Содда ҳайвонлар типи - Зоология - Рефераты

Содда ҳайвонлар типи

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

64.5 KB

Содда ҳайвонлар типи Режа: 1. Содда ҳайвонлар типига умумий тавсиф. 2. Саркодалилар: Илдизоёқлилар кичик синфи. 3. Хивчинлилар синфи. 4. Ҳайвонсимон хивчинлилар. 5. Инфузориялар синфи. 6. Споралилар синфи. 7. Қон споралилар туркуми вакиллари, ҳаёти ва зарари. 8. Книдоспоридиялар синфи. 9. Содда ҳайвонлар келиб чиқиши ва эволюцияси.

Таянч иборалар: Содда ҳайвонлар; ҳўжайравий тузилиш; ҳаётий функция, ёъналишлар; озиқланиш; ҳаракатланиш; аутотроф ва гетеротроф организмлар; Саркодалилар ёки ёлғоноёқлилар; Протей амёбаси; паразит турлар; хивчинлилар; яшил Эвглина; Ҳайвонсимон хивчинлилар; трипоносомалар; лейшманиялар; туфелъка инфузорияси, паразит инфузориялар; сўрувчи инфузориялар; споралилар; коксидиялар; грегариналар; қон споралилар; книдоспоридалар; сода ҳайвонлар келиб чиқиши ва эволюсияси. 1. Содда ҳайвонлар типига умумий тавсиф . Содда ҳайвонлар типига мансуб организмлар танаси ягона ҳўжайрадан тузилган. Бу ҳўжайра мустақил бир бутун организм бўлиб яшашга мослашган. Содда ҳайвонлар танаси битта ҳўжайрадан тузилганлигидан улардаги ҳаётий ёъналишлар (ҳаракатланиш, озиқ зарраларини олиш, ҳазм қилиш, ҳимояланиш, айрим ва бошқа вазифалар)ни бажариш учун мазкур ҳўжайрада махсус қисмлар органоидлар ривожланган. Содда ҳайвонлар жуда майда ҳайвонлар бўлиб, улар кўпчилигининг катталиги 150-200 мк келади. Кўпгина содда ҳайвонлар бир ядрога эга, баъзи мураккаб тузилганлари икки ядроли, айримлари кўп ядроли бўлади. Улар асосан иккига бўлиниб кўпаяди, яъни жинссиз кўпаяди. Баъзи турлари мураккаб бўлиниш ёъли билан бир қаторда жинсий кўпайиш ҳодисаси ҳам учрайди. Содда ҳайвонлар икки хил усулда озиқланади. 1. Аутотроф – (яшил хивчинлилар) 2. Гетеротроф – (чириндихўр, паразит) Бу бир ҳўжайрали ҳайвонлар ер юзининг ҳамма жойида учрайди: океанларда, денгизларда, чучук сувларда, турли ўсимлик ҳайвонларнинг танасида ва ҳатто нам тупроқларда ҳаёт кечиради. Паразит формалари

инсонда, ҳайвонларда хавфли касалликлар қўзғатади. Ҳозирги систематикага кўра бу типга 25000 дан ортиқ тур кириб бешта синфга бўлинади. 1. Саркодалилар (ёлғон оёқлилар) 2. Хивчинлилар 3. Споралилар 4. Книдоспорида 5. Инфузория . 2.Саркодалилар синфи. Саркодалилар ёки ёлғоноёқлилар бошқа бир ҳўжайрали ҳайвонларга қараганда бир мунча содда тузилган. Саркодалилар учун ўзгариб турувчи ёлғоноёқлилар ҳосил қилиб ҳаракатланиш ва шулар воситасида озиқ зарраларини ушлаб олиш ҳарактерлидир. Бу синф учта кенжа синфга бўлинади. 1.Илдизоёқлилар 2.Нурлилар 3.Қуёшсимонлар Илдизоёқлилар кичик синфи. Протей амёбаси. (Амоэба протеус) кўллар, ҳовузлар ёки суви тозароқ кичик ҳавзалар тубида яшайди. Катталиги 0,5 мм протей амёбасининг микроскоп остида танаси атрофида бир томондан ўсиб иккинчи томондан қисқариб турувчи тўмтоқ-чўзиқ учларини аниқ кўриш мумкин. Булар ёлғоноёқлилар деб аталадиган оргоноидлар бўлиб амёба шулар воситасида ҳаракатланади. Бу оёқлар озиқни қамраб олишга ҳам хизмат қилади. Амёба танаси ташқи қават билан ўралган бўлиб, бу эктоплазма деб аталади. Эктоплазманинг ички қисми ситоплазма билан тўлган. ситоплазма

