Бўғимоёқлилар (Aztuhropoda) типи - Зоология - Рефераты

Бўғимоёқлилар (Aztuhropoda) типи

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

62.5 KB

Бўғимоёқлилар (Aztuhropoda) типи Режа: 1. Бўғим оёқлилар типига умумий тавсиф. 2. Бўғим оёқлилар систематикаси. 3. Жабралилар кичик типи. Қисқичбақасимонлар синфи. 4. Юқори қисқичбақасимонлар кичик синфи. 5. Юқори қисқичбақасимонларнинг асосий туркумлари.

1. Бўғим оёқлилар типига умумий тавсиф. Бу ҳайвонлар ер юзида ниҳоятда кенг тарқалган бўлиб, ер шарининг бирор бўлаги йўқки булар учрамаса. Денгиз ва океанларда, сув тубининг энг чуқур зоналаридан тортиб, энг юксак чўққиларгача, чўллар, батқоқликлар, қайнар бўлоқлар, ер ости сувларида ҳам учрайди. Булар умуртқасизлар ичида энг кўп турни (1 млн 300 мингга яқин) ўз ичига олади. Буларнинг танаси ҳалқали чувалчанглар каби сегментлардан ташкил топган, ҳамда уларда сегментлараро парда йўқолган. Терининг устки қисмидаги кутикула қалинлашиб,у хитин деб аталувчи органик модда таркибига эга бўлган қаттиқ ҳимоя қобиғи ҳосил этган. Айни вақтда мазкур қават ташқи скелет вазифасини ҳам бажаради. (Ички томондан бу қаватга мускуллар бирикади). Шунинг учун ҳам бўғимларнинг оралиқлари юпқалашган. (Пўст ташлаш ҳодисаси). Сўнгги такомилланиш натижасида (ҳалқали чувалчанглар пародиялари) ҳосил бўлган ҳаракат органлари – оёқлари махсус бўғимлардан ташкил топган. Типнинг содда тузилган қадимги авлодларида оёқлар сони кўп бўлиб, бир қанча гуруҳларида улар хилма-хил вазифаларни бажаришга мослашиб ўзгарган бўлиши, бир қанчаларида эса оёқлар сони камайиши юз берганлиги характерлидир. Бўғим оёқлиларда тана уч қисмдан иборат: 1. Бош. 2. Тана. 3. Қоринча (абдомен) Бундан ташқари буларда – яхши ривожланган ҳаракат органлари оёқларнинг пайдо бўлиши, уларда сезув органларининг ғоят кучли даражада ривожланиши характерлидир. Марказий нерв системаси, бош мия ва қорин нерв занжирини мураккабланиши ва тараққий этишини мувофиқлаштирган.

Иккиламчи тана бўшлиғи ўзгарган. Бу тана бўшлиғи (кўпчилик зоологларнинг фикрича бирламчи ва иккиламчи тана бўшлиғининг қўшилишидан) ҳосил бўлган. Шунинг учун ҳам ортидан уларда қон айланиш системаси (қон томирлари тўла туташган эмас). Дастлабки сувда яшовчи бўғим оёқлиларда ҳалқалиларнинг нафас олиш органи-паронодия ўсимталарининг ривожланиши натижасида ривожланган жабралар бўлиб, бир қанчаларида ҳаводан нафас олишга мослашган варақчалар ( ўпка ) ёки найчалар системаси ( трахея ) тараққий этган. Бўғим оёқлиларнинг ҳамма авлодлари жинсий йўл билан кўпаяди. Буларнинг ҳамма авлодларида эмбрион тараққиёти личинкалик даврини ўтайди. Жуда кўп ҳодисаларда личинка тўла ўзгаришли “метаморфоз” орқали ривожланади. 1. Бўғим оёқлилар систематикаси. Кўпчилик дарслик ва қўлланмаларда бўғимоёқлиларнинг асосий йирик систематик категориялари, уларнинг нафас олиш хусусиятлари ва тузилишига қараб гуруҳланади ва баён этилади. Бу 4 та кичик типга бўлинади. 1. Жабралилар: 2. Трилобитлар: 3. Хелецералилар: 4. Трахеялилар: 2. Жабралилар кичик типи. Қисқичбақасимонлар (Сrustacea) синфи. Жабралилар ҳозирги даврда энг кенг тарқалган бўлиб, нафас олиш органи жабраси оёқлар билан туташганлиги характерлидир ва битта синфи мавжуд.

