Трахеялилар (Tracheata) кичик типи - Зоология - Рефераты

Трахеялилар (Tracheata) кичик типи

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

123.5 KB

Трахеялилар (Tracheata) кичик типи Режа : 1. Трахеялилар кичик типига умумий тавсиф 2. Кўп оёқлилар синфи 3. Ҳашаротлар синфи 4. Чала ўзгариш билан ривожланувчи ҳашаротлар

1. Трахеялилар (Tracheata) кичик типига умумий тавсиф Трахея билан нафас олувчилар ёки трахеялилар ўзларининг келиб чиқиши ва тузилиши билан бошқа бўғимоёқлилар (жабралилар, жумладан қисқичбақасимонлар ва хелицералилардан ) кескин фарқ қилади. Булар қуруқ ҳаво муҳитида яшашга лаёқатлашган ва ер юзида ниҳоятда кўп тарқалган ҳамда турлар сонининг кўплиги билан биринчи ўринни эгаллаган ҳайвонлардир. Буларнинг танаси бош ва бўғимларга ажралган тана қисмлардан тузилган бўлиб, бошида бир жуфт мўйловлари ( антенна ), оғиз атрофида оғиз олди оёқчалари, уч жуфт жағлари бўлиши, юриш оёқларининг кўплиги ёки уч жуфтгача қисқарганлиги билан характерлидир. Буларнинг, деярли, ҳамма авлодлари ички томонга қайрилган ва юпқа хитин билан қопланган трахея найчалар системаси орқали нафас олади. Мураккаб шохланган трахея найчалари нафас олиш тешикчалари стигмалар билан ташқарига очилган. Фақат нам тупроқ ва чириндилар орасида яшайдиган – содда тузилган қадимги авлодларида трахея системаси ривожланмаган (улар териси орқали нафас олади). Қуруқда яшовчи ҳайвонлар сифатида булар танасида маълум миқдорда сув запасининг сақланиши ҳаётий аҳамиятга эга. Бинобарин трахеялиларнинг бир қанча содда тузилган авлодларида махсус айириш органи бўлмай, бу вазифани орқа ичак девори бажаради. Юқори трахеялиларнинг ичак девори билан туташган ипсимон айириш органи - Малпигий найчалари эса “ сувни тежаб ” сийдикни кислота ҳолида чиқаради. Танада сувни тежаш ва ҳосил қилишда ёғ таначалари ҳам катта роль ўйнайди. Нерв системаси - марказий қисм бош мия, ҳалқум ости нерв тугуни ва қорин нерв занжири шаклида тузилган. Кўпчилик авлодларида мураккаб кўз, тери, сезув ва ҳид сезув органлари жуда яхши ривожланган. Бироқ буларда қон айланиш системаси бирмунча соддалашган. Орқа томонида жойлашган

найчасимон юрак ва у билан туташган қон томирлари – қон айланиш системасидир. Трахеялиларнинг ҳаммаси айрим жинсли - ҳ амма турлари оталаниб кўпаяди. Энг кўп тарқалган ҳашаротлар турли шаклидаги личинка даврини ўтиб ривожланади. Трахеялиларнинг бир қанча синф ва туркумлари бор: Кўп оёқлилар (Muriopoda) синфи. Сиртидан қаралганда ҳалқали чувалчангларга ёки қуртларга ўхшаган кўп оёқлилар нам ва захкаш тупроқда ёки нам хашаклар ва девор – тош коваклари орасида ҳаёт кечирувчи ва кўп жиҳатдан содда тузилган тархеялилар бўлиб, кечаси ҳаёт кечиради. Уларнинг танаси бош ва кўп бўғимли танадан тузилган бўлиб, тана бўғимларининг ҳаммасида жуда кўп оёқлар жойлашган. Кўп оёқлилар бир неча кичик синфга бўлинади. Пауроподалар (Pouropoda) кичик синфи. Пауропадалар ниҳоятда майда (1–2 мм), тупроқ ва чириндилар орасида яшовчи кўп оёқлилар бўлиб, танасининг 7–10 бўғимдан тузилганлиги, бир жуфт мўйловининг икки айри бўлиши, елка томонида 4–5 жуфт узун сезув тукчаларининг мавжудлиги ва бошқа белгилари билан характерланади. Чириндилар орасидаги микроблар билан озиқланади. Жуда секин ривожланадиган (3 – 3,5 ойда) личинка билан кўпаяди. Бир неча юз турни ўз ичига олган бу кўп оёқлилар фақат назарий аҳамиятга эга. Симфилалар (Symhyla) кичик синфи. Тупроқда, чириндилар ёки чириган барглар орасида бу майда ва ҳаракатчан кўп оёқлилар мўйловининг узунлиги ҳамда уч жуфт жағ ( оғиз аппарати ) бўлиши ва бошқа хусусиятлари билан бошқалардан фарқланади. Жинсий органнинг йўллари III жуфт оёқларининг остига очилган. Эркаги

қўйган сперматофорани урғочиси олиб тухумларини оталантиради (тухуми жағларининг остидаги махсус бўшлиқда оталанади). Бу кўп оёқлилар чириган ўсимлик қолдиқлари билан ёки эндигина уруғдан униб чиққан ниҳоллар билан озиқланади ва шунинг учун парниклардаги ўсимликларга маълум даражада зарар етказади. Икки жуфт оёқлилар (Diplopoda) кичик синфи. Мазкур жониворларнинг ҳар бир тана бўғимида икки жуфтдан оёқчалари бўлганлиги шу ном билан аталган. Бош қисми танасидан яхши ажралган бўлиб, кўпчилик турларининг тана бўғимлари ёмғир чувалчангларига ўхшаш цилиндрсимондир. Оғиз атрофидаги икки жуфт кичик жағлари чириндилар танаси кўпинча 20-30, баъзи туркумлари ( мингоёқлар) 70-80 тача бўғимлардан таркиб топган. танасининг устки қисми анча қалин хитин қавати билан ҳимояланган. Кўпчилик авлодларининг жағ қисмига очилган зарар безлари (баъзи турлари сассиқ ҳидли заҳар, баъзилари составида- циан кислота сақловчи заҳар, ўрмонларда кўп тарқалган кул ранг кивсяк эса рангдор модда ажратади) ҳамда ҳимоя вазифасини бажаради. Қалқонли кўп оёқлилар (Oniscomorpha) туркуми Қалқонли кўп оёқлиларнинг оз бўғимлардан тузилган танаси япалоқлашиб, елка томони қалин қалқон ( хитин ) билан қопланган. Елка томонидан қаралганда оёқчалари кўринмайди. Шунинг учун ҳам булар сиртидан эшакқурт (қуруқда яшовчи текисоёқли қисқичбақачалар) га ўхшайди. Хавф туғилганда улар юмалоқ шаклда кириб, қалқонига ўралиб олади. Чувалчангсимон кўп оёқлилар ёки (Luliformes) турукми Мазкур туркумга кирувчи кўп оёқлиларнинг танаси ғўласимон тузилганлигидан маълум даражада ёмғир чувалчангига ўхшайди. Ҳар хил

