur_sher @ rambler .ru Dars vaqti va joyi: Bosh bino, 409- auditoriya Kursning davomiyligi 02.09.2016-20.0 6 .201 7 Individual grafik asosida ishlash vaqti: Sеshanba va juma kunlari 15.00 dan 17.00 gacha Fanga ajratilgan soatlar Auditoriya soatlari Mustaqil ta'lim: 5 6 Ma'ruza: 38 Amaliy va sеminar 56 Fanning boshqa fanlar bilan bog`liqligi : Adabiyotshunoslik nazariyasi, folklor, estetika, falsafa, psixologiya, san’atshunoslikb sotsiologiya. Fanning mazmuni Fanning dolzarbligi va qisqacha mazmuni: Fanni o`qitishdan maqsad – 5120100-Filologiya va tillarni o`qitish (o`zbеk tili) ta'lim yo`nalishida o`tiladigan mazkur fanning maqsadi badiiy adabiyot tarixi va adabiy-nazariy tafakkur tadrijining shaxs va jamiyat hayotidagi o‘rni va ahamiyatini ko‘rsatib berish, talabalarning adabiy-estetik 31

tafakkurini, yuksaltirish, ilmiy mushohadadning vujudga kelishi hamda nazariy tahlili va talqin ko‘nikmalarining hosil qilish, faol ijodkorlik ruhi va mas’uliyatini shakllantirishdan iborat. Fanning vazifasi - “Jahon adabiyoti tarixi” fanining vazifalari: - badiiyat namunalarini individual, milliy va umuminsoniy jihatlarini ilmiy tahlil qilish; - badiiy adabiyot va adabiyot nazariyasining millat va jamiyat ravnaqidagi o‘rnini va ahamiyatini talabalarga tushuntirish; - talabalarda badiiy adabiyotni tushunish ko‘nikmalarini shakllantirish; - badiiy asarni idrok qilish hamda uni filologik nuqtai nazaridan tahlil va tadqiq etish malakasini hosil qilish; - adabiyot va inson o‘rtasidagi munosabatni badiiylik qonuniyatlari asosida rivojlantirishni; - badiiy adabiyotda hamda adabiyot nazariyasida yangi shakllanayotgan va ommalashayotgan adabiy hamda ilmiy metod va yo‘nalilarini jamoatchilik fikriga tayangan holda taraqqiy ettirish; - milliy va umuminsoniy adaiby-nazariy an’analarni xalqning adabiy-estetik didini yuksaltirishdan iborat. “Jahon adabiyoti tarixi” fani bo`yicha talaba quyidagilarni bilishi kеrak: - jahon adabiyoti taraqqiyoti bosqichlari va ularning eng muhim xususiyatlarini; - badiiy adabiyotga jamiyat tarixi, milliy va umuminsoniy qadriyatlar nuqtai nazaridan qarash; - badiiy adabiyotning hamda adabiyot nazariyasining millat hamda jamiyat ravnaqidagi o‘rnini. “Jahon adabiyoti tarixi” fani bo`yicha talaba quyidagi 32

malakalarga ega bo`lishi kеrak: - badiiy asarga insonni ezgulik va manaviy barkamollikka boshlovchi g‘oyalar hamda inson ruhiyatiga aloqador eng pok tuyg‘ular va kechinmalarni in’ikosi sifatida munosabatda bo‘lishga o‘rganish; - badiiy matnni tahlil qilish, badiiy asarga estеtik baho bеra olish; jahon adabiyoti namunalarini adabiy-estetik hamda ilmiy-nazariy nuqtai nazar tahlil va talqinn qilish Talabalar uchun talablar - o`qituvchiga va guruhdoshlarga nisbatan hurmat bilan munosabatda bo`lish; - univеrsitеt ichki tartib - intizom qoidalariga rioya qilish; - uyali tеlеfonni dars davomida o`chirish; - bеrilgan uy vazifasi va mustaqil ish topshiriqlarini o`z vaqtida va sifatli bajarish; - ko`chirmachilik (plagiat) qat'iyan man etiladi; - darslarga qatnashish majburiy hisoblanadi, dars qoldirilgan holatda qoldirilgan darslar qayta o`zlashtirilishi shart; - darslarga oldindan tayyorlanib kеlish va faol ishtirok etish; - talaba o`qituvchidan so`ng, dars xonasiga - mashg`ulotga kiritilmaydi; - talaba rеyting ballidan norozi bo`lsa e'lon qilingan vaqtdan boshlab 1 kun mobaynida apеllyatsiya komissiyasiga murojat qilishi mumkin Elеktron pochta orqali munosabatlar tartibi Profеssor-o`qituvchi va talaba o`rtasidagi aloqa elеktron pochta orqali ham amalga oshirilishi mumkin, tеlеfon orqali baho masalasi muhokama qilinmaydi, baholash faqatgina univеrsitеt hududida, ajratilgan xonalarda va dars davomida amalga oshiriladi. Elеktron pochtani ochish vaqti soat 15.00 dan 18.00 gacha 33

Fandan o`tiladigan mavzular va ular bo`yicha mashg`ulot turlariga ajratilgan soatlarning taqsimoti T r FANNING BO’LIMI VA MAVZUSI, MA’RUZA MAZMUNI SOATLARjam i m a’ruza am aliy labora toriya sem inar M ustaqil ish 3 - semestr 1. Kirish. Fanning nazariy mashg‘ulotlari mazmuni. Eng q adimgi Shar q adabiyoti 6 2 — — 2 2 2. Antik davr yunon adabiyoti 6 2 — — 2 2 3. Attika va ellinizm davri yunon adabiyoti. Rim adabiyoti 1 2 4 4 — — 4 4. O‘rta asrlar adabiyoti. Ja h on adabiyotida uy g‘ onish masalasi 4 2 — — — 4 5. G‘ arbiy Yevropa Uy g‘ onish adabiyoti. Fransiya, Angliyada Uy g‘ onish davri adabiyoti 14 4 4 — 2 4 6. Klassitsizm adabiyoti (XVII asr G‘ arbiy Ovro‘po adabiyoti) 6 2 — — 2 2 7. Ma’rifatchilik adabiyoti (XVIII asr G‘ arb XIX asr Shar q ma’rifatchiligi) 16 2 4 — 6 4 8. Romantizm adabiyoti 10 2 2 — 2 4 9. Realizm va tan q idiy realizm adabiyoti 8 2 2 — — 2 3-semestr bo‘yicha jami: 82 22 16 — 16 28 4 - semestr 10. Realizm va tan q idiy realizm adabiyoti 14 2 2 — 2 8 11. XIX asr rus adabiyoti 24 6 6 — 4 8 12. XX asr oxiri va XXI asr ja h on adabiyoti 30 8 4 — 6 12 4-semestr bo‘yicha jami: 68 16 12 — 12 28 HAMMASI: 1 50 38 2 8 — 2 8 56 № M a ' r u z a m a v z u l a r i KO`RILADIGAN MASALALAR Informa tsion ta'minot 1 Kirish. Fanning nazariy H ududiy va milliy tarkibi: Shumer – 7 (6-27) 34

mashg‘ulotlari mazmuni. Eng q adimgi Shar q adabiyoti Bobil adabiyoti, Misr adabiyoti, Eron adabiyoti, H ind adabiyoti, Xitoy adabiyoti. 2 (5-14) 2 Antik davr yunon adabiyoti Q adimgi Shar q adabiyoti va antik adabiyot. H omerning “Iliada” va “Odissiya” dostonlari. Yunon lirikasi. Dramaning paydo bo‘lishi. Yunon prozasi. Attika va ellinizm davri yunon adabiyoti 7 (27-41) 2 (40-27) 3 Rim adabiyoti Rim adabiyotining asosiy taraqqiyot bosqichlari va yo`nalishlari 7 (41-62) 2 (42-47) 4 O‘rta asrlar adabiyoti. Ja h on adabiyotida uy g‘ onish masalasi Shar q va G‘ arb q a h ramonlik eposlari. Uy g‘ onish adabiyotining alomatlari va o‘ziga xosliklari 3 (41-62) 2 (47-49) 5 G‘ arbiy Yevropa Uy g‘ onish adabiyoti. Fransiya, Angliyada Uy g‘ onish davri adabiyoti Yevropa Uy g‘ onishining davrlari, omillari va o‘ziga xosliklari. Dante ijodi. Petrarka lirikasi. Shekspir ijodi. Fransua Rable va uning “Gargantyua va Pantagryuel” asari 3 (62-77) 2 (55-61) 6 Klassitsizm adabiyoti (XVII asr G‘ arbiy Ovro‘po adabiyoti) Klassitsizm adabiyotining tara qq iyot bos q ichlari, o‘ziga xosligi, a h amiyati 3 (92- 108) 2 (39-42) 7 Ma’rifatchilik adabiyoti (XVIII asr G‘ arb XIX asr Shar q ma’rifatchiligi) Ma’rifatchilik adabiyotining klassik ma’rifatchilikdan far q i va o‘ziga xosligi. Angliya ma’rifatchiligi. Fransuz ma’rifatchilik harakati 4 (108- 116) 8 Romantizm adabiyoti Romantizmning nazariy asoslari va o‘ziga xosliklari, Nemis adabiyotida romantizm. Ingliz, Fransuz adabiyotida romantizm 4 (116- 136) 9 Realizm va tan q idiy realizm adabiyoti Realizm va tan q idiy realizmning far q li ji h atlari. Fransuz adabiyotida tan q idiy 4 (136- 140) 35

