Ковакичлилар типи - Зоология - Рефераты

Ковакичлилар типи

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

47 KB

Ковакичлилар типи Режа : 1. Ковак ичлилар типига умумий тавсифи 2. Чучук сув гидраси ва унинг ҳаёти 3. Чучук сув гидрасининг кўпайиши ва ривожланиши 4. Маржон полиплар ёки коралли полиплар 5. Актиниа тузилиши ва ҳаёти 6. Мадрипорариялар туркуми 7. Саккиз нурли коралли полиплар 8. Ковак ичлилар филогенияси ва эволюсияси

1.Ковак ичлилар типига умумий тавсифи . Ковак ичлилар деб шундай ҳайвонларга айтиладики улар танасининг катта қисмини эгаллаган марказий бўшлиқ бир вақтнинг ўзида ичак ва тана бўшлиғи бўлиб хизмат қилади. Ичак тана (гастрал) бўшлиғи оғиз тешикчаси орқали ташқи муҳит билан туташган. Гастрал бўшлиқнинг девори эктодерма ва энтодерма эпителия тўқимасидан тузилган. Буларнинг орасида турлича ривожланган мезоглея қавати жойлашган. Оғиз тешиги атрофида ёки танасининг сирти бошқа қисмида жойлашган пайпасловчилари озиқни ушлаб олиш ва ҳимоя вазифасини бажаради. Эктодермада жойлашган махсус отилувчи ҳўжайралар мазкур тип учун ҳарактерли бўлиб, булардан чиқадиган заҳарли ип ҳужум (овқатни олиш) ва ҳимоя вазифасини бажаради. Гарчи ковак ичлилар ҳақиқий кўп ҳўжайралилар бўлсада уларни колония бўлиб яшайдиганлари мураккаб тузилган. Ўтроқ ва колония ҳолда яшовчи турлари ҳар хил катта кичикликда бўлиб, хилма-хил шаклларда бўлиши мумкин. Якка яшовчи ўтроқ турлари бир мунча содда бўлса сузиб юрувчилари- медузалар мураккаб тузилган. Ковакичлиларнинг авлодлари орасида бир неча 10 ммли майда формаларидан тартиб танаси бир неча метрли формалари ҳам мавжуд. Ҳозирги даврда фанга маълум бўлган ковакичлиларнинг 10 мингга яқин тури бўлиб 3 синф 18 та туркумга бўлинади. 1. Гидроидлар синфи 2. Стсифоидлар 3. Коралл полиплар Гидроидлар синфи – бу синф авлодлари ўзининг содда тузилганлиги ва буларда “гонада” жинсий безлар эктодермада жойлашганлиги билан ҳарактерланади. Буларга кўпинча ўтроқ ҳолда яшовчи чучук сув гидралари, калонияли гидроид полиплар якка ва эркин яшовчи гидромедузалар ва сузиб ҳаёт кечирувчи сифонофаралар киради.

2.Чучук сув гидраси, унинг тузилиши ва ҳаёти. Кўллар, булоқларнинг соҳилида сув ўсимликлари ва моллюскалар танасига ёпишиб, ўтроқлик билан ҳаёт кечирувчи чучук сув гидрасини учратиш мумкин. 2-5 мм келадиган гидра чўзиқ танасининг остки ингичкалашган (товон) қисми субстратга ёпишиш учун хизмат қилади. Устки қисмида эса 6-8 та анча узун пайпасловчиларининг ўртасида оғиз тешиги жойлашган. Гидра танасининг кўп қисмини гастрал бўшлиқ эгаллаб олган. Бу – ичак ва тана бўшлиғи вазифасини бажаради. Мана шу бўшлиқ, ичакка оғизча орқали сув билан бирга озиқ моддалар ҳам кириб туради, ортиқчалари эса шу оғизча орқали ташқарига чиқариб турилади. Гидранинг танаси ва пайпасловчилари икки қават эпителия тўқимасидан ҳамда таянч ўрта қаватдан иборат. Эктодерма қаватда санчувчи –отилувчи ҳўжайралар бўлиши ҳарактерлидир. Сезувчи махсус майда ҳўжайраларнинг ички қисмида “капсула” деган махсус оргоноид ўзида спираль шаклида “ўралган” заҳарли тола сақлайди. Отилувчи ҳўжайра таъсирланиши билан ҳўжайра ичидаги спираль тола отилиб чиқади ва яқинлашган ҳайвон “душман” танасига санчилиб уни заҳарлайди. Ҳимоя ва ҳужум вазифасини ўтайдиган бундай отилувчи ҳўжайралар, айниқса пайпасловчилар ва оғиз атрофида кўп бўлади. “Ишлатилган” ҳўжайралар ўрнига янгилари ҳосил бўлади. Мезоглеяда мускул ҳўжайралари жойлашган бўлиб, улар гидра танаси бўйлаб узунасига жойлашган. Буларни қисқариши натижасида гидра танаси қисқаради. Эктодерма қисмида яна майда юлдузсимон шохланган таначалар мавжуд, бу нерв ҳўжайраларидир . Энтодерма-гидра гастрал бўшлиғини қоплаган бўлиб, ғўласимон йирик ва хивчинли ҳўжайралардан таркиб топган. Бу ҳўжайралар кўпинча ёлғоноёқ ўсимталар ҳосил қилиб, танага кирган овқатни ўзлаштиради. Гидра – содда ҳайвонлар, коловроткалар, тубан қисқичбақалар, майда ҳашорат личинкалари ва баъзан майда балиқ чавақлари билан озиқланади.