катта-кичикликда бўлган бу жониворларнинг танаси анча ингичка, баъзилари ёмғир чувалчанги йўғонлигида бўлиб, танаси 30 тадан 70 гача бўғимдан тузилган. Ҳаммаси тупроқ бетидаги чириндилар орасида ёки тупроқнинг 1м гача бўлган чуқурроқ қаватида яшаб, чириндилар ва қисман, микроблар билан озиқланади. Чириган ёки соғлом илдиз толаларини кемириб озиқланадиган турлари ҳам кўп. Жағоёлилар (Сhiliopoda) кичик синфи Жағоёқлиларнинг танаси 25-30 см гача, кундузи, тупроқнинг устки қавати, тош, кесак, эски деворлар орасида яшириниб кечқурун активлашади. Ҳамма авлодлари йиртқич. Турли майда ҳайвонлар, ҳатто бақа, калтакесак ва майда сут эмизувчилар билан озиқланади. Қорин-елка томони япалоқлашган ва анча чидамли қаттиқ хитин билан қопланган. Танаси ҳаракатчан, оёқлари, жағлари, жағоёқлари ва кучли заҳар безлари йиртқичлик билан ҳаёт кечиришга яхши мослашган. Бошида бир жуфт кўзи ва уч жуфт жағлар яхши ривожланган. Олдинги жуфт кўкрак оёқлари кучли хитинлашган найзасимон жағоёқларга айланган. Бу ўроқсимон найзаларнинг учига заҳар безларининг йўли очилган. Кўп оёқли мазкур найзаларини ҳайвон танасига санчиб, заҳарлаб ўлдиради. Баъзи турларининг заҳари одамга ҳам кучли таъсир этади. Қирқоёқлар (Geophiliomorpha) туркуми Танаси япалоқлашган сарғиш оддий қирқоёқ ва сариқ мингоёқ ва умуман мазкур туркумга мансуб бўлган кўп оёқлилар тупроқда, девор коваклари, тош-кесаклар орасида яшайдиган жониворлар бўлиб, буларнинг бир неча тури кесак, деворли полсиз уйлар, харобаларда кўп тарқалган. Бир қанча турлари ерни ковлаб ( уя қазиб ) яшайди. Турли майда умуртқасиз ҳайвонлар майда ҳашаротлар ҳамда уларнинг қуртлари ёки ёмғир чувалчанги каби йирикроқ ҳайвонлар билан озиқланиб, ҳаёт кечиради.

Ҳашаротлар (Lnsecta S.nex-opoda) синфи Ҳашаротлар ер юзида ниҳоятда кенг тарқалган, қуруқликда яшашга тўла мослашган трахеялилар бўлиб, танасининг алоҳида ажралган бош, уч бўғимли кўкрак ва қоринча ( абдомен ) қисмларидан ташкил топганлиги ва кўкрак қисмида уч жуфт яхши ривожланган бўлиши билан ҳаракатланади. Кўпчилик ҳашаротларнинг танаси қалин хитин қобиғи билан ҳимояланганлиги учун танасида мураккаб нафас олиш найчалар системаси – трахея яхши тараққий этган. Фақат содда тузилган ва тупроқда, чириндилар орасида яшовчи майда турларидагина трахея ривожланмаган ( ёки йўқолган ) бўлиб, булар териси билан нафас олади. Сўнгги йилларда қабул этилган системага мувофиқ булар икки кичик синфдан: яширин жағлилар ва очиқ жағлилардан таркиб топган. Ҳашаротлар тузилиши Ҳашаротларнинг бир қанча дастлабки авлодлари палеозой эрасининг охирги даврларида пайдо бўлган. Юз млн йиллар давомида улар ер юзининг ниҳоятда хилма-хил ҳаёти ва ривожланиши билан бир-бирларидан кўп жиҳатдан фарқ қиладиган туркумлар, оилалар, уруғ ва турлар ҳосил эта олган. Тананинг катта-кичиклиги жиҳатидан турли ҳашаротлар бир-биридан катта фарқ қилади. Булар ўртасида танаси мм (ҳатто микрон ) дан то 25-30 см гача бўлган турлари бор. Ҳамма ҳашаротларда тана бир – биридан яхши ажралган уч қисмдан: бош ( 6 бўғимни қўшилиб кетишидан ривожланган) уч бўғимли кўкрак ва 8-12 бўғимдан тузилган қоринчадан таркиб топган. Лекин, тананинг мазкур қисмлари турли ҳашаротларда турлича шаклда ва турлича катта-кичикликда тузилган. Бошдаги органлардан бир жуфт мўйлов тери сезув ва ҳид сезув органи ҳисобланади, у турлича узунликда ва турлича шаклда тузилган.

Жағ ва лаблар (оғиз аппарати) оғиз атрофидаги уч жуфт оёқларнинг ўзгаришидан ва оғиз устидаги битта ўсимтадан етишган. Ҳамма ҳашаротларнинг оғиз органлари тўрт хил: яъни кавшовчи, кавшовчи- яловчи, санчувчи-сўрувчи ҳамда сўрувчи ёки хартумча типда тузилган. Кавшовчи типидаги жағ ва лаблар қадимги (дастлабки) ҳашаротларда тарқалган бўлиб, ҳозир у қаттиқ нарсалар билан ва йиртқичлик билан озиқланадиган ҳашаротлар (сувараклар, термитлар, бузоқбошлар, бешиктебрат, сўзанаклар, қўнғизлар ҳамда деярли ҳамма ҳашоратларнинг личинкалик даврида) сақланиб қолган. Бошқа типлардаги оғиз органларинин ҳаммаси мазкур асосий кавшовчи типнинг турлича ўзгариши натижасида ривожланган. Кавшовчи-яловчи типдаги оғиз органи, асосан, гул шарбати ва бошқа қуюқ-суюқ шарбат ( асал, қиём ) ни сўриб ( ялаб ), озиқланишга мослашган. Лекин кавшовчи устки жағ ўзгармасдан сақланганлигидан бу аппаратли ҳашаротлар қаттиқ моддалар ( қанд, тутмағиз, қувруқ мева, гушт ) билан ҳам озиқлана олади. Мазкур типдаги оғиз органи ривожланган асалари (ва бошқа арилар) да кавшовчи устки жағ деярли ўзгармаган. Остки лаб кучли ўзгариб, хартумчасимон узун тилчага айланган. Остки лабнинг учи ўсиб, тарновсимон букланиши натижасида хартумча ҳосил бўлган. Тилчанинг учида эса “ қошиқча ” деб номланадиган ҳосил бўлган. Асалари гул шарбатини сўриш, ялаш учун тилчани гулнинг шарбатли қисмига тиқиши биланоқ капилляр босими таъсирида гул шарбати хартумча орқали оғиз ва жиғилдонига оқа бошлайди. Бу типдаги оғиз органи деярли ҳамма парда қанотли ҳашоратларда (жумладан, чумолиларда) яхши тараққий этган. Санчувчи-сўрувчи типдаги оғиз органи ўсимлик танасини тешиб, шарбат ёки ҳайвон танасидан қон сўриб озиқланадиган ҳашаротлар (қандалалар, искабтопарлар, оққанотлар, безгак чивинлари, ўсимлик қандалалари, ширалар ва ҳ. к лар) да ривожланган. Бу хилдаги оғиз аппарати санчувчи- сўрувчи игналар ва мазкур игналарни ҳимоя қилувчи қинлардан таркиб топган. Устки лаб калтароқ, остки лаб эса мазкур игналарни ҳимоя этувчи