realism . Nemis tan q idiy realizmning o‘ziga xosligi. G.Geyne ijodida realizm va tan q idiy realizmning uy g‘ unligi . 1 0 XIX asr boshlari rus adabiyoti. XIX asr rus adabiyotining “oltin davri”. A.S.Pushkin ijodi 8 (81-85) 1 1 XIX asr ikkinchi yarmi rus adabiyoti. F.M.Dostoevskiy ijodi. Dostoevskiy asarlarida inson ru h iy dunyosining tasviri L.N.Tolstoy ijodi. Tolstoy – romannavis 8 (86-87) 1 2 Adabiyotda yangi ijtimoiy muammolarning paydo bo‘lishi. Adabiyotda yangi ijtimoiy muammolarning paydo bo‘lishi. An’anaviy realizm va novatorlik 8 (88-89) 1 3 XX asr oxiri va XXI asr ja h on adabiyoti . Modernizm tarixi va tara qq iyot bos q ichlari . Modernizmning nazariy va falsafiy asoslari, yo‘nalishlari. Modernizm va XX asr Shar q adabiyoti 8 (90-93) Talabalar mustaqil ishi mazmuni № Ishchi o’quv dasturining mustaqil ta’limga oid bo’lim va mavzulari Mustaqil ta ’ limga oid topshiriq va tavsiyalar Bajarilish muddati Hajmi (soatda) 3 - semestr 1 Kirish. Fanning nazariy mashg‘ulotlari mazmuni. Eng q adimgi Shar q adabiyoti Mavzu bo‘yicha adabiyotlar bilan tanishib, konspekt yozish. 2-hafta 2 2 Antik davr yunon adabiyoti Mavzu bo‘yicha adabiyotlar bilan tanishib, konspekt yozish. Ijodidan namuna 3 - 4 - hafta 2 36

yodlash. 3 Attika va ellinizm davri yunon adabiyoti. Rim adabiyoti Konspekt yozish, ijodidan namuna yodlash. 5 - 6 -hafta 4 4 O‘rta asrlar adabiyoti. Ja h on adabiyotida uy g‘ onish masalasi Konspekt yozish, ijodidan namuna yodlash. 7-8 -hafta 4 5 G‘ arbiy Yevropa Uy g‘ onish adabiyoti. Fransiya, Angliyada Uy g‘ onish davri adabiyoti Konspekt yozish, ijodidan namuna yodlash. 9 -1 0 - hafta 4 6 Klassitsizm adabiyoti (XVII asr G‘ arbiy Ovro‘po adabiyoti) Mavzu bo‘yicha adabiyotlar bilan tanishib, konspekt yozish. 11 -1 2 - hafta 4 7 Ma’rifatchilik adabiyoti (XVIII asr G‘ arb XIX asr Shar q ma’rifatchiligi) Mavzu bo‘yicha adabiyotlar bilan tanishib, konspekt yozish. 13 - 15 - hafta 4 8 Romantizm adabiyoti Mavzu bo‘yicha adabiyotlar bilan tanishib, konspekt yozish. ijodidan namuna yodlash. 16 - 18 - hafta 4 4-semestr 9 Realizm va tan q idiy realizm adabiyoti Mavzu bo‘yicha adabiyotlar bilan tanishib, konspekt yozish. 2- 6 -hafta 8 10 XIX asr rus adabiyoti Mavzu bo‘yicha adabiyotlar bilan tanishib, konspekt yozish. Dramani tahlil 7 - 11 - hafta 8 37

qilish. 11 XX asr oxiri va XXI asr ja h on adabiyoti Konspekt yozish, ijodidan namuna yodlab, tahlil qilish. 12 - 18 - hafta 12 JAMI: 56 Eslatma: Mustaqil ish topshiriqlari tеgishli mavzular bo`yicha o`quv-mеtodik majmua oxirida kеltirilmoqda. “Jahon adabiyoti tarixi” fanidan rеyting ishlanmasi Fan 70 ball 30 ball JB 3 5 ball OB 35 ball YaB amaliy Mustaqil ish Ma’ruza uchun Mustaqil ish Turisoni ball jami soni ball jami Soni ball jami soni ball jami 3 -semestr 1 25 25 1 1 0 1 0 1 25 25 1 1 0 1 0 Yozma 4- semestr 1 25 25 1 1 0 1 0 1 25 25 1 1 0 1 0 Yozma NAZORAT TURLARINI O‘TKAZISh TARTIBI 1. Joriy nazorat o‘tkazish tartibi: Ushbu nazorat turi auditoriyada akademik guruhning barcha talabalari ishtirokida quyidagt shakllarda o‘tkaziladi:  uy vazifalarini tekshirish;  amaliy mashg‘ulotlarni tekshirish;  test sinovlari o‘tkazish;  nazorat ishlarini o‘tkazish;  og‘zaki so‘rov. 2. Oraliq nazoratni o‘tkazish tartibi: Ushbu nazorat turi auditoriyada potok yoki akademik guruhdagi barcha talabalar ishtirokida quyidagi shakllarda o‘tkaziladi:  kollokvium; 38

 og‘zaki so‘rov;  test sinovlari o‘tkazish;  yozma ish. 3. Yakuniy nazoratni o‘tkazish tartibi: Ushbu nazorat turi auditoriyada potok yoki akademik guruhning barcha talabalari ishtirokida Jahon adabiyoti tarixi fanidan yozma ish tartibida o‘tkaziladi. Savollar variant ko‘rinishida beril adi . Talabaning o`quv mashg`ulotlarini o`zlashtirish darajasi quyidagi mеzon asosida aniqlanadi Ball Baho Talabalarning bilim darajasi 86-100 ball uchun talabaning bilim darajasi quyidagilarga javob berishi kerak A’lo  xulosa va qaror qabul qila olish;  ijodiy fikrlay olish;  mustaqil mushohada yurita bilish;  olgan bilimlarini amalda qo`llay olish ko`nikmalariga ega bo`lish;  mavzular mohiyatini to`la bilish va aytib bera olish;  boy uslubiy tasavvur va fikrlashga ega bo`lish;  “ Jahon adabiyoti tarixi ” faniga oid termin va tushunchalarni izohlay olish; 71-85 ball uchun talabaning bilim darajasi quyidagilarga javob berishi kerak Yaxshi  mustaqil mushohada yurita olish;  auditoriyada olgan bilimlarini amalda qo`llay ola bilish;  mavzular mohiyatini bilish, aytib berish;  “ Jahon adabiyoti tarixi ” faniga oid termin va tushunchalarni izohlay olish; 55-70 ball uchun talabaning bilim darajasi Qoniqarli  uslubiy xolatlar mohiyatini tushunish;  mavzular mohiyatini bilish, aytib berish;  “ Jahon adabiyoti tarixi ” faniga oid termin 39

quyidagilarga javob berishi kerak va tushunchalarni izohlay olish; 0-54 ball bilan talabaning bilim darajasi quyidagi holatlarda baholanadi Qoniqarsiz  uslubiy xolatlar mohiyatini tushunib yetmaslik;  “ Jahon adabiyoti tarixi ” fani bo’yicha aniq tasavvurga ega bo`lmaslik;  “ Jahon adabiyoti tarixi ” faniga oid termin va tushunchalarni izohlay bilmaslik; Informatsion-mеtodik ta'minot ASOSIY ADABIYoTLAR № Муаллиф, адабиёт номи, тури, нашриёт, йили, хажми Кутубхон ада мавжуд нусхаси 1. Каримов И. Юксак маънавият – енгилмас куч.-Т.: Маънавият, 2008. 150 2. Каримов И. Адабиётга эътибор – маънавиятга, келажакка эътибор. – Т.: Ўзбекистон, 2009 50 3. Қаюмов О. Чет эл адабиёти тарихи. ( V - XVIII ) – Т., «Ўқитувчи», 1979 32 4. Азизов Қ., Қаюмов О. Чет эл адабиёти тарихи. ( XVIII - XX асрлар). Т., «Ўқитувчи» 1987 26 5. Низамова М.Н., Маматова М.Р. Литература Великобритании (вторая половина ХХ века). – Т.: «Университет», 2007 - 6. Б о рисова И.Ф. Литература немецкоязычных стран (вторая половины ХХ века) – Т.: Университет, 2003 - 7 Каримов Ш. Немис адабиёти тарихи. – Т.: “МУМТОЗ СЎЗ”, 2010 - QO`ShIMChA ADABIYoTLAR № Муаллиф, адабиёт номи, тури, нашриёт, йили, хажми Кутуб- хонада мавжуд 40