Бу синф вакиллари океан ва денгизларнинг соҳил, пелагиал ва абиссал зоналарида, хилма-хил шўр ва чучук сув ҳавзаларида, ғор кўлларида яшовчи 20 мингдан ортиқ тури маълум. Буларнинг хитинлашган кутикула билан қопланган танаси уч қисмдан иборат. 1. Бош 2. Кўкрак 3. Қорин қисмлардан иборат. Аксари авлодларида оёқ кўп, улар хилма-хил вазифаларни бажаришга мослашган. Синфнинг ҳамма турларида антенна ва антенулла деб номланувчи икки жуфт мўйловлар (тери ва ҳид билувчи органларнинг) бўлиши характерлидир. Сувда яшовчиларида оёқлар билан туташган махсус нафас олиш органлари жабралар ривожланган, баъзиларида эса бу орган буртмалар, куракчалар, ўсимталар шаклида бўлади. Бир қанча турларида эса жабралар йўқолиб тери орқали нафас олади. Сезув органлари (“мураккаб ёки содда кўзлар, тери, ҳид сезув ва мувозанат органлари”) ва М.Н.С.си яхши тараққий этган. Ҳамма авлодлари айрим жинсли. Жинсий кўпаяди. Ҳаммасида “Неуплеус” деб аталувчи личинка даври бўлади. Аҳамияти – қисқичбақасимонлар, балиқлар ва бошқа сув ҳайвонларининг асосий озиғи ҳисобланади. Зоопланктоннинг 90% ини ташкил этади. Инсоният озиқа сифатида фойдаланади. Қисқичбақасимонлар синфи – 5 та кичик синфга бўлинади. 1. Жабра оёқлилар ( Branchiopoda ) 2. Цефалокаридалар ( Cephalocaridae ) 3. Максиллоподалар ( Maxillopada ) 4. Чиғоноқли қисқич бақасимонлар ( Ostracoda ) 5. Юқори қисқич бақасимонлар ( Malacostraca )

Илгари систематикада бу синф юқори ва тубан қисқичбақалар деган 2 та синфга бўлинар эди. 4. Юқори қисқичбақасимонлар (Malacostraca) кичик синфи. Юқори ёки олий қисқичбақасимонлар океан, денгиз ва чучук сувларда ниҳоятда кенг тарқалган бўлиб, бошқа қисқичбақаларга нисбатан йирик бўлиши характерлидир. Баъзилар нам ёки қуруқ жойларда ҳам яшайди. Танаси сегментларининг доимийлиги ( кўкрак қисми 8 бўғимдан қорин қисми 6-7 бўғимдан) ва қоринча қисмида оёқлар жойлашганлиги характерлидир. Жинсий диморфизм шаклланган. Хитин “қалқон” билан қопланган. Вакил: Дарё қисқичбақаси (Astacus astacus) тузилиши ва ҳаёти. Россиянинг шимолий қисми, жумладан Шимолий Қозоғистоннинг секин оқар дарёларида учрайди. Катталиги 8-15 см. Оёқлари 19 жуфт. Олдинги 1 чи жуфтида қисқичлари бор. Танаси хитин билан қопланган. Қисқичбақанинг танаси: 1. Бош (6 бўғим) 2. Кўкрак (8 бўғим) 3. Қорин (7 бўғим) Бошнинг олдинги қисмида учли рострум ўсимтаси, кўкракнинг қорин томонида кўкрак оёқлар жойлашган. Жабралар мазкур оёқларнинг устки томонидан ўсиб чиқади. Қорин қисми эса ҳаракатчан, айрим бўғимлардан иборат бўлиб, унинг охирги қисми баргсимон оёқлар билан туташган ҳолда охирги ҳаракат органи целонни ҳосил қилади. Бошда икки жуфт мўйловлар бор, бири антенулла. Бошида бир жуфт жағ оёқлар ва уч жуфт катта оёқлар (жабралар жойлашган).