тарновсимон “қин” га айланган. Лекин буларда мазкур “тарнов” қон сўришга ҳам ёрдам беради. Ўсимлик шарбатини сўрувчи ёки сувда яшовчи қандалаларда ҳам мазкур орган кўрсатилган. Турли ҳайвонлар ёки одам танасидан қон сўриб озиқланадиган ҳашаротларда санчувчи игналар узун, ўткир ва кўпинча бешта бўлади. Мазкур санчувчи-сурувчи игналарни ҳимоя қиладиган устки қин ( устки лаб ) бўлаклари ҳам анча узун ва мустаҳкам тузилган. Ҳашарот қон (ёки ўсимлик шарбати) сўриш вақтида игналарни “ қин ” дан ажратиб, тери ( ёки гулга ) санчади ва қон ёки шарбатни сўриб олади. Сўрувчи ёки хартумча типидаги оғиз аппарати фақат гул шарбатини сўриб озиқланадиган ҳашаротлар – капалакларда ривожланган. Буларда бир жуфт остки жағ кучли даражада ўзгариб, иккита узун тарнов шаклидаги ҳартумчага айланган. Гул шарбатини сўриш вақтида оғизнинг икки ён томонидаги тарновчалар туташиб узун найча (“ хартумча ”) хосил қилади. Сўриш тамом бўлгандан кейин эса ҳашарот ҳартумчасини ўраб олади. Буларда хартумчага айланган остки жағдан бошқа оғиз органлари – устки лаб, устки жағ ва остки лаб ривожланган. Фақат жағнинг пайпасловчилари сақланган бўлиб, у сезиш ( маза билиш ) органи бўлиб хизмат қилади. Бошқа хил қон сўрувчи ҳашаротлар масалан, сўналарда санчувчи ва қон сўриб олувчи орган сифатида тарновчага айланган остки ва устки лаб, баъзиларида эса устки лаб ва остки жағдан ҳосил бўлган хартумча хизмат қилади. Кўкрак оёқлари ҳамма турларида кўрсатиб ўтилган бош қисм-думғазача, ўйноғич, сон, болдир ва куракча (“ кафт ”) дан тузилган бўлса ҳам ҳашаротнинг яшаш шароити ва ҳаётига қараб оёқ қисмлари турлича ўзгарган. Ер қазувчи бузоқбошларда у калта бўғим ва ўткир япалоқ тирноқчали бўлса, сакраб ҳаракатланувчилар орқа оёқлари узун ва кучли мускуллидир. Сувда яшовчи қандала – гладиш ва сув қўнғизларида олдинги оёқлар япалоқ – кураксимон бўлса, гул чангларини тўпловчи асалариларининг сон қисмида махсус “ саватча ” ҳосил бўлган.

Қанотлар ҳам турли ҳашаротларда турлича ўзгарган. Учқир ҳашарот– сўзанак ( игначи ) да қанот ҳажми ( сатҳи ) катталашиб, юпқа ва енгиллашган. Баъзи турлар (масалан, чигирткалар) да ҳам остки қанот кўп мартаба катталашган. Қандалаларда устки қанотининг танага ёпишган қисми хитинлашиб, танани ҳимоя қилишга ёрдам беради. Капалакларда эса жуда нозик қанотининг сатҳи турли шаклдаги енгил “ тангача ” лар билан қопланган. Қўнғизларнинг ҳамма турларида фақат остки юпқа қанот учишга ёрдам беради. Учтки қанот буларда қалин – хитинлашган; у остки қанотини ва қоринчани ёпиб, ҳимоя вазифасини ўтайди. Пашшаларда фақат бир жуфт устки қанот сақланган бўлиб, остки қанотининг калта қолдиғи учганда овоз чиқарувчи (“ визилдоқ ”) органга айланган. Ниҳоят бир қанча ҳашаротларда бутунлай йўқолган. Қоринча қисми ва ундаги органлар тузилишида ҳам бир неча хил ўзгаришлар содир бўлган. Бир қанча ҳашаротларнинг (масалан, чигиртка ва б. ҳ. лар) урғочиларида охирги қоринча бўғимидаги ўсимталари тухум қўювчи органига айланган. Шу билан бирга буларда мазкур органни қоплаб, ҳимоя этувчи хитин ўсимталар ҳосил бўлган. Асалари ва бошқа хил ариларнинг урғочиси 8 ва 10 қоринча сегментлари ва тухум қўювчи ўсимта ўзгариб, найза органини вужудга келтирган. (Найза игнаси эса тухум қўювчи ўсимтадан ривожланган.) Найза учига бир жуфт заҳар безининг йўли очилган. Ҳазм органлари системасида ҳам бирмунча ўзгаришлар вужудга келган. Масалан, кўпчилик ёғочхўр қўнғизларда ошқозоннинг хитин ўсимталари кучли тараққий этган бўлиб, ўрта ичаклар ҳам яхши ривожланган. Асалариларда ҳалқум мускули яхши ривожланиб, бу бўлимга уч жуфт сўлак безларининг йўли очилган (мазкур безлар таъсирида гул шарбати ва чанглари асалга айланади; бундан ташқари бу безлар личинкаларининг боқиш учун оқсил моддалари ишлаб чиқаради). Буларда мускулли ошқозоннинг бўлмаслиги, ўрта ичакнинг катта ва йўғон бўлиши ҳам жуда характерлидир.