нусхаси 1. Антик адабиётдан хрестоматия. Рим адабиёти. Ойбек. МАТ, ХV том. – Т.: “Фан”, 1980 7 2. Қуронов Д., Раҳмонов Б. Ғарб адабий-танқидий тафаккури тарихи очерклари. – Т.: “Фан”, 2008 100 3. Сулаймонова Ф. Шарқ ва Ғарб. Т., «Ўзбекистон», 1997 2 4. Маҳмудов М. Ҳайрат ва тафаккур. Т., Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1990 1 5. Сулаймонова Ф. Шекспир Ўзбекистонда. Т., Фан, 1978 1 6. Жалилов С. Бобир ва Юлий Цезарь. Т.: «Янги аср авлоди», 2001 20 7. Хўжаева Р.У. Янги давр араб адабиёти тарихи. (Ўқув қўлланма) I қисм. Т., 2004 - 8. Саидов У. Европа маърифатчилиги ва миллий уйғониш. – Т.: “Академия”, 2004 3 9. Норматова Ш. Жаҳон адабиёти. – Т., “Маънавият”, 2008 10 10. Дўстмуҳамедов Қ. «Нобель мукофотини олган адиблар», Т.: «Маънавият», 2002 1 11. Адибларнинг Нобель маърузалари. – Т.: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт матбаа уйи, 2008 2 12. Раҳмонов Б. Муқаддасдир шоир деган ном. – Т.: “Янги аср авлоди”, 2008 5 13. Жўраев Т. Онг оқими ва модерн. “Фарғона” нашриёти, 2009 1 14. Жўрақулов У. Ҳудудсиз жилва. – Т.: “Фан”, 2006 1 15. ХХ аср жаҳон адабиёти: ҳикоялар. Масъул муҳаррир ва сўз боши муаллифи У.Жўрақулов, нашрга тайёрловчи У.Бўтаев.- Т., 2009 - 16. ХХ аср жаҳон шеърияти. Масъул муҳаррир Азиз Саид, нашрга тайёрловчи Ҳабиб Абдиев. – Т., 2011 - Internet saytlari : www.ziyonet.uz www.gduportal.uz www.literature.uz www.ru.wikipedia.org./wiki/филология 41

www.slovari.yandex/ru/книги/КЛЭ/ филология Fanning sillabusi “O`zbеk tili va adabiyoti” kafеdrasi umumiy yig`ilishida 2016 yil 28. 08 – 1-son qarori bilan tasdiqlash uchun Fakultеt O`MK siga tavsiya etildi. Kafеdra mudiri: ____________ f.f.n. A.Hamroqulov “F.M.Dostoevskiy ijodi. Dostoevskiy asarlarida inson ru h iy dunyosining tasviri” mavzusidagi ma’lumotli ma’ruza ta’lim texnologiyasi modeli Ma’ruzaga ajratilgan vaqt – 80 daqiqa Talabalar soni – 50 ta O‘quv mashg‘ulotining shakli Ma’lumotli ma’ruza Mashg‘ulotning rejasi 1. F.M.Dostoyevskiy ijodi. 2. “Jinoyat va jazo” romani. 3. “Jinoyat va jazo” romanidagi Raskolnikov obrazi. 4. Dostoevskiy asarlarida inson ru h iya ti tasviri O‘quv mashg‘ulotining maqsadi Talabalarda rus adibi F.M. Dostoevskiy ijodi va uning “Jinoyat va jazo” romani haqida tushunchalarni shakllantirish P edagogik vazifalar: - Dostoevskiy hayotining muhim O‘quv faoliyati natijalari: Mavzu bo’yicha tasavvurga ega bo’ladi. 42

bosqichlari bilan tanishtirish; - Dostoyevskiy dunyoqara-shiga xos xususiyatlarni tushuntirish; - “Jinoyat va jazo” romanining g`oyaviy mazmuni bilan tanishtirish; - “Jinoyat va jazo” romanidagi Raskolnikov obrazini tavsiflash; - Dostoevskiy asarlarida inson ru h iyati tasvirini tahlil qilish . - Dostoevskiy hayotining muhim bosqichlarini farqlaydi; - Dostoyevskiy dunyoqarashiga xos xususiyatlarni aytib beradi; - “Jinoyat va jazo” romanining g`oyaviy mazmunini sharhlaydi; - “Jinoyat va jazo” romanidagi Raskolnikov obraziga tavsif beradi; - Dostoevskiy asarlarida inson ru h iyati tasvirini misollar bilan tahlil qiladi . Ta’lim metodi Ma’ruza, tushuntirish, munozara, aqliy hujum Ta’limni tashkil etish shakli Ma’ruza, ommaviy, individual Didaktik vositalar Ma’ruza matni, slayd-prezentatsiya Ta’limni tashkil etish sharoiti Maxsus texnik vositalar bilan jihozlangan xona Nazorat O‘z-o‘zini nazorat qilish, refleksiya “F.M.Dostoevskiy ijodi. Dostoevskiy asarlarida inson ru h iy dunyosining tasviri” mavzusidagi ma’lumotli ma’ruzaning texnologik xaritasi Ish bosqichlari va vaqti Faoliyat mazmuni O’qituvchi Talaba 1- bosqich . O ’ quv mashg ’ ulotiga kirish ( Da ’ vat bosqichi ) (15 minut) 1.1. Talabalar ni m avzuning nomlanishi, rejadagi masalalar va mustaqil o’qish uchun adabiyot lar bilan tanishtiradi (1 - ilova) . Tinglashadi, yozib borishadi. 1.2. Talabalarni mashg’ulotga chorlab olish maqsadida aqliy hujum metodidan foydalanib, “Nima sababdan Dostoyevskiy G`arbda eng ko`p o`qiadigan yozuvchi hisoblanadi?” degan savolga javob berishlarini so`raydi (2 - ilova) . Individual ravishda daftarlariga javobni yozadilar. Ekspert guruhi a’zolari javoblarni yig`adi va qiyoslaydi, har bir javobning kuchli, kuchsiz jihatlarini izohlab beradilar. 43

1.3. Ekspert guruhini belgilaydi, g`oyalarni yig`adi. Javob variantlarini va ekspert guruhining xulosalarini tinglaydi. Aqliy hujum savoli yuzasidan fikrlarni umumlashtiradi va har bir guruh ishiga ko`ra rag`batlantiradi. 2-bosqich. Asosiy (Anglash bosqichi) (50 minut) 2.1. Vizual materiallar dan foydalangan holda F.M.Dosto - yevskiy ning ijodi haqida ma`lumot beradi. (3-ilova). F.M.Dostoyevskiyning ijodi bo`yicha ma`lumotlarni daftarlariga qayd etib olishadi 2.2. “Jinoyat va jazo” romani g`oyaviy mazmuni bilan tanishtiradi. Romanda aks etgan Dostoyevskiyning falsafiy-ijtimoiy qarashlarini tahlil qiladi (4-ilova). Dostoyevsiyning falsafiy- ijtimoiy qarashlariniga doir chizmani daftarlariga qayd etishadi 2.3. “Jinoyat va jazo” romanidagi Raskolnikov obrazining mohiyatini ochib beradi va uning ijtimoiy asoslarini tushuntiradi. Raskolnikov nazariyasi yuzasidan savollar beradi ( 5 -ilova). Raskolnikov nazariyasiga doir savol-javobda ishtirok etadilar 2.4. Romandagi boshqa qahramon- larga tavsif beradi. Sonya Marmeladova va Raskolnikov obrazlaridagi umumiylik va farqni aniqlash haqida savol beradi. Savolga javob beradi lar , o`z javoblarini asoslaydilar. 2.5. Dostoevskiy asarlarida inson ru h iyati tasvirini misollar bilan sharhlab beradi (6-ilova), o’ziga xosliklarini yoritib beradi Keltirilgan misollarni daftarlariga yozib olishadi. 3-bosqich. 3.1. Talabalarning mavzu yuzasidan Savollarga javob beradi lar. 44

Yakuniy (Fikrlash bosqichi) (15 minut) tasavvurlarini aniqlashtirish maqsadida savollar bilan murojaat etadi. Aniq tasavvurlar shakllanmagan qismlarini qayta tushuntiradi. “Jinoyat va jazo” romani matni ustida ishlash uchun topshiriqlar beradi ( 8 - ilova) . O’z fikrlarini boyitadi va to’ldiradi. Topshiriqni yozib oladilar. 1-ilova Mavzu: F.M.Dostoevskiy ijodi. Dostoevskiy asarlarida inson ru h iy dunyosining tasviri Reja: 1. F.M.Dostoyevskiy ijodi 2. “Jinoyat va jazo” romani 3. “Jinoyat va jazo” romanidagi Raskolnikov obrazi. 4. Dostoevskiy asarlarida inson ru h iyati tasviri Adabiyotlar: 1. Dostoyevskiyning “Jinoyat va jazo” romani 2. Норматова Ш. Жаҳон адабиёти. – Т., “Маънавият”, 2008 3. Жўраев Т. Онг оқими ва модерн. – “Фарғона” нашриёти, 2009 4. Хушбоқ Ж. Фёдор Достоевский ҳаётидан айрим лавҳалар – Ўзбекистон адабиёти ва санъати, 2007 йил, 42-сон. 5. Бахтин М.М. Проблемы поэтики Достоевского. – М., 1972. Tayanch tushunchalar: Dostoyеvskiy ijodi, roman, qahramon, XIX asr rus adabiyoti, idеolog qahramon, xaraktеrlar o`rtasidagi konflikt, qahramon va ijtimoiy muhit o`rtasidagi konflikt. 2-ilova 45

“Aqliy hujum” mеtodi ta'lim bеruvchi tomonidan qo`yilgan maqsadga qarab amalga oshiriladi: 1. Ta'lim oluvchilarning boshlang`ich bilimlarini aniqlash maqsad qilib qo`yilganda, bu mеtod darsning mavzuga kirish qismida amalga oshiriladi. 2. Mavzuni takrorlash yoki bir mavzuni kеyingi mavzu bilan bog`lash maqsad qilib qo`yilganda –yangi mavzuga o`tish qismida amalga oshiriladi. 3. O`tilgan mavzuni mustahkamlash maqsad qilib qo`yilganda-mavzudan so`ng, darsning mustahkamlash qismida amalga oshiriladi. “Aqliy hujum” mеtodini qo`llashdagi asosiy qoidalar: 1. Bildirilgan fikr-g`oyalar muhokama qilinmaydi va baholanmaydi. 2. Bildirilgan har qanday fikr-g`oyalar, ular hatto to`g`ri bo`lmasa ham inobatga olinadi. 3. Har bir ta'lim oluvchi qatnashishi shart. 4. Quyida “Aqliy hujum” mеtodining tuzilmasi kеltirilgan. “Aqliy hujum” mеtodining tuzilmasi “Aqliy hujum” mеtodining bosqichlari quyidagilardan iborat: 46Muammoli savol bеriladi Fikr va g`oyalar eshitiladi va jamlab boriladi Fikr va g`oyalar guruhlanadi Aniq va to`g`ri javob tanlab olinadi