Беш жуфт кўкрак оёқлари юриш учун хизмат қилади. Шундан учтасида (айниқса 1 тасида) қисқичли ўсимталар бор. Бу овқатни ушлаш учун хизмат қилади. Қоринчадаги ҳамма оёқлари икки айри яъни ички- эндоподит ва ташқи – эктоподит шохчаларга эга. Териси гиподерма типидаги эпителиядан тузилган. Гипподерма хитин (кутикула) ни етиштиради. 4.1. Ҳазм органларининг олдинги қисми оғиздан бошланган калта қизилунгач ва билан туташган каттагина ошқозондан иборат. Ошқозоннинг ички девори хитин билан қопланиб, икки қисмга бўлинган. Унинг олдинги қисмида хитинлашган катта ўсимталар -“ошқозон тишлари” жойлашган. Ошқозон терига туташган маҳсус мускуллар ёрдамида ҳаракатга келгач, мазкур тишлар озиқни тўла эзиб, майдалаб беради. Сўнгра яхши майдаланган озиқ ўрта эчакка ўтади. Ўрта ичак калта, унинг остки, ён ва устки томонларига бир қанча найчалар системаси очилган. Ўрта ичак ва унинг ушбу найчаларида озиқ тўла ҳазм бўлиб, танага тарқалади. Ўрта ичакнинг мазкур найчлар системаси сиртдан бир бутун сарғиш орган шаклида кўринади (уни илгари “жигар” деб аташарди). Қоринча орқали ўтган анча узун орқа ичак ҳам хитин билан қопланиб, охирги бўғимга очилган. У ҳазм бўлмай қолган чиқиндини чиқаришга хизмат қилади. Қисқичбақа пўст ташлаганда жағлар, жағоёқлар ва бошқа ташқи муҳим органлари билан бир қаторда, ошқозон “тишлари” ҳам тушиб кетади. Бу пайтда-то янги “тишлар” етилгунча у овқатдан қолади. Айириш органлари бошда жойлашган бир жуфт буйраклардан ва уларнинг найчалар системасидан тузилган. Буйракнинг асосий қисми – целомик (иккиламчи тана бўшлиғидан етишган) пуфакчалар бўлиб, булар узун ва букланган мураккаб найчага туташган. Найчаларнинг учи сийдик пуфагига, улар эса II жуфт мўйловларнинг остида ташқарига очилган. Шунинг учун ҳам ушбу айириш органини баъзида “антенна безлари” ёки “антенне буйраклари” деб аталади. Булардан ташқари айириш процессида тана бўшлиғидаги суюқликларнинг ажралиши маълум роль ўйнайди.