Ўсимлик шарбати ёки қон сўриб овқатланувчи турларида ҳам ҳалқум ва сўлак безлари яхши ривожланган. Трахея – нафас олиш органлар системаси учқур ҳашаротларда (жумладан, асалари, бошқа арилар, икки қанотлилар) да кучли ривожланган. Асалариларда абдомен қисмида жойлашган ён-чизиқ трахея найчаларининг кучли даражада катталашиб ҳаво қопчиқларига айланганлиги характерлидир. Мазкур қопчиқлар бир томондан танани енгиллаштиради ва учиш вақтида кўп миқдорда талаб этиладиган кислородни етказиб беради. Нерв системаси айниқса колония бўлиб яшовчи ва инстинкт хусусияти кучли тараққий этган ҳашаротлар (асалари, арилар, турли чумолилар, термитлар) ва йиртқичлар ( сўзанаклар, баъзи қўнғизлар) да бошқаларга нисбатан яхши ривожланган. Асалариларнинг “ мия” сида “бирламчи ” деб аталувчи қисмда кўзлар билан туташган ва “тароқсимон орган” деб аталган қисм ва ҳамма сезув органлари ишларининг бирлаштириб бошқарувчи “ассоциация марказлари” жойлашган. Миянинг “иккиламчи” ва “учламчи” қисмлари мўйловлар ва оғиз аппаратлари ишларини бошқаради. Қорин нерв занжирида бир неча нерв тугунларининг қўшилиб кетганлиги характерли. Айниқса кўкрак қисмидаги тугунлар катта ва мураккаб бўлиб, булар қанотлар ( учиш) ва оёқлар ҳаракатини бошқаришга хизмат қилади. Сезув органлари. Мураккаб, яъни юзларча фосеткалардан ташкил топган кўз ҳамма ҳашаротларда , айниқса, асалари, бошқа парда қанотлилар, капалаклар, йиртқичлар (сўзанак) ва икки қанотлиларда ниҳоятда яхши ривожланган. Мураккаб кўзни ташкил этган фосетиклар сони ҳам ҳашаротнинг ҳаёт фаолиятига қараб ҳар хилдир. Масалан, суваракларнинг ҳар бир кўзида 1800 тача фосетик бўлса, асалари ва баъзи қўнғизларда у 25 минггача боради. Аниқланишича ҳашаротлар нарсаларнинг шаклини яхши сезса ҳам рангларни сезиш хусусияти бир хил эмас. Бизга қизил, яшил (зангори), ҳаво ранг (кўк) бўлиб кўринадиган ранглар, асалариларга “ҳаво ранг-яшил” ва

“ҳаво ранг-бинафша” бўлиб кўринади. Лекин, улар бизнинг кўзимиз илғамайдиган ўта бинафша нурни, баъзи ҳашаротлар эса биз қўролмайдиган нурларни кўра олади. Ҳашаротларда ҳид билиш ( ҳимоявий сезув ) органлари ниҳоятда кучли ривожланган. Улар, асоан мўйловларда жойлашган махсус тукчалар ёрдамида бир қанча ҳашаротлар бутун танасидаги махсус тукчилар ёрдамида ҳид сезади. Асалариларда баъзи органик моддаларнинг ҳидини сезиш одам сезишига нисбатан 40 мартаба ортиқ. Кўп ҳашаротларда ҳид сезув хусусияти инсонникига қараганда бир неча мартаба ортиқ эканлигини аниқланган. Шу билан бирга кўп ҳашаротлар ҳидни узоқ мусофадан сезади. Баъзи капалакларнинг эркаги урғочиси тарқатган ҳидли моддани 11 км дан сезади. Ҳид сезиш хусусиятини ҳашаротларнинг озиқланишида ва бир-бирини қўшилиш вақтида топишида катта аҳамиятга эга. Эшитиш органи ҳам ҳашаротларда яхши ривожланган. Қора чигиртка, сариқ чигиртка ва кўп капалаклар тимпональ орган деб аталган юпқа хитин парда воситасида овоз тўлқинини қабул этиб эшитади. Бу орган қора ва сариқ чигирткалар сон қисмининг олдинги бўғим, катта чигирткаларнинг олдинги қоринча бўғимида, бошқа ҳашаротларда эса кўкрак ёки қоринча бўғимларида жойлашган. Хордатонал орган деб номланувчи эшитиш органи нерв ҳўжайралари билан туташган хитин толачаларидан иборат. Ҳашаротларнинг эшитув хусусияти инсоннинг эшитув лаёқатидан бошқачароқ. Масалан, кўп ҳашаротлар одам эшита олмайдиган товуш тўлқинларини ҳам эшитади. Овоз чиқарадиган ҳашаротларда эшитиш органи яхши ривожланган. Маза билиш органи юқорида кўрсатилганидек остки жағ, остки лаб пайпасловчиларида, мазкур органларнинг махсус тукчалари ва ўсимталарда ва оғиз-ҳалқум бўшлиғида жойлашган. Капалак ва пашшалар эса моддаларнинг мазасини оёқ куракчалари ёрдами билан тез аниқлай олади. Ҳашаротларда маза билиш хусусияти инсонга нисбатан бир неча марта кучли

тараққий этган бўлиб улар ширин, аччиқ, нордон, шўр таъмни осон ва хатосиз аниқлайди. Ҳашаротлар ҳаётда ҳаво ёки сув ҳароратни сезиш алоҳида аҳамиятга эга. Бинобарин уларда ҳаво ҳароратинининг ўзгаришини аниқловчи орган ривожланган. Мазкур орган чигиртка ва баъзи бошқа ҳашаротларда мўйловининг остки бўғимида жойлашган бўлса, суварак ҳарорат ўзгаришини оёқ куракчалардаги ўсимталар воситасида аниқлайди. Кўп ҳашаротларда учиш вақтида қанот ҳаракати тезлигини ва тананинг ҳолатини аниқловчи мувозанат органи, учиш тезлигини бошқарув органлари тараққий этган. Учқур ҳашаротларда айниқса бу органлар яхши ривожланган. Бир қанча ҳашаротлар, хусусан полиморф колония ҳолда яшовчи турлар (асаларилар, арилар, термитлар, чумолилар) да турли сигнал система воситаси вужудга келган. Ишчи асаларилар ўртасидаги озиқ изловчи арилар уяга келиши билан озиқ манбаи жойлашган жойини турли хил ҳаракат (“рақс”) воситасида “ хабар қилиб ” кўрсатиб беради. Чумолилар ҳаётини яхши ўрганган рус олими Мариковский “ ишчи ” чумолиларда 20 дан ортиқ ҳаракат билан билдириладиган сигналлар мавжудлигини аниқланган. Келтирилган фактлар ҳашаротларда нерв ва сезув органлар фаолияти ниҳоятда яхши ривожланганлигини кўрсатади. Ҳашаротларнинг кўрайиши ва ривожланиши - турли ҳашаротларда турлича боради. Суваракларда ва бошқа бир қанча турларида жинсий диморфизм ривожланган. Лекин, кўпчилик ҳашаротлар, сиртдан қараганда, эркак ва урғочилари ўхшаш бўлади. Шу билан бирга колония ҳосил қилиб яшовчи ҳашаротларда колониядаги индивид ( фард ) лар турлича тузилган, яъни полиморфизм ҳодисаси вужудга келган. Ҳашаротларнинг кўпчилиги оталанган тухум қўйиб кўпаяди. Ширалар ва бошқа бир қанча ҳашаротларнинг бир қанча авлоди оталанмайдиган тухум қўйиб, партеногенез йўли билан кўпайса, иккинчи хил авлодлари эркаклар иштирокида оталаниб ривожланади.