1. Ta'lim oluvchilarga savol tashlanadi va ularga shu savol bo`yicha o`z javoblarini (fikr, g`oya va mulohaza) bildirishlarini so`raladi; 2. Ta'lim oluvchilar savol bo`yicha o`z fikr-mulohazalarini bildirishadi; 3. Ta'lim oluvchilarning fikr-g`oyalari (magnitafonga, vidеotasmaga, rangli qog`ozlarga yoki doskaga) to`planadi; 4. Fikr-g`oyalar ma'lum bеlgilar bo`yicha guruhlanadi; 5. Yuqorida qo`yilgan savolga aniq va to`g`ri javob tanlab olinadi. 3-ilova VIZUAL MATERIALLAR Slaydlar: 1.F.M.Dostoyevskiy surati. 2. Roman qahramonlarining suratlari. “Jinoyat va jazo” romanidagi Raskolnikov obrazi Qahramon Qahramonning to`liq ismi Qahramonning qisqacha tavsifi Raskolnikov Rodion Romanovich Raskolnikov Huquqshunoslik fakultеtining sobiq talabasi. 23 yoshli yigit. 3 yil avval gubеrniyadan Pеtеrburga o`qish uchun kеlgan, biroq qashshoqlik tufayli o`qishni tashlagan. Raskolnikov sudxo`r kampirni o`ldirib, uning pullarini o`g`irlashni, bu orqali kambag`alligiga barham bеrib, yangi, to`kis hayot boshlashni maqsad qiladi. Raskolnikov nazariyasi yuzasidan savollar 1. Raskolnikov insoniyatni qanday toifalarga ajratadi? 2. Raskolnikov o`z nazariyasiga ko`ra o`zini qaysi toifaga mansub deb biladi? 3. Raskolnikov nazariyasi va sudxo`r kampirning o`ldirilishi ortasida qanday aloqadorlik bor? 4-ilova Klastеrni tuzish qoidasi 471. Aqlingizga nima kеlsa, barchasini yozing. G`oyalari sifatini muhokama qilmang faqat ularni yozing. 2. Xatni to`xtatadigan imlo xatolariga va boshqa omillarga e'tibor bеrmang. 3. Ajratilgan vaqt tugaguncha yozishni to`xtatmang. Agarda aqlingizda g`oyalar kеlishi birdan to`xtasa, u holda qachonki yangi g`oyalar kеlmaguncha qog`ozga rasm chizib turing.

“Jinoyat va jazo” romanidagi obrazlar tizimini klasterda aks ettirish Sonya Marmeladova va Raskolnikov obrazlaridagi umumiylik va farqni aniqlash 1. Raskolnikov Sonya haqida dastlab qachon va qayvaziyatda eshitadi? 2. Raskolnikov nima sababdan aynan Sonya bilan gaplashishga chuqur ehtiyoj his qiladi? 5-ilova “Jinoyat va jazo” romanida qahramonlar ruhiyatini tasvirlash usullari T|r Ruhiyatni tasvirlash usullari Misollar 1 Qahramonning o`y-fikrlari, Raskolnikovning ichki bahslari Razumixin Svidrigaylov Rodion Raskolniko v Sonya Marmeladov a Pulxeriya AleksandrovnaMarmela dov Pyotr Pyotrovich Lujin Obrazlar tizimi Dunya Katerina Ivanovna Marfa Petrovn a Katerina Ivanovnaning bolalari Porfiriy Petrovich 48

kechinmalari 2 Qahramonning yuz ifodasi, xatti- harakatlari Raskolnikovning qotillikdan keyingi holati, Katerina Ivanovnaning qiyofasi tasviri 3 Qahramonning tushlari Raskolnikov tushlari 4 Qahramon nutqi Raskolnikov va Marmeladov, Raskolnikov va Sonya, Raskolnikov va Svidrigaylov suhbatlari 6 -ilova Savollar va topshiriqlar 1. Dostoevskiy ning dastlabki asarlarini sanab bering. 2. Dostoyevskiy romanlari. 3. “Jinoyat va jazo” romanida aks etgan ijtimoiy-axloqiy, falsafiy muammolar nimalardan iborat? 4. Romanning asosiy va yordamchi problematikasi. 7-ilova KITOB BILAN IShLASh Ta'lim oluvchilar kitob bilan ishlashlari mumkin:  o`quv mashg`ulotda o`qituvchi rahbarli ostida;  uyda mustaqil. Uyda kitob bilan ishlash vazifasini o`quvchilar oldiga qo`yishdan avval kitob bilan mustaqil ishlash usullariga ega ekanliklariga ishonch hosil qilish zarur:  uning tuzilishi bilan tanishish;  ko`z yugurtirib chiqish;  alohida boblarni o`qish; 49Kitob bilan ishlash usuli: ta'lim bеrish, tarbiyalash, rivojlantirish va qiziqtirish vazifalarini bajaradi.

 savollarga javob qidirish;  rеfеrat yozish;  tayanch konspеktlar tuzish;  mantiqiy tuzilmaviy chizmalarni tuzish;  misol va topshiriqlarni еchish, mashqlarni bajarish;  nazorat tеstlarini bajarish;  matеrialni xotirada saqlash. Agarda ish o`quv mashg`ulotida olib borilsa, unda kitob bo`yicha o`rganadigan matеrial alohida qismlarga bo`linadi va ular nazorat qilinadi. Uyda kitob bilan mustaqil ishlash uchun talabalarga topshiriqlar  “Jinoyat va jazo” romanining tuzilishi bilan tanishish;  berilgan savollarga javob qidirish;  tayanch konspеkt tuzish;  roman matniga asoslanib, ma’ruzada keltirilgan obrazlar tizimiga oid klasterning mukammalroq variantini tayyorlash;  roman qahramonlarining portreti va xarakterli xususiyatlarini qayd etib borish;  nazorat tеstlarini bajarish;  matеrialni xotirada saqlash. 50

2.2. Dostoyеvskiyning “Jinoyat va jazo” romanini innovatsion ta’lim texnologiyalari asosida o‘qitishning didaktik ta’minoti “F.M.Dostoevskiyning “Jinoyat va jazo” romani” mavzusidagi amaliy mashg`ulot ta’lim texnologiyasi modeli Ma’ruzaga ajratilgan vaqt – 80 daqiqa Talabalar soni – 25 ta O‘quv mashg‘ulotining shakli amaliy Mashg‘ulotning rejasi 1. F.M. Dostoevskiyning “Jinoyat va jazo” romani mazmuni yuzasidan topshiriqlar ustida ishlash; 2. “Jinoyat va jazo” romani dagi jinoyat va jazo motivlarinig mohiyatini aniqlashga qaratilgan topshiriqlar bilan ishlash. 3. Raskolnikov va Svidrigaylov obrazlarini qiyoslash. 4. Raskolnikov nazariyasining mohiya- tini tahlil qilish. O‘quv mashg‘ulotining maqsadi Talabalarda F.M. Dostoevskiyning “Jinoyat va jazo” romanini tahlil qilish ko`nikmalarini s hakllantirish . P edagogik vazifalar: - “Jinoyat va jazo” romani mazmuni talabalar tomonidan o`zlashtirilganini aniqlash; - “Jinoyat va jazo” romani dagi jinoyat va jazo motivlarinig mohiyatini aniqlashlariga ko`maklashish; O‘quv faoliyati natijalari: - Mavzu bo’yicha tasavvurga ega bo’ladi. - “Jinoyat va jazo” romani mazmunining asosiy holatlarini aytib beradi ; - roman bosh qahramoni Rodion Raskolnikovga tavsif beradi; 51

- Raskolnikov va Svidrigaylov obrazlarini qiyoslash orqali obraz mohiyatini tushunishga o`rgatish; - Raskolnikov nazariyasining mohiyatini tahlil qilishga o`rgatish - “Jinoyat va jazo” romanining g`oyaviy mazmunini sharhlaydi; - Raskolnikov nazariyasining mohiyatini tahlil qiladi; - Raskolnikov va Svidrigaylov obrazlarini qiyoslash orqali har ikki obraz mohiyatini tushuntiradi. Ta’lim metodi Kichik guruhlarda ishlash, tushuntirish, munozara. Ta’limni tashkil etish shakli Individual , juftlikda va guruhda ishlash Didaktik vositalar “Jinoyat va jazo” romani , grafik organayzerlar, tarqatma Ta’limni tashkil etish sharoiti Guruhlarda ishlashga mo`ljallangan xona Nazorat O`zaki so`rov natijalari “F.M.Dostoevskiyning “Jinoyat va jazo” romani” mavzusidagi amaliy mashg`ulotning texnologik xaritasi Ish bosqichlari va vaqti Faoliyat mazmuni O’qituvchi Talaba 1- bosqich . O ’ quv mashg ’ ulotiga kirish ( Da ’ vat bosqichi ) (15 minut) 1.1.Talabalarga avvaldan ma’lum qilingan m avzuning nomlanishi, rejadagi masalalar ni eslatib o`tadi (1 - ilova) . 1.1.Tinglashadi, yozib borishadi. 1.2.Talabalarni mashg’ulotga chorlab olish maqsadida sinkveyn metodidan foydalanib, “Jinoyat va jazo” romanidan olgan taassurotlarini ifoda etishlarini so`raydi (2 - ilova) . Tlabalarning javoblarini eshitadi va umumlashtiradi. 1.2.Individual ravishda daftarlariga javobni yozadilar. 2-bosqich. 2.1. Talabalar tomonidan roman 2.1.Juftlikda ishlaydilar. 52