тананинг қайси томонига ҳаракат қилса, ўша томонидан ёлғон оёқ ҳосил бўлдаи. Озиқ ҳазм бўлиши – Ёлғон оёқлар билан ўраб олинган озиқ эндоплазмага ўтгач, тиниқ суюқлик пуфакча билан қопланади. Бу пуфакча овқат ҳазм қилиш вакуоласи бўлиб у озиқни эрийдиган ҳолга келтиради ва шу ёъл билан танага тарқатади. Айириш – Амёба эндоплазмасидаги тиниқ пўфакча қисқарувчи вакуолалар ортиқча сувни ташқарига чиқариб туради. Шу билан бирга мазкур “насосча” лар моддалар алмашинуви туфайли танада ҳосил бўлган CО 2 на ҳам айиришга ёрдам беради. Ҳамма амёбалар митоз ёъли билан кўпаяди. Нормал шароитда яшаётган амёбалар ҳар 24-48 соатда бир кўпаяди. Ҳимоя ва тарқалиши – Яшаш шароитининг ёмонлашиши (марта сувнинг қурий бошлаши) билан амёба танаси кичраяди. Эктоплазмаси атрофида махсус ҳимоя қобиғи (систа) ҳосил бўлади. Систага ўралган амёба ўз ҳаётини узоқ муддат сақлаб қола олади. Систалашган амёбалар шамол ёрдамида узоқ жойларга тарқалади. Паразит турлари – Паразит амёбаларнинг бир неча хили одамзод ичагида ҳам учрайди. Уларнинг баъзилари масалан, ичакда яшайдиган Коли амёбаси ( Энтамоэба cоли ) инсонга зарар етказмасдан ичакдаги микроблар билан озиқланади. Лекин ичбуруғ амёбаси (Энтамоэба ҳистолйтиcа) кўп ҳолларда ичак деворларида яра ҳосил қилиб, анча оғир ўтадиган қонли ичбуруғ (дизентерия - амёба) ҳасталиги келтириб чиқаради. Буларнинг систалари одам нажаси билан ташқарига чиқиб туради. Систаланган амёба 2-3 ойгача тириклик ҳусусиятини сақлай олади. Бу касаллик асосан иссиқ ва субтропик мамлакатларда кўплаб учрайди. 3.Хивчинлилар синфи Саккиз мингга яқин турни ўз ичига оладиган бу синф 2 та кичик синфга бўлинади.

1.Ўсимликсимон хивчинлилар 2.Ҳайвонсимон хивчинлилар Ўсимликсимонларнинг ҳарактерли вакили яшил эвглена (Эвглина вирдис) кўпинча тўхтаб қолган кўлмак сувларда баъзи бир ифлосланган ҳовузлар ҳамда вақтли сув ҳавзаларида кўплаб учраб, сувнинг кўкариши (“гуллаши”) га сабаб бўлади. Яшил эвглена танасининг олдинги қисмида жойлашган анча узун хивчинининг буралиб- эшилганлигидан бир текисда ҳаракатланади. У бир неча ниҳоятда нозик толалардан таркиб топган. Эвглена эндоплазмасида яшил хромотафора доначалари яққол кўзга ташланади. Эвглена бу доначалар ёрдамида қуёш нури энергиясини ўзлаштириб сув ва CО 2 дан глюкоза синтезлаб аутотроф типда овқатланади. Эвгленалар яшаш муҳитининг ўзгаришига қараб озиқланиш усулини ўзгартира олади. Агар эвгленани қаронғуда сақланса, у тезда хромотофора таначаларини ёъқотиб, сувда эриган органик моддаларни шилиб озиқланишга кўчади. Бу сапрофит (Сувда эриган моддаларни шилиб озиқланишга) озиқланиш дейилади. Эвгленалар икки хил типда озиқлана олади: а) аутотроф – ўсимликсимон б) гетеротроф – ҳайвонсимон. Бўлиниш ёъли билан кўпаяди. 4.Ҳайвонсимон хивчинлилар Бу гетеротроф усулда ҳаёт кечирадиган хивчинлиларни бир неча хили денгизларда ва чучук сувларда ҳамда ҳайвонлар ва инсон танасида паразитлик қилиб ҳаёт кечиради. Буларнинг айниқса ҳайвон ва инсон танасида паразитлик қилувчи турлари ниҳоятда хилма-хилдир ва хавфли касалликларни туғдиради. Масалан: трипонасомалар – паразит хивчинлиларнинг энг хавфлиларидан бўлиб, улар турли умумртқали ҳайвонлар, жумладан инсоннинг қонида ҳаёт кечиради. Трипонасоманинг танаси чўзиқ яссилашган бўлиб олдинги томондан айрилган битта хивчини орқага ёъналиб ён томонга