Жуда кўп турларининг тухуми маълум даражада йирик бўлганидан ундан эмбрионнинг ривожланиши учун етарли озиқ – сариқлик бўлади. Тухум қобиғида майда – микропилле тешикчалар бўлиб, бу сперматазоид киришини осонлаштиради. Оталанган тухум сиртқи майдаланиш шаклида ривожланади. Ҳосил бўлган дастлабки ҳўжайраларнинг бир томонида эмбрион чизиғи деган йирик ҳужайралар етишиб, сўнгра бу “ чизиқ ” сариқликнинг ичига ўсиб киради. Қайрилган жойда ҳужайраларнинг ўсиб, қўшилиши натижасида ташқи – сероза қавати ва ички – энтодерма ҳосил бўлади. Кейинчалик ичга қайрилиб кирган ҳужайраларидан мезодерма етишади (кейинчалик мезодермадан мускуллар, жинсий органлар, қон айланиш системаси, юрак ва томирлар) ривожланади. Кўрсатилган даврлар тухум қобиғининг ичида боради. Бу даврн эмбрион ривожланиши деб номланган. Ҳозирги даврда яшаётган ҳамма қанотли ҳашаротларнинг тухумдан чиққан авлоди вояга етганлари (имаго) га ўхшамаган личинка шаклида бўлиб, у эмбрион сўнгги ривожланиш даврини ўтиб, тараққий этади. Лекин мазкур личинканинг эмбрион сўнгги тараққиёти икки хил йўналишда: 1- тадрижий ёки чала ўзгариб ривожланиши ва 2-бирданига тўла ўзгариб ривожланиш йўналишида боради. Тадрижий ёки чала ривожланадиган ҳашаротлар (сувараклар, термитлар, сўзанаклар, биркунлилар, тўғри қанотлилар, битлар) нинг тухумдан чиққан личинкалари кўп жиҳатдан катта ёшлилари ( имагоси ) га ўхшаган бўлиб, у аста – секин пўст ташлаб ўсган сари вояга етган авлодларига ўхшаб боради. Бошқача қилиб айтганда буларнинг тараққиёти даврида кескин ( тўлиқ) ўзгаришлар рўй бермайди. Бирданига ёки тўлиқ ўзгариш билан тараққий этадиган ҳашаротлар (булоқчилар, қўнғизлар, капалаклар, икки қанотлилар, бургалар) нинг тухумдан чиққан личинкалари эса вояга етган авлодларига сира ўхшамаган – қурт шаклида бўлиб, у кўп жиҳатдан кўп оёқлиларга ўхшайди. Бу хилдаги личинканинг оғиз аппарати кавшовчи типда, қоринча қисмида оёқчалар

бўлиши ва кўпчилигини вояга етган ҳашаротга нисбатан бошқача ҳаёт кечириши ҳарактерлидир. Бир неча пўст ташлаб бу хилдаги личинка ўзида маълум озиқ запаси ҳосил этгач, бирдан ( кескин ) ўзгариб, ғумбак даврига ўтади. Кўп ҳашаротларда ғумбак ҳаракатсиз ( ёки кам ҳаракат ) бўлиб, бу даврда личинканинг жуда кўп ички органлари қайтадан қурилади. Қоринча оёқлари йўқолиб, оғиз аппарати қайтадан тараққий этади. (Шунинг учун ҳам ғумбак даврида личинка, кўпинча ҳаракатсиз, у озиқланмай, запас озиқ – ёғ таначалари ҳисобига яшамайди). Мазкур катта ўзгаришлар натижасида ғумбак оҳирги марта пўст ташлаб имагога айланган. Баъзи ҳашаротларнинг ғумбак ҳаракатчан бўлса-да, кўпчилик турларда бу давр ҳаракатсиз ёки ҳаракат бўлиши табиийдир. Бир қанча ҳашаротлар (кўпинча капалаклар ва баъзи қўнғизлар)нинг ғумбаклари махсус ажратилган толадан ўралган пилла ичида ҳимояланган бўлса, бўчкасимон ғумбакларни қалин хитин қавати ташқи муҳит таъсиридан сақлайди. Тўлиқ ўзгариш билан тараққий этиш мазкур гуруҳ ҳашаротларнинг сўнгги эволюцияси натижасида вужудга келган ўзига хос лаёқатланиш ниҳоятда кўплаб кўпайишини мувофиқлаштиргандир. Чала ўзгариш билан ривожланувчи ҳашаротлар (Hemimetabola). Сувараклар (Blattodea) туркуми . Суваракларнинг кўпинча япалоқлашган танаси қалин хитин билан қопланган бўлиб, қора жигар ранг ёки қизғиш рангда ёки қизиғиш рангда: чўзиқ тангасимон ёки овал – тухумсимон бўлади. Яхши ажралган ва пастга йўналган бошида бир жуфт узун – кўп бўғимли мўйлов, катта мураккаб ва кичкина содда кўзлари ҳамда кавшовчи типда тузилган оғиз аппарати жойлашган. Оёқлар яхши ривожланиб, тез югуришга мослашган; 8 – 10 бўғимли қоринчанинг охирида бир жуфт церкалар; эркагида 1 – 2 грифилка бўлади.

Қанот эркакларида ривожланган, урғочисида фақат калта пўст қанот бўлиб, баъзи турларида қанотлар бутунлай йўқолган. Уйларда яшовчи қизғич суварак нон ва бошқа озиқ қолдиқлари билан овқатланади. У турли касаллик микроблари ёки паразит юмалоқ чувалчанглар (қилбош, острица) нинг тухумини тарқатиб, инсон саломатлигига катта таъсир ўтказади. Африка, Европа (жумладан Қримда) ва Австралияда тарқалган қора суварак йириқроқ (3 – 3,5 см) сассиқ ҳид тарқатади, у кўп касалликлар тарқатади. Ўрта Осиёда кўп тарқалган қора тангача ёки тошбақасимон суварак тош, кесак ва эски деворлар орасида яшайди. Япалоқлашган , 4 – 5 см танаси овалсимон ёки доирасимон тузилган. У бошқа ҳамма сувараклар сингари тунда актив. Қум таначаси юқоридаги турга ўхшаш тузилган, лекин у кемирувчи ҳайвонларнинг уяларида яшайди. Суваракнинг личинкаси жуда секин ривожланади. Оддий суварак 3 – 4 ойда, қора тангачанинг личинкаси эса 3 – 4 йилда ривожланиб, вояга етади. Сувараклар туркумига 2500 дан ортиқроқ тури мансуб бўлиб, булардан 50 тача Россияда, 22 тури эса Ўрта Осиёда учрайди. Термитлар (Isoptera) туркуми. Термитлар асосан, тропик қитъаларда кўп тарқалган, колония бўлиб яшовчи полиморф ҳашаротлардир. Юз мингларча (баъзида млн. ларча) индивидларни бирлаштирган ҳар бир колонияда битта урғочи ( она термит ) бир нечта эркак ниҳоятда кўп “ ишчи ” (булар колониянинг энг кўп қисмини ташкил этади) ва “ солдат ” деб аталадиган, тузилиши билан фарқланадиган индивид ( фард ) лар яшайди. Термитларнинг ҳаммасида қанот йўқолган. Фақат янги колония ҳосил этувчи ёш эркак ва урғочилардагина қанот бўлиб, кейинчалик буларда ҳам қанотлар йўқолади.