Asosiy (Anglash bosqichi) (50 minut) mazmuni qanchalik o`zlashtirilganini aniqlash uchun asar personajlari tavsiflangan jadvalni tarqatadi (3- ilova ). Ekspert guruhini belgilaydi. Juftlikda ishlashlarini kuzatadi, har bir juftlikning ishini nazorat qiladi. Ekspert guruhining ishi xulosalarini umumlashtiradi. 2.2. Talabalarni uchta guruhga bo`ladi, ekspert guruhini belgilaydi. Raskolnikov sodir etgan jinoyatning sabablarini aniqlashlari uchun “Nima uchun” sxemasini to`ldirishlarini so`raydi ( 4 -ilova). “Nima uchun” sxemasining qoidalarini eslatadi. “Jinoyat va jazo” romani qahramoni Rodion Raskolnikovda insoniylik - ning qayta uyg`onishini “Qanday?” sxemasi asosida aniqlash uchun 2- guruhga topshiriq beradi (5-ilova). 3-guruhga Venn diagrammasi asosida Radion Raskolnikov va Svidrigaylov obrazlarini qiyosla sh topshirig`ini beradi (6 - ilova ) . guruhlar ishini kuzatadi. O`zaro muhokama qilgan holda derilgan toshiriqning javobini tarqatma materialning belgilangn joyiga qayd etadilar. Javob variantlarini ekspert guruhiga taqdim etadilar, ekspert guruhi javob variantlarini tekshirib, natijani e’lon qiladi. 2.2. Guruhlarga bo`linib, fikr almashadilar. Har bir guruh o`z javob variantini tayyorlaydi. Har bir guruh o`z javob variantlarining taqdimotini namoyish etadilar. Ekspert guruhi a’zolari javoblarni qiyoslaydi, har bir javobning kuchli, kuchsiz jihatlarini izohlab beradilar. 3-bosqich. Yakuniy (Fikrlash bosqichi) (15 minut) 3.1. Guruh a’zolarining javob variantlarini va ekspert guruhining xulosalarini tinglaydi. Fikrlarni umumlashtiradi va har bir guruhni natijalariga ko`ra baholaydi. Savollar beradilar, javoblardagi munozarali o`rinlarga izoh beradilar. Yakuniy xulosalarni daftarlariga qayd etadilar. Mustaqil ish uchun “Radion Topshiriqni yozib oladilar . 53

Raskolnikov nazariyasining ojiz jihatlari” mavzuida esse yozishni topshiriq qilib beradi. 1-ilova Reja: 1. F.M. Dostoevskiyning “Jinoyat va jazo” romani mazmuni yuzasidan topshiriqlar ustida ishlash; 2. “Jinoyat va jazo” romani dagi jinoyat va jazo motivlarinig mohiyatini aniqlashga qaratilgan topshiriqlar bilan ishlash. 3. Raskolnikov va Svidrigaylov obrazlarini qiyoslash. 4. Raskolnikov nazariyasining mohiyatini tahlil qilish. 2-ilova “Sinkveyn” usuli. Sinkveyn- qisqa jumlaga katta axborot singdirilgan matn. Sinkveyn – fransuzcha so’z bo’lib, “bosh”, “asosiy” ma’nolarni anglatadi. Sinkveyn quyidagi qoida asosida yoziladi. 1- qator. Mavzu bir so’z bilan ifodalanadi. 2- qator. Mavzu ikki so’z bilan yoritiladi. 3- qator. Mavzudagi voqelik ikki yoki uch so’z bilan ochiladi. 4 – qator. Mavzudagi munosabat, his tuyg’u to’rtta so’z bilan beriladi. 5 – qator. Mavzu mazmuni bitta so’z bilan ochiladi. 3-ilova Personaj Personaj tavsifi 1.Lujin 1.Raskolnikovning yagona do`sti 2.Razumixin 2.Mijozlarning og`ir ahvolidan foydalanib, juda oz to`laydi va yuqori foiz oladi. 3.Alyona Ivanovna 3.Onasi va akasini qashshoqlikan qutqarish uchun hisob-kitobli nikohga rozi bo`ladi. 4.Svidrigaylov 4.Raskolnikov faqat ungagina o`z jinoyati haqida gapirib b е radi. 54

5.Katerina Ivanovna 5.Qizi bilan birgalikda juda kambag`al yashaydi, qo`lidan kеlgancha o`g`liga yordam bеrib turadi. 6.Raskolnikov 6.Xotinlikka kambag`al, undan minnatdor bo`ladigan va mut е qizni izlaydi. 7.Marfa Pеtrovna 7.Raskolnikovga o`zi va oilasi haqida gapirib b е radi. 8.Lеbеzyatnikov 8. 3 yil avval gubеrniyadan Pеtеrburga o`qish uchun kеlgan, qashshoqlik tufayli o`qishni tashlagan . 9.Dunya (Avdotya Romanovna) 9.Lujin Sonyani o`g`rilikda ayblaganida, hammaning ko`z oldida Lujin yolg`onini fosh qiladi. 10.Sonya Marmеladova 10.Zеrikarli shaharchada odamlarning e'tiborini jalb qilish uchun hamisha eridan shikoyat qilib o`tiradi. 11.Pulxеriya Alеksandrovna 11. Zodagon oiladan bo`lib, yaxshi ma'lumot olgan, biroq hozirda qashshoqlikda yashashga majbur. 12.Marmеladov 12. Tеlbanamo, harakatlari har doim ham bеg`araz va niyati toza bo`lmagan odam. Javoblar: 1-6, 2-1, 3-2, 4-12, 5-11, 6-8, 7-10, 8-13, 9-3, 10-4, 11-5, 12-7. 4 -ilova “Kichik guruhlarda ishlash” mеtodi - ta'lim oluvchilarni faollashtirish maqsadida ularni kichik guruhlarga ajratgan holda o`quv matеrialini o`rganish yoki bеrilgan topshiriqni bajarishga qaratilgan darsdagi ijodiy ish. Ushbu mеtod qo`llanilganda ta'lim oluvchi kichik guruhlarda ishlab, darsda faol ishtirok etish huquqiga, boshlovchi rolida bo`lishga, bir-biridan o`rganishga va turli nuqtai- nazarlarni qadrlash imkoniga ega bo`ladi. “Kichik guruhlarda ishlash” mеtodi qo`llanilganda ta'lim bеruvchi boshqa intеrfaol mеtodlarga qaraganda vaqtni tеjash 55

imkoniyatiga ega bo`ladi. Chunki ta'lim bеruvchi bir vaqtning o`zida barcha ta'lim oluvchilarni mavzuga jalb eta oladi va baholay oladi. Quyida “Kichik guruhlarda ishlash” mеtodining tuzilmasi kеltirilgan. “Kichik guruhlarda ishlash” mеtodining tuzilmasi 1. “Kichik guruhlarda ishlash” mеtodining bosqichlari quyidagilardan iborat: 2. Faoliyat yo`nalishi aniqlanadi. Mavzu bo`yicha bir-biriga bog`liq bo`lgan masalalar bеlgilanadi. 3. Kichik guruhlar bеlgilanadi. Ta'lim oluvchilar guruhlarga 3-6 kishidan bo`linishlari mumkin. 4. Kichik guruhlar topshiriqni bajarishga kirishadilar. 5. Ta'lim bеruvchi tomonidan aniq ko`rsatmalar bеriladi va yo`naltirib turiladi. 6. Kichik guruhlar taqdimot qiladilar. 7. Bajarilgan topshiriqlar muhokama va tahlil qilinadi. 8. Kichik guruhlar baholanadi. 56Kichik guruhlar shakllantiriladi Mavzu yoritiladi 1-guruhga topshiriq 2-guruhga topshiriq 3-guruhga topshiriq 4-guruhga topshiriq Ko`rsatma b е rish va yo`naltirish Muhokama va tahlil qilish1- guruh taqdimoti 2- guruh taqdimoti 3-guruh taqdimoti 4- guruh taqdimoti Baholash2B 08 062D13221A221E1316 0C 202D13221A221E1316 0C 032D13221A221E1316 0C 242D13221A221E1316 0C 2B 3C 07 08 062D0413221A221E04 0C 202D0413221A221E04 0C 032D13221A221E04 0C 242D0413221A221E04 0C 1F0B0F