ёпишган. Шу жойда хивчин эктоплазмага туташиб, тўлқинланувчи парда ҳосил қилади. Паразит мазкур парда воситасида ҳаракат қилади. Мураккаб тузилган базал танача (кенитопластлар) хивчиннинг эндоплазмадаги қисмида жойлашган. Бир ядроли, бўлиниш ёъли билан кўпаяди. Катталиги 15-30 мк. Масалан: Уйқу касали трипаносамаси Африкада экватор атрофида ва жанубий қисмида хавфли касаллик уйқу касалини келтириб чиқариши аниқланган. Бу касалликни се-се пашшаси тарқатади. Пашшада уйқу трипаносомаси маълум муддатни ўтайди ва унинг сўлак безларига келиб жойлашиб олади ва чаққанда ҳайвон ёки одамда ўтиши мумкин. Қонга тарқалиб кейин орқа мияга жойлашиб олади. Лейшмания (тропик) одамнинг юзи ва қўл оёғининг тери тўқимасида паразитлик қилиб сурункали яра (ёмон яра) ҳосил қилади. Бу касаллик ҳозир ҳам учрайди. 5.Инфузориялар синфи Бу киприкли ҳайвонларнинг ҳозирги вақтда 6 мингдан ортиқ тури маълум бўлиб, буларнинг бир қанчаси денгиз ва океанларда, чучук сувларда, нам тупроқли жойларда тарқалган. Баъзилари эса ҳайвонлар танасида паразитлик қилади. Туфелка инфузорияси (Парамеcиум cавдотум) Бу ҳайвоннинг танаси яссироқ тузилган бўлиб, олдинги қисми бир оз энсиз тумтоқроқ, орқа томони сербарроқ-учлик бўлиб, танаси умуман туфлини тагчармини эслатади. Танаси киприкчалар билан қопланган (15 мингтагача) булар ёрдамида ҳаракат қилади. Туфелка танасининг бир томонида каттагина ботиқлик бўлиб, буни оғиз олди қисми перистом дейилади. Оғиз олди ботиқлигининг олдида ҳўжайра оғизчаси – ситостома жойлашган. Туфелка асосан сувдаги микроблар билан озиқланади. Баъзан у чиринди ёки сув ўти парчалари ҳам озиқ сифатида ўзлаштиради.

Эндоплазмага ўтган озиқ томчи билан ўралган ҳолда озиқ вакуоли ҳосил қилади. Туфелкада иккита қисқарувчи вакуолалар ҳосил бўлади, бири олдида – бири орқа томонидан жойлашган, микроскоп остида юлдузчага ўхшайди. Булар айириш вазифасини навбатма-навбат бажаради. Ҳар 45 минутда ўз ҳажми баробар суюқлик ажратади. Туфелка катта ядроси макронуклеус ва кичик ядро микронуклеус. Туфелка кўндалангига бўлиниб кўпаяди. Бундан ташқари инфузариялар синфини бир неча туркумлари бор. 1.Ҳар хил киприклилар 2. Доира киприклилар 3. Паразит инфузариялар Масалан: одамда паразитлик қилувчи балантидий ёъғон ва ингичка ичакда паразитлик қилади. Паразит инфузариялар. Бир қанча хил умуртқали ва умуртқасиз ҳайвонларда ҳамда инсонда паразитлик билан ҳаёт кечирувчи инфузарияларнинг турлари ниҳоятда кўп бўлиб, булар ҳар хил туркум ва гуруҳларга бўлинади. Балантидий (Балантидиуру cоли) одамнинг ёъғон ва ингичка ичагида паразитлик қилади. Катталиги 30-150 мк келади. Танаси ловиясимон. Одамнинг ингичка ичаги деворларини яллиғлаб, қонли ичбуруғ касалини келтириб чиқаради ва қизил қон таначаларини ютиб овқатланади. Лекин ёъғон ичакда зарар келтирмаслиги мумкин, бироқ бундай одам “систа” тарқатади. Балантидий чўчқа, сичқон, каламуш ва одамсимон маймунларда ҳам учрайди. От, эшак ва қорамолларнинг ичагида 100 га яқин турдаги паразит инфузариялар учрайди. Кўпинча отларнинг ёъғон, кўричак ингичка ичагида кўпайиб кетиб от ичагидан олинган 1см3 суюқликда 3 млн.тагача инфузария учрайди.