Қон айланиш системаси. Қисқичбақанинг бошқа бўғим оёқлиларга қараганда бирмунча яхши ривожланган. Орқа томонда, ичакнинг устидаги махсус синус бўшлиғида каттагина юрак жойлашган. Юракда уч жуфт тешикчалар бор; булар мазкур синус бўшлиғида ўтган артерия қонни юракнинг ичига ўтказишга хизмат қилади. Юракдан 5 та артерия ўқ томирлар ажралиб, буларнинг учтаси бош томонига, биттаси думга, яна биттаси эса қорин томонига йўналган. Сўнгги томир ўз навбатида қорин томонидан бўйига чўзилган ва оёқларга борадиган томирларни ҳосил қилади. Юракнинг қисқариши билан ундаги артериал (оксидланган) қон мана шу томирлар ва лакунлар орқали танага тарқайди. Тўқималарда ҳосил бўлган CO 2 ли веноз қони эса бошқа махсус томирлар орқали жабраларга боргач, оксидланиб юрак олди синусига тўпланади ва шу билан кўрсатиб ўтилган қон ҳаракати (айланиши) янгидан такрорланади. Жинсий органлари. Эркак қисқичбақаларда битта (аслида бир жуфтдан ривожланган) каттагина уруғдон бўлиб, у узун уруғ йўли билан туташган. Булар ҳаммаси кўкрак қисмида жойлашган. Уруғ йўлининг найчалари охирги кукрак оёғининг остига очилган. Уларнинг дисксимон сперматозоидлари уруғ йилида тўпланиб, ташқарига чиқиши билан биринчи жуфт қоринча оёқлари (қўшилиш органи) ёрдамида қобиққа ўралади. Бундай махсус қобиққа ўралган сперматозоидларни сперматофора деб номланади. Эркаклар қўшилиш вақтида шу хилдаги урғочининг қоринча оёқларига илаштириб қўяди. Урғочилардаги тухумдон яна ҳам каттароқ бўлиб, у ҳам кўкрак бўшлиғида жойлашган. Тухумдон бир жуфт калта тухум йўллари билан туташиб, улар ўз навбатида ўртанча кўкрак оёғининг остига очилган. Дарё қисқичбақаларида тухумнинг оталаниши ва ривожланиши урғочининг қоринча қисмида, қоринча оёқларининг оралиғида содир бўлади. Тухуми етилган урғочи махсус шилимшиқ модда ажратиб чиқаради. Қоринчанинг бутун остки сатҳини тўлдирган бу шилимшиқ модда ичига у бир неча юзта тухум қўяди. Бу пайтда мазкур модда таъсирида илгари эркаклардан олинган сперматофора қобиғи “эриб” ундан ажралиб чиқувчи

сперматозоидлар тухумни оталантиради. Оталанган тухумлар эса оёқлар оралиғида (уларга маҳкам жойлашган ҳолда) қилиб, ривожланади. Қисқичбақа тухуми жуда секин – 5-6 ойда ривожланади. Тухумдан чиққан қисқичбақа личинкаси – зоеада қоринча оёқлари ривожланмаган бўлиб, бош томонида жуда узун иккита ўсимтаси бўлиши характерлидир. У 2 – 3 йилда; бир неча ўн марталаб пўст ташлаб ўсиб, вояга етади. Марказий нерв системаси каттагина бош мия (ҳалқум усти нерв тугунлари) ва у билан коннективлар орқали туташган катта ҳалқум ости нерв тугунидан бошланади. Ҳалқум ости тугуни 5 жуфт кўкрак ва 6 жуфт қоринча нерв тугунларидан таркиб топган. Қорин нерв занжири билан туташган. Бош мия 3 жуфт, ҳалқум ости нерв тугуни эса 6 жуфт нерв тугунларининг қўшилишидан етишади. Демак, қисқичбақадаги марказий нерв системаси 20 жуфт (3+6+5+6=20) нерв тугунларидан таркиб топган. Лекин бўғимлардаги жуфт тугунлар бир-бирига жуда яқин жойлашганлигидан у “қорин нерв занжири” кўринишини йўқотган. Сезув органлари махсус ўсимталар устида жойлашган бир жуфт мураккаб кўзлар, икки жуфт мўйловлар, жағоёқ ва бошқа оёқларида жойлашган мингларча ҳид сезув ва тери сезув қилчалар ва пуфакчасимон ўсимталардан иборат (мазкур қилчалар ва ўсимталарнинг кўпчилигии мўйловларда жойлашган). Ҳар бир мураккаб кўз – аммотидлар деб номланувчи мингларча кўзчалардан таркиб топган. “ Фосетик кўзи ” деб номланувчи бу хилдаги кўриш органи кўпчилик бўғимоёқлилар учун характерли. 5. Юқори қисқичбақасимонларнинг асосий туркумлари. Текис оёқли қисқичбақасимонлар туркуми. Булар сувдаги ўсимликлар ёки соҳил зонасидаги ёғоч маҳсулоти билан: қуруқликдагилари эса барг ва ўсимлик маҳсулоти билан озиқланади. 100-250 -1000 дан ошиқ тухум қўйиб кўпаяди.