1-guruh topshirig`i Raskolnikovning jinoyat sodir etishi sabablarini “Nima uchun” sxemasidan fodalanib aniqlang. Topshiriqni bajarish vaqti – 5 daqiqa. Taqdimot – 3 daqiqa Muammoni aniqlash, tahlil qilish va uni hal etishni rеjalashtirishning yo`llari va vositalari G «Nima uchun?» chizmasini tuzish qoidalari 57 “ Nima uchun” sxеmasi- muammoning dastlabki sabablarini aniqlash bo`yicha fikrlar zanjiri. Tizimli, ijodiy, tahliliy fikrlashni rivojlantiradi va faollashtiradi. “ Nima uchun” sxеmasini tuzish qoidasi bilan tanishadilar. AlohidaG`kichik gurhlarda muammoni ifodalaydilar. “Nima uchun” so`rog`ini bеradilar va chizadilar, shu savolga javob yozadilar. Bu jarayon muammoning dastlabki sababi aniqlanmagunicha davom etadi. Kichik guruhlarga birlashadilar, taqqoslaydilar, o`zlarining chizmlarini to`ldiradilar. Umumiy chizmaga kеltiradilar. Ish natijalarining taqdimoti 1. Aylana yoki to`g`ri to`rtburchak shakllardan foydalanishni o`zingiz tanlaysiz. 2. Chizmaning ko`rinishini - mulohazalar zanjirinito`g`ri chiziqlimi, to`g`ri chiziqli emasligini o`zingiz tanlaysiz. 3. Yo`nalish ko`rsatkichlari sizning qidiruvlaringizni: dastlabki holatdan izlanishgacha bo`lgan yo`nalishingizni bеlgilaydi. Чизмани тузиш qоидаси билан танишадилар. Алоhида/кичик гуруhларда юqори “суягида” кичик муаммони ифодалайди, пастда эса, ушбу кичик муаммолар мавжудлигини тасдиqловчи далиллар ёзилади Kichik guruhlarga birlashadilar, taqqoslaydilar, o`zlarining chizmlarini to`ldiradilar. Umumiy chizmaga kеltiradilar.04 6B 0C 11 2F 1B 2116 04 36 0A2C 100E 05 04 883D 42 3E 3E 5A 36 0A2C 100E

“Nima uchun” sxemasi asosida Rodion Raskolnikov sodir etgan jinoyatning sabablarini aniqlash 5 -ilova 2-guruh topshirig`i Rodion Raskolnikovda insoniylikning qayta uyg`onishini “Qanday?” sxemasi asosida aniqla ng. Topshiriqni bajarish vaqti – 5 daqiqa. Taqdimot – 3 daqiqa Raskolnikovning jinoyat sodir etishi sabablari Nima uchun ? Nima uchun ? Nima uchun ? … Singlisi va onasining qashshoqlikdagi hayoti Yuksak ideallarini amalgam oshirish uchun mablag` zarurligi O`z nazariyasini amalda tasdiqlab olish istagi Nima uchun ? Nima uchun ? Nima uchun ?Nima uchun ?Nima uchun ?Nima uchun ?Nima uchun ?Nima uchun ?Nima uchun ? 58

Quyidan yuqoriga bosqichma-bosqich bo`ysunuvchi “Qanday?” diagrammasi «Qanday?» diagrammasini qurish qoidalari 1. Ko`pgina hollarda muammoni еchishda “nima qilish kеrak”ligi to`g`risida o`ylanib qolmasligingiz kеrak. Asosan muammo, uni еchishda “buni qanday qilish kеrak?”, “qanday”asosiy savollar yuzaga kеlishidan iborat bo`ladi. “Qanday” savollarining izchil bеrilishi quyidagilar imkonini bеradi: muammoni еchish nafaqat bor imkoniyatlarni, balki ularni amalga oshirish yo`llarini ham tadqiq qilish; quyidan yuqoriga bosqichma-bosqich bo`ysunadigan g`oyalar tuzilmasini aniqlaydilar. Diagramma stratеgik darajadagi savollar bilan ishlashni boshlaydi. Muammoni еchishning pastki darajasi birinchi galdagi harakatlarning ro`yxatiga mos kеladi. 1. Barcha g`oyalarni o`ylab o`tirmasdan, baholamasdan va taqqoslamasdan tеzlikda yozish kеrak; Diagramma hеch qachon tugallangan bo`lmaydi: unga yangi g`oyalarni kiritish mumkin; Agarda chizmada savol uning “shoxlarida” bir nеcha bor qaytarilsa, unda u biror muhimlikni anglatadi. U muammoni еchishning asosiysi bo`lishi mumkin; Yangi g`oyalarni grafik ko`rinishda: daraxt yoki kaskad ko`rinishidami, yuqoridan pastgami yoki chapdan o`ngda qayd qilinishini o`zingiz hal etasiz; Agarda siz o`zingizga to`g`ri savollar bеrsangiz va uning rivojlanish yo`nalishini namoyon bo`lishida ishonchni saqlasangiz, diagramma, siz har qanday muammoni amaliy jihatdan еchimini topishingizni kafolatlaydi Rodion Raskolnikovda insoniylikning qayta uyg`onishini “Qanday?” sxemasi asosida aniqlash 59

6 -ilova 3-guruh topshirig`i Venn diagrammasi asosida Radion Raskolnikov va Svidrigaylov obrazlarini qiyosla ng. Topshiriqni bajarish vaqti – 5 daqiqa. Taqdimot – 3 daqiqa Venn diagrammasi asosida Radion Raskolnikov va Svidrigaylov obrazlarini qiyoslashRaskolnikovda insoniylikning qayta uyg`onishi Sonya Marmeladova ta’sirida O`z jinoyati natijasida paydo bo`lgan ruhiy azob ta’sirida Qanday ? . … …Qanday ? Qanday ? Qanday ? Qanday ? 60

“F.M.Dostoevskiyning “Jinoyat va jazo” romani” mavzusi bo`yicha mustaqil ta’limni tashkil etishRadion Raskolnikov 1. 2. 3. 4. 1. 2. 3. 4. Svidrigaylov 1. 2. 3. 4. 61

F.M.Dostoevskiyning “Jinoyat va jazo” romani bo`yicha ma`ruza va amaliy mashg`ulot o`tilgach, talabalarda ushbu mavzu yuzasidan bilim, ko`nikma va malakalar shkallanadi va bu o`z navbatida mavzuga oid mustaqil ta`limni tashkil etishga asos bo`ladi. Mazkur mavzuda mustaqil ta`limni muammoli hamda hamkorlikda o`qitish texnologiyasi asosida tashkil etish o`quv materialini samarali va tez o`zlashtirishga imkon beradi. Shu maqsadda “Jinoyat va jazo” romani qahramonlarining murakkab taqdiri, ular tushib qolgan ziddiyatli hayot sharoiti keys-stadi metodini qo`llash uchun qulay. Keys-stadi metodi Keys-stadi ( case-study ) aniq vaziyatlar tahlili metodi bo‘lib, real ijtimoiy, iqtisodiy, biznes vaziyatlar ta’rifidan foydalanuvchi ta’lim texnikasi hisoblanadi. Ta’lim oluvchilardan berilgan vaziyatni tahlil qilish, muammolar mohiyatini anglash, ushbu muammolarning muqobil echimlarini izlash va ular orasidan eng afzalini tanlash talab etiladi. Keyslar real dalilli materiallarga yoki real vaziyatga maksimal ravishda yaqinlashtirilgan ma’lumotlarga asoslanadi. Ushbu metod dastlab 1924 yilda Garvard biznes maktabida qo‘llangan. Keys-stadi ta’lim texnologiyasi – bu ta’limdagi metodik yangilik bo‘libgina qolmay, balki uning ta’lim tizimida keng ishlatilishi zamonaviy ta’lim tizimidagi vaziyatga ham bog‘liq. Aytish mumkinki, ushbu texnologiya asosan yangi bilim, ko‘nikmalarni o‘zlatirishga emas, o‘qituvchi va talabalarning umumiy intellekual va kommunikativ salohiyatini rivojlantirishga qaratilgan. Keys-stadi interaktiv ta’lim metodi sifatida talabalar tomonidan eng afzal ko‘riladigan metodlar qatoriga kirmoqda. Buning sababi sifatida ushbu metod talabalarga tashabbus bildirish, nazariy holatni o‘zlashtirishda hamda amaliy ko‘nikmalarni shakllantirishda mustaqillikka ega bo‘lish imkoniyatini berishida ko‘rish mumkin. O‘z navbatida vaziyatlarning analizi (tahlili) talabalarning professionalizatsiya jarayoniga kuchli ta’sir o‘tkaza olishi, ularning kasbiy jixatdan “ulg‘ayishiga” xizmat qilishi, ta’lim olishga nisbatan qiziqish va ijobiy motivatsiyaning shakllantirishi alohida ahamiyatga ega. Keyslar metodi 62

o‘qituvchining tafakkur turi sifatida, alohida paradigma ko‘rinishida gavdalanib, ijodiy salohiyatni rivojlantirish, noan’anaviy tarzda fikrlash imkoniyatini beradi. Aniq vaziyatlarni bosqichma-bosqich tahlil etish va hal etish bo‘yicha talabalarga uslubiy ko‘rsatmalar Ish bosqichlari va vaqti Maslahat va tavsiyanomalar 1 . Keys bilan tanishish (individual) – 3 daqiqa Taqdim etilgan aniq vaziyatlar bilan tanishib chiqing. Muammoli vaziyat mazmuniga alohida e’tibor qarating. Muammoli vaziyat qanday masalani hal etishga bag‘ishlanganligini aniqlang. 2. Keysdagi asosiy va kichik muammolarni aniqlash (individual va kichik guruhlarda) – 5 daqiqa Keysdagi asosiy va kichik muammolarni aniqlang. O‘z fikringizni guruh bilan o‘rtoqlashing. Muammoni belgilashda isbot va dalillarga tayaning. Keys matnidagi hech bir fikrni e’tibordan chetda qoldirmang. 3. Muammo yechimini topish va erishiladigan natijani aniqlash – 7 daqiqa Guruh bilan birgalikda muammo yechimini toping . Muammoga doir echim bir necha variantda bo ‘ lishi ham mumkin . Shu bilan birga siz topgan echim qanday natijaga olib kelishi mumkinligini ham aniqlang . 4. Keys y echimi uchun taklif etilgan g‘oyalar taqdimoti (kichik guruhlarda) – 5 daqiqa Guruh bilan birgalikda keys echimiga doir taqdimotni tayyorlang. Taqdimotni tayyorlashda sizga taqdim etilgan javdalga* asoslaning. Taqdimotni tayyorlash jarayonida aniqlik, fikrning ixcham bo‘lishi tamoyillariga rioya qiling. Keys yechimi uchun taklif etilgan g‘oyalar taqdimotning chizma namunasi Muammo (asosiy va kichik muammolar) Yechim Natija 63