“ Ишчи ” термитлар жинсий органлари ривожланмаган урғочи ёки эркаклардир. Уларнинг катталиги 0,8 – 1 см . Боши катта, мўйлови ва оёқлари, кавшовчи типдаги оғиз аппарати яхши ривожланган, қанотсиз. Буларнинг вазифаси эркак, урғочи ва “ солдат ” ларни боқиш (улар ўзига овқат топиб, яшай олмайди), уй қуриш ва личинкаларни боқиб, тарбиялашдир. “ Солдат ” термитларнинг боши жуда катта, устки жағлари (баъзиларида устки лаблар) ўткир қуролга айланган. Булар колонияни бошқа авлодлар ёки чумолилардан ҳимоя этади. 1,5 см ча катталикдаги бу термитлар “ ишчилар ” ажратган озиқ ҳисобига яшайди. Эркак термитлар сиртдан “ ишчи ” ларга ўхшаса ҳам ўзича овқатлана олмайди. Булар фақат уруғлантириш вазифасини ўтайди. Урғочи – она термит ҳар бир колонияда фақат битта бўлади. У вояга етгач, қоринча қисми (жинсий органлари ва ёғ таначалари) жуда катталшиб кетади. Фақат “ ишчилар ” нинг парвариши билан яшайдиган урғочи, одатда, ишчисидан юз мартага яқин катта бўлиб, ниҳоятда серпушт бўлиши билан харакатерлидир. Урғочи бир кеча кундузда 1500 дан 3000 тагача тухум қўя олади. (Шунинг учун ҳам термитлар колониясида миллионлаб индивидлар етишади). Агарда урғочи ўлса, махсус тарбияланган личинкалардан етишган ёш урғочи унинг ўрнини эгаллайди Вақт – вақти билан катта колониядан етишган қанотли эркак ва урғочилар ажралиб, янги – ёш колония ҳосил этишга киришади. Австралия, Ҳиндистон, Африка, хусусан, Жанубий Американинг очиқ саванна типидаги зоналарида термитлар лойдан ясалган мустаҳкам катта уя ясайди. Бундай уялар баъзида 2-3 м баландликда бўлиб, колониянинг ҳаётини душмандан, иссиқ иқлим шароити ва ёмғирдан ҳимоя қилади. Африка ўрмонларида яшайдиган термитлар дарахт шохларига уя қуради. Ўрта Осиёда Қизилқум, Қорақум ва шу районга туташ жойларда тарқалган термитлар эса ерни 12 м гача кавлаб уя ясашади.

Термитлар, асосан, ёғоч маҳсулоти билан озиқланади. Лекин, уларнинг ўртасида тери, жун, ҳайвон ўлиги каби турли нарсаларни ейдиган турлари ҳам кўп. Термитлар тарқалган районларда иморат, кўприк ва уй анжомларининг тез емирилиши кўп содир бўлади. Буларнинг 2500 дан ортиқроқ тури маълум. Бешиктерватлар ( Montoptera ) туркуми. Бешиктерватлар – анча йирик йиртқич ҳашаротлар бўлиб, кўпчилик турлари тропик қитъаларда тарқалган, жумладан Россия да 20 тача тури маълум. Танаси чўзиқ, боши ҳаракатчан, катта қанот ва қоринча каттагина, олдинги оёқлари йиртқичликка мослашган. Оғиз аппарати кавшовчи типда тузилган. Бешиктерватлар олдинги оёғининг думғазача қисми анча узун. Сон ва болдирининг ички қисмида ўткир тишчалар жойлашган. Бешиктерват одатда, овланадиган ҳашаротларни ҳаракатсиз пойлайди. Бирорта ҳашарот яқинлашиши билан ташланиб, олдинги оёқлари билан ушлайди ва букланганда қайчига ўхшаб ишлайдиган оёқлари орасидаги мажруҳ “ овини ” ушлаб ейди. Бешиктерватлар ниҳоятда хўран бўлганлигидан зарарли ҳашаротлар ( жумладан ширалар ) ни йўқотиш билан инсонга маълум фойда етказади. Танасининг ранги яшаш муҳитига мос (кўпинча яшил, баъзилари жигар ранг) бўлганидан душманлари ( қушлар ) дан яхши ҳимояланган. Тўғри қанотлилар (Phosmoptera) туркуми. Тўғри қанотлилар ер юзида ниҳоятда кенг тарқалган: бошқа турларга қараганда анча йирик, кўплаб кўпайиш хусусиятига эга. Кўпчилиги ўсимликхўр ҳашаротлардир. Буларнинг тик жойлашган ва ҳаракатчан бошида жуда узун ёки ўртача узунликдаги мўйлов, мураккаб ва содда кўзлар, оғиз ҳамда кавшовчи оғиз аппарати жойлашган. Урғочиларида эса тухум қўювчи ўсимта ривожланган. Кўпчилик турларида эшитиш органлари ва овоз

чиқариш хусусияти тараққий этган 20 минггача турни ўз ичига олади. Булардан Россияда 70 таси учрайди. Бу кичик туркумга мансуб турларининг ҳаммасида мўйловлар жуда узун, эшитиш органи олдинги оёқларининг сон қисмига жойлашган. Қора чигирткалар ҳақиқий чигирткалардан кичикроқ, кўпинча қора, баъзи турлари кўкиш ёки жигар ранг, кучли овоз чиқаради ( чийиллаш ). Кўпчилиги кеч кириши билан активлашади. Булар овозни чап қанотидаги “ камонча ” ( тишчалар) ни ўнг қанотининг “ ойнакча ” пардасига ишқаш йўли билан чиқаради. 4 бўғимли; тухум қўювчи ўсимталари ҳар хил. Баъзиларида ўроқсимон қайрилган. эшитиш органи хитин парда ва унга туташган нерв толаларидан тузилган. Қўшилишда эркаклари сперматофораларини урғочисининг жинсий йўлига илаштириб қўяди. Тропик ўрмонларда яшовчи қора чигирткаларда ҳимоя шакли яхши ривожланган. Баъзиларининг қаноти ўсимлик баргига ўхшайди. Булар орасида ўсимликхўр, йиртқич ёки аралаш овқатланадиган гуруҳлари маълум. Россияда оддий қора чигиртка, ним яшил қора чигиртка, оранжерея қора чигирткаси ва Кавказ ғорларида учрайдиган ғор қора чигирткаси ва бошқа турлари тарқалган. Бузоқбошсимонлар катта оиласига оддий бузоқбошилар ва майда чигирткасимон пармаловчилар киради. Бузоқбошилар сиртидан чигирткасимонлардан бирмунча фарқ қилади. Буларнинг калта ва мускуллашган оёқлари ер ковлашга мослашган, қанотлари калта, боши катта – япалоқлашган; танаси 3,5 – 5 см . Кўпроқ зах тупроқда уя ковлаб, кечаси активлашади. Ўсимлик илдизи, майда ҳашарот ва чувалчанглар билан овқатланади. Бузоқбошлилар чигирткасимонларга ўхшамаган махсус овоз чиқаради. Улар Осиё, Кавказ, Украина ва бошқа республикаларда кўп тарқалган. Картошка, сабзавот, ғўза каби экинларга уларни илдизини қирқиши билан маълум зарар етказади.