Бир неча турлари балиқларга озиқ бўлса бир неча турлари балиқларда паразитлик қилади. “ Сув эшакчалари” жуда майда текис оёқлидир. Шимолий ва ўрта иқлимли зонанинг турли чучук сув зоналарида бор ва баъзи бўлакларда учрайди. Оддий “ эшакча” – “эшакқурт ” қуруқликка яшашга мослашган текис оёқлидир. Қарақум ва Қизилқум, Ўрта Осиё яйловларида учрайди. В.Е. Баруцкий ишлари. . Ўн оёқли қисбақасимонлар туркуми. Бу турумнинг жуда кўп вакиллари океан ва денгизларда тарқалган (5000 м чуқурликка учрайди). Денгизларда тарқалган авлодлари ўртасида бир неча смли майда краблар ва креветкалар 30-60 см омар ва лангустлар, оёқлари 2-3 м гача борадиган гигант краблар ҳам мавжуд. Ўн оёқлилар катта саноат аҳамиятига эга. Турли краблар, омарлар лангустлар, креветка, қисқичбақалар овланади. Ҳар йили 1 млн тоннадан ошиқроқ ўн оёқлилар овланади. Дарё қисқичбақалари – ўнлаб турдан таркиб топган. Буларда кўпроқ ҳид сезув, тери сезув ва маза сезув органлари яхши ривожланган. Уларнинг мураккаб ва ҳаракатчан кўзи эса фақат 40-50 смни кўради. Мувозанат органи мавжуд. Омарлар – очиқ денгизда (100-200 м чуқурликда) яшайди. Катталиги 40-60 см, унинг омбурларида ўткир тишлари бор. Моллюскалар, балиқлар билан овқатланади. 4000 дан 32000 тагача тухум қўяди. Овланади. Лангустлар – Ташқи тузилишидан омарларга ўхшайди. Денгиз соҳили тубида ўрмалаб юриб ҳаёт кечиради. Катта қисқичлари йўқ. Ҳимоя ва сезув органи 11 жуфт мўйловдир. Овоз чиқаради. 0,5 – 1,5 млн дала тухум қуяди ва овланади. Краблар – денгиз ва океанларда кўп тарқалган. Кўпчилиги йиртқич. Айниқса биринчи жуфт оёқлари кучли қисқичга айланган. Булар кўпинча

бош, оёқли моллюскалар, игнатанлилар турли чувалчанглар, балиқлар билан овқатланади. Бьулар ҳимоя қилишда бошқа ҳайвонлар билан ниқобланади. Дафниялар – ёки айри мўйловли қисқичбақалар ҳамма сувларда яшайди. Катталиги 2-3 мм. Қалқончасидан узлуксиз сув ўтиб туради. Сувни сузади фильтерлайди. Юраги минутига 500 м гача уради. 1 м 3 сувда 200 минг – 1 млндан ошиқроқ тури учраши мумкин. СССРда 150 тури бор. Циклоплар - Булар табиий шароит таасуротларига ниҳоятда чидамли, ноқўлай шароит туғилдими дарҳол, цистага ўралиб олади. Асосий балиқларнинг озиғи ҳисобланади. Ришта, гижжаларни оралиқ хўжайини ҳисобланади. Қисқичбақасимонларнинг табиат ва инсон учун амалий аҳамияти хилма-хилдир. Дарё қисқичбақаси, краблар, кревиткалар озиқ-овқат учун ишлатилади. Дафния ва циклоплар, бошқа майда қисқичбақасимонлар балиқлар учун яхши озуқа ҳисобланади. Булар сувда ўлган ҳайвонларини ўликларини еб сув ҳавзаларини тозалайди. Булар орасида паразит формалари ҳам бўлиб балиқларни касаллантиради ва ўлимга олиб боради. Циклоплар танасида баъзи паразит линтасимон чувалчанглар яшайди. Бизда қуруқликда 1 та тури “эшакқурт” яшайди.

Похожие

Бўғимоёқлилар типи – Arthropoda

Bо‘g‘imoyoqlilar (Aztuhropoda) tipi

Ковакичлилар типи

Игнатанлилар типи

Ясси чувалчанглар типи