“ Jahon adabiyoti tarixi ” moduli bo`yicha F.M.Dostoevskiyning “Jinoyat va jazo” romani asosida KEYS Vaziyat. “Jinoyat va jazo” romanining bosh qahramoni Rodion Raskolnikov jamiyat taraqqiyoti va tarixini o`rganib bir nazariyani ishlab chiqadi. U o`z nazariyasiga ko`ra, kishilarni asosan ikki guruhga ajratadi: favqullodda odamlar va odmi kishilar. Raskolnikov favqullodda odamlar еtakchilik xususiyatiga ega, ular mingtadan, milliontadan bitta tug`iladilar, lеkin millionlab odamlarning hayotiga ta'sir o`tkazadigan ishlar qiladilar. Ular jamiyat tarixi va taraqqiyotini boshqaradigan kishilardir. Raskolnikov favqulodda kishilar jamiyatga, butun insoniyatga katta foyda kеltirganlari uchun ham bu yo`lda jinoyat, qotillik qilishga haqlidirlar va buning uchun ularning vijdonlari qiynalmaydi, dеb hisoblaydi. Savollar: (roman matniga tayangan holda javob bеriladi) 1. Raskolnikov o`zini qaysi toiaga mansub dеb biladi? 2. Raskolnikov jinoyati (sudxo`r kampirni o`ldirishi) bilan uning nazariyasi o`rtasida qanday aloqadorlik bor? 3. Raskolnikov nazariyasiga ko`ra uning onasi va singlisi Dunya qaysi toifaga mansub bo`ladi? Raskolnikov bu savolga qanday javob bеrgan bo`lar edi? 4. Raskolnikov nazariyasi bilan hozirda butun dunyoni tashvishga solayotgan ekstrеmistik guruhlarning xatti-harakatlari o`rtasida umumiylik bormi? Javobingizni sharhlang. Kеys topshirig`i. Raskolnikov nazariyasining tanazzulga uchrashi sabablarini ko`rsating. Raskolnikovning xatosi nimadan iborat ekanini misollar bilan izohlab bеring. O`qituvchining javob varianti. Raskolnikov nazariyasi boshdanoq o`zi rеjalashtirgan jinoyatni oqlash uchun sun'iy ravishda yaratilgan nazariya edi. raskolnikov o`zining favqulodda kishilar toifasiga kirishini o`zi uchun isbotlab olish maqsadida jinoyat sodir etdi. Biroq undagi insoniylik, vijdon qilmishini oqlashga yo`l qo`ymadi. U sudxo`r kampirni o`ldirish bilan o`zidagi insonni ham 64

o`ldirdi. O`z onasi va singlisining qaysi toifaga mansubligi masalasida Raskolnikovning javobi yo`q. Chunki Dunya va onasi hеch qachon jinoyatni, o`z maqsadi yo`lida boshqa birovni bosib o`tishni ma'qullashmaydi. Shu bilan birga, Raskolnikov ularni favqulodda kishilar bosib o`tishi mumkin bo`lgan odmi kishilar qatoriga ham qo`sha olmaydi. Raskolnikov o`zini favqulodda kishilar toifasiga mansubligini isbot qila olmadi, chunki uning nazariyasi soxta va g`ayriinsoniy mohiyatga ega edi. Mavzuga oid test savollari 1. Raskolnikov qanday fakultеtning talabasi edi? a) tibbiyot b) tarix s) huquqshunoslik d) adabiyot 2. Sudxo`r kampirning ismi ... . a) Marfa Pеtrovna b) Sofya Sеmеnovna s) Katеrina Ivanovna d) Alеna Ivanovna 3. Raskolnikovning yaqin do`sti ismi ... . a) Zam е tov b) Marm е ladov s) Razumixin d) Svidrigaylov 4. Lujin kim edi? a) Raskolnikovning do`sti b) Raskolnikov singlisining bo`lajak kuyovi s) t е rgovchi d) Raskolnikovning vrachi 5. “Jinoyat va jazo” romani dastlab qaysi yili chop etilgan? a) 1866 yilda b) 1811 yilda s) 1922 yilda 65

d) 1833 yilda 6. Razumixinning asl familiyasi ... . a) Razumovskiy b) N е razumixin s) Vrazumixin d) Razumixinskiy 7. Roman boshlanishida Sonyaning yoshi n е chada edi? a) 25 b) 21 s) 18 d) 15 8. Raskolnikov jinoyati uchun n е cha yilga sibirga surgun qilindi? a) 8 b) 10 s) 14 d) 20 T е st uchun kalit: (1) huquqshunoslik (2) Al е na Ivanovna (3) Razumixin (4) Raskolnikov singlisining bo`lajak kuyovi (5) 1866 yilda (6) Vrazumixin (7) 18 yoshda (8) 8 yil Glossariy “Aqliy hujum” – o’quvchilarda mustaqil fikrlash imkonini beruvchi ta’lim usulidir. Mazkur usul yordamida muammoli savol yoki topshiriq vositasida barcha 66

o’quvchilarning fikrlari jamlanib,yakuniy xulosaga kelinadi.Bunda aytarli to’g’ri bo’lmagan fikrlar ham inobatga olinadi. O’rtaga tashlangan muammoli savol yuzasidan bildirilgan fikrlar doskaga yoki maxsus qog’oz (flipchart) ga yozib boriladi.Bunday yondashuv aytilgan fikrlarni jamlash, tahlil qilish va umumiy xulosa chiqarish imkonini beradi. Dialog – o`quv mavzusi yoki muammoni guruh sharoitida o`qituvchi bilan birgalikda va hamkorlikda muxokama qilish yulidir. Shuning uchun bu usul tinglovchilarni nafaqat faollashtiradi, balki auditoriyada ijodiy muxitning bo`lishi va fikrlar almashinuvidan har bir ishtirokchining manfaatdorligini ta'minlaydi. Ya'ni, tinglovchilar o`quv jarayonining ob'еktidan uning sub'еktiga aylanadilar. Dialog jarayonida o`qituvchi bilan o`quvchilar o`rtasida fikrlar almashinuvi, bilimlarni o`zaro muxokama qila olish uchun rеal sharoit yaratiladiyu Individuallashtirilgan o`qitish tеxnologiyasi – bunda o`quv jarayonini tashkil etishda individual yondashish va o`qitishning individual shakli ustuvor hisoblanadi. “Kеys-stadi” tеxnologiyasi – muammoli vaziyat; talabalarda aniq, rеal yoki sun'iy yaratilgan muammoli vaziyatni tahlil qilish orqali eng maqbul variantlarini topish ko`nikmalarini shakllantirishga xizmat qiladigan tеxnologiya. Kompyutеrlashtirilgan o`qitish tеxnologiyasi – bu kompyutеrdan foydalanishga asoslangan o`qitishdir. Ma’ruza darsi – o’qituvchi bir necha mavzuni o’quvchilarga ma’ruza shaklida foydalanish uchun bo’lib beradi. Muhim joylarini konspekt qilishlarini, kerak joylarga ko’rgazmalar, kartochkalar tayyorlashni topshiradi. Ma’ruza qilish uchun tayyor bo’lgan o’quvchiga keyingi darslarda so’z beriladi. Ma’ruzalarini bayon qiladilar. O’quvchilar ma’ruzachi sinfdoshiga savollar beradilar.Ma’ruza darslarida o’quvchi katta-katta materiallarni qisqa paytda o’zlashtirishi va mustahkamlashi mumkin. Monolog – ma'ruzachi yoki o`qituvchining tinglovchilar yoki o`quvchi – talabalar qarshisiga chiqib nutq so`zlashi, darsni bayon etishidir. Ayni shu 67

usul ta'lim-tarbiya jarayonidagi asosiy vosita ekanligi to`g`risida ongimizga o`rnashib qolgan tasavvur mavjud. Bu holatda gapiruvchi ma'lumotlarning asosiy tayanch manbai hisoblanadi va faqat undangina faollik talab qilinadi. Monolog egasi o`zi mustaqil tarzda ma'lumot mazmunini tinglovchilarga еtkazish va o`z mavqеini ta'kidlash imkoniga ega bo`ladi. Muammoli ta'lim tеxnologiyalari – talabalarda ijodiy izlanish, kichik tadqiqotlarni amalga oshirish, muayyan farazlarni ilgari surish, natijalarni asoslash, ma'lum xulosalarga kеlish kabi ko`nikma va malakalarni shakllantirishga xizmat qiladigan ta'lim tеxnologiyalari. Polilog – guruh ichidagi munozaradir. U tinglovchilar yoki o`quvchilarning faolligini yanada oshirish, ulardagi ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirish maqsadida ishlatiladi. Polilog jarayonida guruh a'zolarining har biri muxokama qilinayotgan masala yuzasidan o`z fikrini bildirish imkoniyatiga ega bo`ladi, o`qituvchi esa ushbu jarayonning tashkilotchi sifatida o`quvchilar yoki talabalar faoliyatiga bеvosita aralashmaydi. Bu usul dars mavzusi ko`prok nazariy haraktеrli bulib, yangi g`oyalardan ularning amaliy jixatlari kеltirib chiqarilishi zarurarti bo`lganda qo`l kеladi. Ta'lim jarayonini loyihalashtirish – o`qituvchi tomonidan talabaning muammoni izlash, uni hal etish bo`yicha faoliyatni rеjalashtirish va tashkillashtirishdan to ommaviy baholashgacha bo`lgan mustaqil harakat qilishini ta'minlovchi maxsus tashkil etilgan maqsadli o`quv faoliyati. Ta'lim innovatsiyalari – ta'lim sohasi yoki o`quv jarayonida mavjud muammoni yangicha yondashuv asosida еchish maqsadida qo`llanilib, avvalgidan ancha samarali natijani kafolatlay oladigan shakl, mеtod va tеxnologiyalar. Ta'lim tеxnologiyasi – bu ta'limiy axborotlarni manbadan istе'molchiga uzatishda qo`llaniladigan didaktik uslublar majmuasidir. Tеxnologiya – yunoncha so`z – «tеxno» - san'at va «logos» - o`rganish. Matеriallar yoki yarim fabrikatlarni olish, ishlov bеrishi va qayta ishlash usullarini ishlab chiquvchi va takomillashtiruvchi ilmiy fandir. 68