Ихтиофийрмус – кори, сазан ва бошқа балиқларнинг терисида, сузгичлари ёки жабраларида паразитлик қилувчи йирик (0,5-1мм) инфузариялар бўлиб балиқчилик хўжалигида катта зарар етказади. Балиқ танасида (5 суткада) вояга етади ва етилган паразит махсус тсисталаниб кўпаяди яъни тсисталанган 1 та паразит сув тубига чўкади ва тсист ичида мингларча майда “кезувчи” индивидлар бўлади. Бу кезувчи паразитлар соғлом балиқлар терисига ёпишиб олади. Сўрувчи инфузариялар. Бу инфузориялар учун вояга этган даврда киприкчалар бўлмаслиги, буларнинг ўрнига бир нечта махсус ўсимталар – сурувчи ўсимталар – пайпасловчилари бўлиши характерлидир. Поячаси ёрдамида ўтроқ ҳаёт кечиради. Сўрувчи пайпаслагичлар – овқатни ушлаб олиш, суриш вазифаларини бажаради. Буларга вакил суктария инфузориясидир. Агарда сукториянинг олдидан бирорта туфелъка, ёки бошқа инфузория ўтгудек бўлса сўрувчи пайпаслагичлар дарров уни ушлаб олади ва унинг бутун танасидаги ҳамма қисмини сўриб уни эндоплазмасига ўтказади. Суктория ўтроқ ҳаёт кечиради. 6. Споралилар синфи. Бу синфга кирувчи ҳамма ҳайвонлар турли ҳайвон ва инсон организмида паразитлик қилиб ҳаёт кечиришга мослашган. Баъзилари ҳайвон тўқималарида, жигарида ичагида ва одамнинг қонида ҳаёт кечиради. Бу синф учта туркумга бўлинади. 1. Коксидиялар 2. Грегоринлар 3. Қон споралилар Коксидиялар - споралиларнинг энг характерли гуруҳи бўлиб, деярли ҳамма турлари ичак ҳўжайраларининг паразитлари ҳисобланади. Булар турли ҳайвонларда учрайди.

Буларга вакил Эймерия ун қуёнларининг ичагида паразитлик қилади. Буларда шундай ҳусусият борки қуён эймерияси отга юқмайди, ҳар бир ҳайвоннинг махсус ўзининг коктсидияси мавжуд. (Коктсидияларнинг ривожланиши гапирилади). Грегоринлар туркуми Тузилиши, кўпайиши усули билан бошқа спералилардан фарқланадиган грегоринлар фақат умурқасиз ҳайвонларда (чувалчанг, моллюскалар) баъзилари эса турли ҳашоратларнинг ичагида тана бўшлиғида паразитлик қилиб яшайди. Грегориннинг танаси дейтомерит, протомерит ва эпимерит деган қисмлардан иборат бўлиб, дейтомерит қисмида каттагина ядро бўлиб, эктоплазмадан тузилган эпимерит қисми ичак ҳўжайраларига ёпишишга хизмат қилади. 7.Қон споралилар туркуми Булар умуртқалилар, жумладан инсоннинг қонида, қон таначаларида паразитлик қилувчи бир ҳўжайралардир. Булар иккита организмда қушлар ва қон сўрувчи чивинларда биридан иккинчисига ўтиб ҳаёт кечиришга мослашганлиги ҳарактерлидир. Инсоннинг жигар ва қон ҳўжайраларида яшаб хавфли “иста безгак” (молярия) касаллигини келтириб чиқаради. Улар одам қонида ҳар 48 соатда бир кўпаяди. Шунинг учун ҳам ҳар 48 км соатда бир кўпаяди. Ҳозирги пайтда безгак ҳосил қилувчи плазмодийларнинг 4 та тури маълум. Булардан 3 та хили Плазмодиум вивех, П. Ралcипориум, Пл 8. Книдоспоридалар синфи.