Кичик қора чигирткасимонлар (пармаловчилар) деб номланган ҳашаротлар сиртидан қора чигирткаларга ўхшайди, лекин улардан бирмунча фарқланади. Улар оёқ куракчаларининг уч бўғимли бўлиши, тухум қўювчи ўсимтасининг тўғрилиги, овоз чиқарадиган органларининг бошқачароқ тузилиши билан қора чигирткадан фарқ қилади. Баъзиларида қанотлари кичик ёки йўқолган. Буларнинг бир қанча турлари Ўрта Осиё, Кавказ ва Европанинг шарқи – жанубий қисмидаги далалар ёки яйлов ва тоғ олди районларида кўп тарқалган. Поя пармаловчиси Узоқ Шарқ ва Ўрта Осиёнинг экинзорларида кўп учраб, бир қанча маданий ўсимликларга (жумладан, ғўзага) зарар етказади. Калта мўйловли тўғри қанотлилар (Brachycera) кичик туркумига ҳақиқий чигирткалар киради. Улар мўйловларининг калталиги, танасининг бирмунча катта бўлиши, овоз чиқариш ва эшитиш органлари ва тухум қўювчи ўсимтасининг бошқачароқлиги билан олдинги кичик туркум авлодларидан ажралиб туради. Чигирткаларнинг овози орқа оёғининг уст қанот “тола” ларига ишқалиши натижасида ҳосил бўлади. Тимпонал (эшитиш) органи буларнинг олдинги қоринча бўғими ён томонида жойлашиб, хитин билан ўралган махсус парда шаклида тузилган. Чигирткалар – кўплаб ва тез кўпаядиган ҳашаротлардир. Кўпчилик турлари кузда тухумини тупроққа қўяди. Тухум қўювчи ўсимта воситасида ерни ковлаб махсус бездан ажратган суюқлик чиқариб, у ерда тухум қўювчи “ кўзача ” ҳосил қилади. Кейин “ кўзача ” ичига 150 тагача қўяди (айрим ҳолларда 1 квм ерда 1800 тагача шундай “ кўзача ” бўлиб, улрнинг ҳар биридан 100-120 тагача личинка чиқади). Баҳорда бу хилдаги “ кўзача ” лардан етишиб чиққан қанотсиз личинкалар ўсимликлар билан озиқланиб тез ( 30-40 кунда ) ўсиб, вояга етади. “ Гала бўлиб ” яшайдиган бир қанча чигирткалар (Осиё чигирткалари, Учқирлар, Марокаш чигирткаси, саҳро чигирткаси, қизил чигиртка) нинг

личинкалари ниҳоятда катта тўдалар ҳосил қилиб, ўз йўлида учраган дарахт, бута, экин ва ўтларни бутунлай еб, маълум йўналишда ҳаракат қилади. Улар етилиб қанот пайдо қилгач, дарахт ва экинни қирувчи катта офатга айланади. Осиё чигирткасининг личинкалари бу хилдаги миграция даврида 30- 40-50 км гача, улғайганлари эса 300-500 км гача ҳаракат қилиб, ўз йўлидаги ўсимликларни тўла равишда қириб ташлайди. Бу хилдаги чигиртка “ гала ” ларининг узунлиги бир неча ўн км га, баландлиги эса 10-15 м га етиши мумкин. Бу хилдаги хавфли чигирткалар маълум районлар (Ўрта Осиё Жанубий Қозоғистон, Жанубий Озарбайжон, Азов денгизи ҳавзаси) да бўлган. Африка, Шимолий ва Жанубий Америка, Хиндистон ярим оролида чиргиртка кўпаядиган “ ўчоқ ” лар мавжуд. Кўрсатиб ўтилганлардан бошқа “ якка яшовчи ” чигирткалар ҳам айрим йилларда қишлоқ хўжалиги ва боғдорчиликка катта зарар етказади. Битлар ( Anoplura ) туркуми. Битлар турли сут эмизувчилар (инсон, ўй ҳайвонлари, ҳатто филлар ва денгизда яшовчи сут эмизувчи – тюленлар) нинг терисида паразитлик билан, қон сўриб ҳаёт кечирувчи майда ( 0,5 – 5 – 6 мм ) қанотсиз ҳашаротлар бўлиб, буларнинг санчувчи – сўрувчи типдаги оғиз органлари ҳайвонлар қалин терисидан қон сўриб, озиқланишга мослашган. Ҳар бир тур ёки уруғга мансуб сут эмизувчиларда муайян тур ёки гуруҳининг авлодлари бўлмиш битлар паразитлик қилади. Буларда бош ва кўкракнинг кичкиналашиб қоринчанинг катталушуви ҳамда оёқларининг илмоқсимон “ тирмашувчи ” тирноқлари бўлиши характерлидир. Одамда битларнинг иккита тури: 1) бош бити, кийим бити (Pediculus homanus v. capitus, P.homanus v. vestimenti) ва 2) жун бити (Phthirus pubis) учрайди. Булардан бир-бирига жуда ўхшаш ва йирик ( 3 – 4 мм гача) бош ва кийим бити кўпроқ тарқалган. Улар ўз тухумини соч толасига ёки ички кийимнинг ип – толаларига илаштириб қўяди. Одамнинг баданидаги сержун жойларида бўладиган жуда майда жун бити бошқача тузилган.

Кийим бити энг хафли касалликлар – тепкили терлама ва қайталовчи терлама касалликларининг микробларини тарқатиб, саломатликка катта зиён етказади. Инсон битлари ифлослик, ўз вақтида ювинмаслик, ички кийимларни вақтида алмаштирмаслик натижасида тарқалади. Биринчи турга мансуб битлар одамсимон маймунларда ҳам учрайди. Бу ҳодиса одамзотнинг одамсимон маймунлар билан бир хил қадимги аждодидан тараққий этганлигини кўрсатади. Қандалалар ёки ярим қаттиқ қанотлилар (Hemiptera) туркуми. Сут эмизувчилар ва инсоннинг қони, умуртқасиз ҳайвонларнинг тана суюқлиги ёки ўсимлик шарбатини сўриб овқатланишга лаёқатлашган бу ҳашаротларда устки қанотларининг кўкракка туташган қисмини хитинлашганлиги ва бошнинг олдинги томонидан жойлашган узун санчувчи – сўрувчи оғиз органлари ( хартумча ) нинг ривожланганлиги характерлидир. Баъзи паразит турлари (жумладан, кўрпа қандаласи) да қанотлар йўқолиб, тана тузилиши соддалашган. Баъзи хонадонларда кўп учрайдиган кўрпа қандаласи (“ тахта кана ”) тупук безларидан заҳар ва махсус безларидан ноқулай ҳидли модда ажратади. Буларнинг бошқа сут эмизувчи ҳайвонларда паразитлик қилувчи бир қанча турлари маълум. Усимликнинг шарбати, дони, уруғи билан озиқланувчи қандалалар бир қанча маданий ўсимликларга зарар етказади. Буларнинг ўртасида кўплаб кўпаядиган ғалла ( бўғдой, арпа, сули ) қандаласи (“тошбақасимон”) имаго даврида янги униб чиққан мазкур дон ўсимликларини кўплаб куришига сабаб бўлади. Буларнинг личинкалари эса “ сут - қатиқ ” бўлиб етилаётган дон билан озиқланиб, донни заҳарлайди ва униб чиқиш хусусиятини йўқотади. Ширалар ёки ўсимлик бити (Aphidodea) кичик туркуми. Ширалар – Ер юзида кўп тарқалган майда ( 1-7 мм ) полиморф ҳашаротлардир. Кўплаб учрайди. Мингларча турни ўз ичига олган бу гуруҳ