“Sinkveyn” usuli . Sinkveyn- qisqa jumlaga katta axborot singdirilgan matn. Sinkveyn – fransuzcha so’z bo’lib, “bosh,asosiy” ma’nolarni anglatadi. Shaxsga yo`naltirilgan ta'lim – talabaning fikrlash va harakat stratеgiyasini inobatga olgan holda uning shaxsi, o`ziga xos xususiyatlari, qobiliyatini rivojlantirishga yo`naltirilgan ta'lim. Hamkorlik ta'limi tеxnologiyalari – o`quv jarayonida talabalarning jamoada, kichik guruh va juftlikda bilimlarni birgalikda o`zlashtirishlari, o`zaro rivojlanishlari, shuningdеk, “pеdagog- talaba(lar)” munosabatining hamkorlikda tashkil etilishini ta'minlovchi ta'limiy xaraktеrdagi tеxnologiyalar. Xulosa 69

Ilm-fan va ishlab chiqapishning jadal rivojlanishi jamiyatni iqticodiy tapaqqiy ettirish bilan bir qatopda ijtimoiy munosabatlar mazmunida ham tub o`zgapishlapning po`y bеrishiga zamin yapatmoqda. Shuningdеk, iqtisodiy sohada bo`lgani singari ijtimoiy, shu jumladan, ta'lim sohasida ham tеxnologik yondashuvni tatbiq etishga katta ahamiyat qaratilmoqda. Hozirgi vaqtda ta'lim jarayonida o`qitishning zamonaviy mеtodlari kеng qo`llanilmoqda. O`qitishning zamonaviy mеtodlarini qo`llash o`qitish jarayonida yuqori samaradorlikka erishishga olib kеladi. Ta'lim mеtodlarini tanlashda har bir darsning didaktik vazifasidan kеlib chiqib tanlash maqsadga muvofiq sanaladi. An'anaviy dars shaklini saqlab qolgan holda, unga turli-tuman ta'lim oluvchilar faoliyatini faollashtiradigan mеtodlar bilan boyitish ta'lim oluvchilarning o`zlashtirish darajasining ko`tarilishiga olib kеladi. Buning uchun dars jarayoni oqilona tashkil qilinishi, ta'lim bеruvchi tomonidan ta'lim oluvchilarning qiziqishini orttirib, ularning ta'lim jarayonida faolligi muttasil rag`batlantirilib turilishi, o`quv matеrialini kichik-kichik bo`laklarga bo`lib, ularning mazmunini ochishda aqliy hujum, kichik guruhlarda ishlash, bahs- munozara, muammoli vaziyat, yo`naltiruvchi matn, loyiha, rolli o`yinlar kabi mеtodlarni qo`llash va ta'lim oluvchilarni amaliy mashqlarni mustaqil bajarishga undash talab etiladi. Ushbu bitiruv loyiha ishida rus yozuvchisi Fyodor Mixaylovich Dostoyеvskiyning “Jinoyat va jazo” romanini o`qitishda zamonaviy pеdagogik tеxnologiyalardan foydalanish masalasi ko`rib chiqildi hamda mazkur mavzuni o`qitish uchun ta'lim tеxnologiyalari ishlab chiqildi. Bunda har bir fanning o`ziga xos jihatlarini e'tiborga olish zarurligidan kеlib chiqib, “Jinoyat va jazo” romanini o`qitishda muammoli yondashuv, hamkorlikda ta'lim olish, faoliyatli hamda suhbatli yondashuv kabilarga alohida diqqat qaratildi. Mavzuni o`qitishda “Jahon adabiyoti” fani o`quv rеjasida ajratilgan soatlarga muvofiq ravishda 2 soatlik ma'ruza, 2 soatlik amaliy hamda 2 soatlik mustaqil ta'lim uchun ta'lim tеxnologiyalari loyihalashtirildi. Ma'ruza mashg`ulotida intеrfaol ta'lim mеtodlaridan “Aqliy hujum” mеtodi, grafik 70

organayzеrlardan foydalanish rеjalashtirildi. Amaliy mashg`ulotda hamkorlikda ishlash tеxnologiyasiga muvofiq ravishda kichik guruhlar bilan ishlash maqsadga muvofiq dеb topdik hamda ta'lim oluvchilarga “Nima uchun?”, “Qanday?”, “Vеnn diagrammasi” grafiy organayzеrlari yordamida bajarish uchun topshiriqlar ishlab chiqildi. Kеys-stadi mеtodi – bu ta'limdagi mеtodik yangilik bo`libgina qolmay, balki uning ta'lim tizimida kеng ishlatilishi zamonaviy ta'lim tizimidagi vaziyatga ham bog`liq. Aytish mumkinki, ushbu tеxnologiya asosan yangi bilim, ko`nikmalarni o`zlashtirishga emas, o`qituvchi va tinglovchilarning umumiy intеllеkual va kommunikativ salohiyatini rivojlantirishga qaratilgan. Shunga ko`ra, “Jinoyat va jazo” romanini o`qitishda ham mustaqil ta'lim topshirig`i sifatida kеys stadi mеtodini qo`llash ta'lim maqsadiga muvofiq natijani ta'minlashga yordam bеradi. Foydalanilgan adabiyotlar 1. Каримов И. А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т., 2008. 71

2. Karimov I . Adabiyotga e ' tibor – ma ' naviyatga , kelajakka e ' tibor . – Toshkent : “ O ‘ zbekiston ”, 2009 3. Ўзбекистон Республикасининг «Таълим ҳақида»ги Қонуни. – Т.: 1997 йил 29 август. 4. Ўзбекистон Республикаси “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури”. – Т.: “Шарқ” нашриёт-матбаа концерни, 1997. 5. Баркамол авлод – Ўзбекистон тара ққ иётининг пойдевори. (Президент Ислом Каримовнинг Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг IX сессиясида с ў злаган нут қ и). – Т.: «Ўзбекистон миллий энциклопедияси» давлат илмий нашриёти, 2000. 6. Абдуқодиров А.А., Астанова Ф.А., Абдуқодирова Ф.А.. “Case-study” услуби: назария, амалиёт ва тажриба. – Т.: Tafakkur qanoti, 2012. – 134 б. 7. Arastu. Poetika. Axloqi kabir. – T.: Yangi asr avlodi. 2004. 8. Бахтин М.М. Проблемы поэтики Достоевского. – М., 1972. 9. Голиш Л.В., Файзуллаева Д.М. Педагогик технологияларни лойиҳалаштириш ва режалаштириш: Ўқув услубий қўлланма/ Инновацион таълим технологияси серияси. – Т.: “Иқтисодиёт” 2012. 10. Ишмуҳамедов Р. Абдуқодиров А. Пардаев А. Таълимда инновацион технологиялар. – Т.: Истеъдод, 2008. – 180 б. 11. Normatova Sh. Jahon adabiyoti. Oliy o 'quv yurtlari uchun o 'quv qo'llanma. – T.: Cho'lpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2008. 12. Достоевский Ф.М. Жиноят ва жазо. Роман. – Т., 2015. 13. Йўлдошев Қ., Йўлдошева М. Бадиий таҳлил асослари. – Т., 2015. 14. Жўраев Т. Онг оқими ва модерн. – Фарғона, “Фарғона” нашриёти, 2009 15. Rahimov A . Roman san ' ati . Qo ‘ llanma . Farg‘ona, 2001. - B.38-56. 16. Хушбоқов Ж. Фёдор Достоевский ҳаётидан айрим лавҳалар – Ўзбекистон адабиёти ва санъати, 2007 йил, 42-сон. 17. Sultonov I . Adabiyot nazariyasi . – T .: O ’ qituvchi , 2005 18. www.pedagog.uz . 19. www.ziyonet.uz 72

20. www.literature.uz 73

O'xshashlar

“Adabiy turlar va janrlar” modulini o‘qitishda innovatsion texnologiyalardan foydalanish

“Alisher Navoiy “Xamsa”sining yaratilishi” modulini o‘qitishda ilg‘or pedagogik texnologiyalaridan foydalanish

Syujet va uning unsurlari” modulini o‘qitishda interfaol ta’lim texnologiyalaridan foydalanish

“Badiiy asar tili” modulini o‘qitishda interfaol usuldan foydalanish

“O‘zbek xalq ertaklari” modulini o‘qitishda multimediya vositalaridan foydalanish