Книдоспоридиялар кўп жиҳатдан споралиларга ўхшаш бир ҳўжайралилар бўлиб, ҳамма турлари умуртқасизлар ёки умуртқали ҳайвонларнинг турли органларида паразитлик билан ҳаёт кечиради. Уларнинг кўпайиши ва тарқалиши учун хизмат қиладиган капсулли споралари деярли ҳамма вақт етишиб туриши бу синф учун жуда характерлидир (илгари кўриб ўтилган споралилар синфи вакилларида споралар уларнинг охирги ривожланиш стадиясида етишар эди). Споралиларидаги капсуллар отувчи (санчилувчи) иплар ҳосил қилганлигидан мазкур синф вакиллари шу ном билан, яъни санчувчи споралилар – книдоспоридиялар деб номланган. Миксоспоридиялар (Мйхоспоридида) туркуми Миксоспоридиялар – балиқ паразитларидир. Улар денгиз ва чучук сув балиқларининг турли хил органлари (сийдик пуфаги, ўт халтаси) бўшлиғида ёки турли тўқима ҳўжайраларида паразитлик қилиб, кўпинча уларда хавфли ўлат касаллиги қўзғатади. Миксоспоридиялар соддароқ – амёбасимон шаклда тузилган. Улар мазкур органлар бўшлиғида амёбасимон ҳаракатланиб яшайди. Бу жуда майда (бир неча микрон) паразитлар танасида иккитадан спора етишиб, улар мана шу споралари орқали бошқа балиқларга юқиб тарқалади. Ҳамма миксоспоридиялар споралари орқали юқиб, ўз наслини тарқатади. Миксоспоридияларининг бир қанча турлари карп, карпсимон балиқлар ва бошқа бир қанча чучук сув балиқларида паразитлик қилиб, ҳавза ва кўл балиқчилик хўжалигига катта зарар етказади. Буларнинг бир неча турлари, айниқса балиқ чавақларнинг кўплаб нобуд бўлишига сабаб бўлади. 9.Содда ҳайвонлар келиб чиқиши ва эволюсияси. Содда ҳайвонлар типига мансуб барча турлар танасининг бир ҳужайрадан тузилганлиги ва бир ҳужайра – мустақил организм бўлиб яшашга лаёқатланаганлиги билан харакатланиб, бошқа ҳамма кўп ҳужайралар ҳайвонлар (Метазоа) дан кескин фарқланади. Уларнинг ягона

ҳужайраларидаги турли органоидларининг ҳар бири, маълум ҳаётий функцияни бажариб, кўп ҳужайрали ҳайвонлар танасидаги органлар зиммасидаги вазифаларни ўтайди. Узоқ давом этган эра ва даврлар мобайнидаги тадрижий такомилланиш натижасида бир ҳўжайралилар ўртасида фораминифералар, хивчинлилар ва инфузориялар каби кўп жиҳатдан мураккаб тузилган формалар пайдо бўлганки, шу жтҳатдан қаралганда, уларни “содда ҳайвонлар” деб аташ ҳақиқатга тўғри келмайди. (Шундай бўлса-да мазкур тарихий ном сақланиб қолган). Мана шу энг қисқа хулосалар ҳам бир ҳужайралиларни кўп ҳужайрали ҳайвонлар билан, маълум даражада, тенг-параллел ҳолда такомиллашиб, турлича ҳайт муҳитига лаёқатлашган хилма-хил формалар ҳосил этганлигидан далолат беради. Кўпчилик зоологларнинг фикрича, бир ҳўжайралилар ўртасидаги энг қадимги гуруҳ-ўсимликсимон овқатланадиган формаларни ўз ичига олувчи хивчинлилар синфи ҳисобланади. Саркодиналар-хивчинлиларнинг қадимги авлотларидан ривожланган деб фараз қилинади. Хивчинлилар ва саркодиналарга ўхшаган турлар-хивчин ва псевдоподиялари бўлган ризомастгина уруғининг мавжудлиги ва саркодиналарнинг жинсий кўпайиш даврида гаметаларда хивчин пайдо бўлиши ва бошқа фактлар бу фикрнинг далилидир. Споралилар саркодиналарнинг қадимги авлодлари ҳисобланади. Кнедоспоридиялар эса хивчинлиларнинг авлодларидан ривожланган деб кўрсатилади. Лекин, ҳозиргача инфузорияларнинг қайси бир ҳўжайралилардан келиб чиққанлиги масаласи аниқланган эмас. Шундай бўлсада, бир қанча олимлар инфузориялар билан кўп хивчинлилар ўртасидаги ўхшашликлар ва бошқа фактлар асосида, уларни хивчинлилардан келиб чиққан деб ҳисоблайдилар.

Похожие

Энг содда ҳайвонлар типи – Protozoa

Кўп ҳўжайрали ҳайвонлар Булутлар типи. (Умумий ҳарактеристика)

Ковакичлилар типи

Игнатанлилар типи

Бўғимоёқлилар (Aztuhropoda) типи