ҳашаротларнинг ҳаммаси турли ўсимликларнинг барги, шохчаси, танаси ёки илдизларида яшаб, ўзларининг санчувчи – сўрувчи оғиз органи билан улардан шарбат сўриб озиқланади ва шу билан ўсимликлар (жумладан муҳим маданий ўсимликлар) га ниҳоятда катта зарар етказади ва кўпинча ўсимликни қуриб кетишига сабаб бўлади. Ширалар мураккаб равишда бир неча хил индивидлар ҳосил қилиб, гетерогония йўли билан кўпаяди. Партеногенетик урғочилари қанотсиз ёки ( қўчувчи формалари ) қанотсиз бўлади. Кўчувчи ва оталаниб ( ўрчиб ) кўпаядиган авлодлардаги икки жуфт юпқа нозик пардасимон. Баҳор ва ёз давомида фақат партеногенез йўл билан кўпаювчи авлодлари бир мавсумда 15 – 20 марта насл бериб кўпайганлиги туфайли ҳар бир шира бир мавсумда юз миллионлаб индивидлар ҳосил эта олади. Олма, нок ва беҳи дарахтида учрайдиган яшил ширанинг баҳорда дастлаб пайдо бўлган қанотсиз урғочиси (“ насл асословчи ”) лари ўтган куздаги оталанган қишловчи тухумдан етишади. У тезда вояга етиб, партеногенез йўли билан кўплаб личинка (нимфа ) туғиб кўпаяди. Унинг дастлабки авлодлари ҳам қанотсиз бўлиб, улар ҳам оталанмай кўпайишини давом этдиради. Кейинчалик туғилган нимфалар қанотли ёки қанотсиз бўлиб, қанотлилар шира наслини бошқа туп олма ( беҳи, нок ) га тарқалиши таъминлайди. Кузда мазкур партеногенез урғочилардан оталаниб кўпаядиган қанотли эркак ва урғочилар етишиб, қўшилгач, урғочи шира мазкур шохчага оталанган (қишловчи) тухум қўяди. Бу чидамли тухум фақат янаги йили баҳорда ривожланиб, юқорида баён этилган “ насл асословчи ” урғочисини етиштиради. Шафтоли дарахтининг новдаси ва танасида шарбат сўриб яшайдиган катта ( 4 – 6 мм ) қорамтир ширалар баҳордан кузгача қанотсиз партеногетик урғочилардан иборат бўлиб, уларда қанотли (баъзида қанотсиз) эркак ва урғочи индивидлар фақат куз фаслида етишади. Бу хилдаги ширалар фақат бир тур дарахтларда яшайди.

Дарахтда яшовчи ширалар ўртасида Америкада тарқалган қон ширасининг тузилиши ва ҳаёти бошқачароқ. Кавказ, Қрим, Молдавияда учрайдиган бу ширалар ўзидан ўргимчак толасига ўхшаган модда ажратиб, яширинган ҳолда яшайди. Бинобарин буларни йўқотиш қийин (унинг нўхтасимон “ уяси ” га тегилса қизғиш суюқлик ажралгани учун шу ном билан аталган). Мазкур хавфли шира дарахтнинг илдизига ҳам ўтиб, уни чиритади ва туганаклар ҳосил этади. Қон ширасини фақат унинг табиий кушандаси – афелинус пашшача ёрдамида йўқотиш мумкин; мазкур пашша шира танасига тухум қўйиб, уни кўплаб қиради. Ток шираси – филоксера ҳам ўта зарарли ҳашарот. Унинг “ асосчиси ” урғочисидан етишган қанотсиз партеногенез авлодлари токнинг баргида, бир қисми эса тупроққа ўтгач, ток илдизини сўриб озиқланиб. Кузда илдизда яшовчи урғочиларидан қанотли эркак ва оталанувчи урғочиси етишиб, оталангач, қишловчи тухум ҳосил қилади. Бу хавфли шира Жанубий Европада миллионлаб гектар токзорларни яксон қилган. Буларга қарши курашнинг самарали чоралари ҳозиргача топилган эмас. Шираларнинг бир қанча турлари бутасимон ўсимликлар ( анор, ёввойи буталар ) да тарқалган. Ўрта Осиё (жумладан Ўзбекистон) ва бошқа пахтакор ўлкаларда тарқалган ғўза ширалари ғўзага катта зиён етказиб, ҳосилни камайишига сабаб бўлади. Ғўзада асосан уч хил шира: катта ғўза шираси (Acyrthosiphon gossipi), полиз шираси (Aphis gossip) ва Плотников шираси (Xerophilopnus plotnikovi) кўп учрайди. Учаласи ҳам кўчиб юрувчи ширалардан ҳисобланади. Булар картошка, помидор, карам ва бошқа бир қанча полиз экинларида ёки бир қанча ёввойи ўтларда бўлиши мумкин. Ғўзага кўпинча ёввойи ўтлардан ўтади. Бу ширалар ғўза баргини сўриб, ҳосилни камайишига, ҳатто ғўзаларни бутунлай қуришига сабаб бўлади. Булардан бошқа ғўзада акация шираси ва ўқилдиз шираси учрайди. Ғалла ва сабзавот ўсимликлари; лавлаги ва бошқа маданий ўсимликларга кўп зарар етказувчи юзлаб шира турлари маълум.

Ширалар ўсимлик шарбатини сўриб, озиқланадиган, бу озиқни тўла ҳазм қила олмай, унинг кўп қисмини ташқарига ширин – шира шаклида ажратиб чиқаради. (Шира номи шундан олинган.) Булар ажратган ширин моддалардан “ фойдаланиш ” га ўрганган чумолилар доимо уларга эргашиб, (баъзида уларни таъсирлантириш билан “ соғиб ”) озиқланади. Шираларнинг 20 мингдан ортиқ тури маълум бўлиб, шулардан Россияда 6 мингтача тури учрайди. Сўнгги йилларда профессор М.Н.Нарзиқулов (Тожикистон) ва унинг шогирдлари Ўрта Осиёда шираларнинг 100 га яқин илгари фанга номаълум турларини топиб аниқлаган.

Похожие

Хелецералилар (Caelcerata) кичик типи

Traxeyalilar (Tracheata) kenja tipi

Ковакичлилар типи

Игнатанлилар типи

Бўғимоёқлилар (Aztuhropoda) типи