3. Чучук сув гидросининг кўпайиши. Гидралар икки хилда кўпаяди; а) Жинссиз б) Жинсий. Жинссиз кўпайишда куртакланиб кўпайиш кўпроқ учрайди. Куртак гидра танасида буртма шаклида ҳосил бўлиб аста-секин ўсиб, куртак бўшлиғи ҳам она танаси бўшлиғи билан туташган бўлади. Жинсий кўпайиш - гидраларни (айниқса Ўзбекистон сув ҳавзаларида яшайдиган) бир неча тури қўш жинсли, хуноса, гермофродит бўлиб бир гидрада ҳам уруғ-сперматозоид ҳам тухум ҳўжайра етишади. Жинсий ҳўжайралар эктодермода ҳосил бўлади. Тухум сувда уруғланади. Жинсий кўпайиш кўпинча куз фаслида кузатилади. Ҳайвонларнинг ўз ёъқолган қисмини тиклай олиш ҳусусиятлари регенерация дейилади. Гидрани катта 1 та пайпасловчи ҳам бутун гидрага айланиши мумкин. Медузалар синфи – булар очиқ денгизларда, кўпчилиги жанубий денгизларда тарқалган, эркин яшовчи ковакичлилардир. Буларнинг кўпчилигининг шакли соябонча яхшайди. Стсифомедузаларнинг икки юзга яқин тури бор. Синф вакили сифатида денгизларда жумладан Қора денгизда кўп учрайдиган аурелия медузасини олиш мумкин. Қора денгизнинг шимолий қисми Қрим соҳилларида баҳор ва ёз ойларида сув бетида кўплаб сузиб юрувчи оч бинафша чиройли аурелиялларни кўриш мумкин. Уларнинг унча катта бўлмаган соябонсимон танаси (диам 10-20-21 см) тиниқ ва шилимшиқли тарелкага ўхшаб кетади. Соябонининг марказий ички (остки) қисмида 4 та оғиз олди пайпасловчилари куракчалари бўлади ва булар ўртасида 4 та оғзи бўлади. Буларни сиэна деган вакили заҳари жуда кучли ҳатто одамни, ғоввосларни ўлдирган.

4. Маржон полиплар ёки коралли полиплар. Маржон полиплар – ташқи томондан маълум даражада гидроид полипларга ўхшаш, ўтроқ ковак ичлилар бўлиб, баъзи турлари якка ҳолда; кўпчилиги эса колония бўлиб яшайди. Булар учун тананинг бир мунча мураккаблашганлиги, жумладан гастрал бўшлиғида махсус исканалар ва чўнтакча (кармонча)лар ҳосил бўлганлиги, оғиз тешиги билан гастрал бўшлиғини туташтирувчи эктодермал ҳалқум бўлиши ҳарактерлидир. Гастрал бўшлиғи атрофидаги энтодермал исканалар деворида отилувчи жуда кўп ҳўжайралар сақловчи мезентерия ипларининг мавжудлиги, пайпасловчиларининг саккизта ёки кўп бўлиши, кўпчилик турларида эктодермадан ёки мезоглея қаватида ҳосил бўлувчи оҳак скелет мазкур синф учун ўзига хос ҳусусиятлардир. Коралли полипларда медузасимон эркин яшовчи авлодлар бўлмайди. 6000 дан ортиқ турни бирлаштирувчи мазкур синфнинг ҳамма вакиллари фақат очиқ (океан билан туташ) денгизларда яшайди. Булар иккита кенжа синфга бўлинади. 1. Олти нурли кораллар. 2. Саккиз нурли кораллар. 5. Актиниа тузилиши ва ҳаёти. Якка яшовчи олти нурли полип актиниаларнинг баъзи кичикроқ турлар Қора денгиз соҳилларида, бир неча турлари узоқ Шарқ денгизлари ва Барентс денгизи соҳилларида учрайди. Актиниа ғўласимон танасининг остки товон қисми билан сув ости буюмларига ёпишиб яшайди. Тананинг устки оғиз диски деб номланувчи қисмида оғиз, дискнинг четида эса бир қанча калтарьоқ пайпаслагичлари жойлашган. Гастрал

бўшлиғи тиккасига жойлашган бир нечта энтодерма исканалари билан ажралиб, исканалар оралиғида кармон ҳосил қилган. Пайпасловчилар ва оғиз олди диски юз мингларча заҳарли отилувчи ҳўжайралар билан таъминланган. Гастрал бўшлиғи исканаларининг қирғоқларида мезентерия иплари деган толалар бўлиб, булар ҳам жуда кўп отилувчи ҳўжайрага эга танасининг остки қисми мускулли ва нотекис. Баъзан актиниа танаси билан ҳаракатланади. Актиниалар кўпчилиги турли ҳайвонлар, жумладан бир мунча йирик қисқичбақасимонлар, ҳатто майда ҳайвонлар билан озиқланадиган йиртқичлардир. Буларни овлашда чаққон ва отилувчан заҳарли иплар хизмат қилади. Чала ўлик “ов” мезентерия ипларининг заҳридан ўлади. Отилувчи ҳўжайралар заҳри кучли таъсир қилади. ( Жумладан одамга ҳам) Актиниа айрим жинсли. Гонадалари эндодермал исканаларда жойлашган. Тухум она актиниа гастрал бўшлиғида уруғланади. Уруғ сув орқали киради. Дастлабки ривожланиш она танасидан чиқиб бирор субстратга ёпишиб оладида мустақил ҳаёт кечиради. Бундан ташқари актиниалар куртакланиб ҳам кўпаяди. (Худди гидрадек) Актиниа океан ва денгизларда кўп тарқалган. Жанубий иссиқ денгизларда уларнинг бир қанча катта (30-70 см) турли рангдаги турлари учрайди. Буларнинг ҳаёти учун краблар танаси устига жойлашиб симбиоз ҳаёт кечириши ҳарактерлидир. Ковак ичлилар ичида актиниалар энг узоқ яшайдиган ҳайвонлар бўлиб, 50-60 йилгача умр кўриши аниқланган. 6. Мадрепарариялар туркуми. - Якка яшовчи мадрепарариялар ташқи кўриниши жиҳатидан актиниаларга бир оз ўхшасада, буларда тананинг остки қисми эктодермадан ҳосил бўлувчи оҳак скелет бўлиши ҳарактерлидир. Калония бўлиб яшовчи мадрепорарияларнинг индивидлари ёнма-ён яшаб танасининг остки қисми (оҳак) 1-1ига қўшилиб кетади.

Буларнинг бир авлоди ўлиб кетиб бу авлод скелети устига ёш калония келиб жойлашади. Йиллар ўтиши билан бир неча авлод скелети қолдиғидан денгиз остида жуда катта оҳак қатламлари ҳосил бўлади. Булардан “риф” лар ҳосил бўлади. Мазкур рифларнинг жуда катта “қатори” Австралиянинг шарқий соҳилларида, Тинч океанида ва Ҳинд океанда учрайди. 7.Саккиз нурли коралли полиплар. Саккиз нурли коралли полипларнинг ҳамма авлодлари колония бўлиб яшайди. Уларнинг тузилишида тананинг оғиз олди дискида 8 та шохланган пайпасловчилар, гастрал бўшлиғида 8 та энтодермал исканалар бўлиши, колонияларнинг поя ва полиплардан таркиб топланлиги ҳамда мезоглея қаватида ички скелет ҳосил бўлиши ҳарактерлидир. Ўрта Денгиз ва Қизил денгизда кўп тарқалган алциониум колонияси ташқи томондан бўта ёки дарахтга ўхшайди. 8.Ковак ичлилар филогенияси . Қадимги ковакичлиларнинг келиб чиқиш масаласи кўп ҳўжайралиларнинг келиб чиқиши билан боғлиқдир. Немис олими Геккелнинг фаразича дастлабки энг қадимги ковак ичлилар “сузиб юрувчи киприклилардан” пайдо бўлган. Геккелнинг тасвирича, гастрал бўшлиғига эга бўлган экто-энтодермали яъни икки қаватли организм бўлган. Унинг ўтроқликка кўчиши натижасида дастлабки ковакичлилар ривожланган. Буларнинг келиб чиқиши устида ишлаган рус олими И.И.Мечников ковак ичлиларни эмбрион ривожланишини чуқур ўрганган. У ковак ичлиларнинг энг қадимги вакиллари гидрополиплар деб атайди.

Похожие

Игнатанлилар типи

Бўғимоёқлилар (Aztuhropoda) типи

Ясси чувалчанглар типи

Содда ҳайвонлар типи

Бўғимоёқлилар типи – Arthropoda