Ясси чувалчанглар типи - Зоология - Рефераты

Ясси чувалчанглар типи

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

59 KB

Ясси чувалчанглар типи Режа: 1. Ясси чувалчанглар типига умумий тавсиф. 2. Киприкли ясси чувалчанглар. Оқ планария тузилиши ва ҳаёти. 3. Сўрғичлилар синфи. Жигар қурт тузилиши ва ҳаёти. 4. Кўп сўрғичлар ёки терматодалар. 5. Тасмасимон чувалчанглар.

1. Ясси чувалчанглар типига умумий тавсиф. Ясси чувалчангларнинг қорин-элка томони япалоқлашган танасида бош ва дум томони ўнг ва чап томонлари яхши ажралган бўлиши, икки симметрияли бош томони билан олдинга ҳаракат қила оладиган ҳайвонлардир. Оғиз қорин томонида тананинг ўртароқ қисмида жойлашган бўлиб, анал тешиги бўлмайди. Эркин яшовчи авлодларида бош томонида пайпасловчисимон ўсимталар ва кўзчалар ривожланган. Эктодермадан ривожланган эпителия (тери) кўндаланг ва чўзиқ ёъналишда жойлашган мускуллар билан бириккан ҳолда тери-мускул ҳалтасини ҳосил қилади. Нафас олиш ёки қон айланиш системалари ривожланмаган. Айририш органлари махсус ҳўжайралардан бошланувчи шохланган найчалар – протонефридия системаси шаклида тузилган. Ясси чувалчангларни деярли ҳамма авлоди икки жинсли- хуноса (гермофрадит) Жинсий органлар айниқса паразит формаларида яхши ривожланган. Бир жуфт бош нерв тугун лари (ганглия) лар ён ип нервларидан таркиб топган нерв системаси, эркин яшовчи формаларида эса кўзлар ривожланган. Ясси чувалчангларни денгиз ва чучук сувларда эркин ҳаёт кечирувчи формаларидан тортиб, бошқа ҳайвон ва инсон танасида паразитлик қилувчилари ҳам хилма – хилдир. Нам тропик ўрмонларда яшайдиган катта турбеллариялар йиртқич. Улар ҳалқали чувалчанглар, ҳашорат қуртлари каби жониворлар билан овқатланади. Кўпайиши ва ривожланиши - киприклиларнинг жуда кўпчилик турлари жинсий кўпаяди. Жинсий кўпайишида улар сперматозоидларини алмаштириб ўрчийди. Тухумдан личинка чиқади. Баъзи киприклилар жинссиз бўлиниб кўпайиш хусусиятига ҳам эга. Регенерация кучли тараққий этган. Уларда баъзан танасининг 200 дан бир қисмидан ҳам бир бутун чувалчанг тикланади.

Буларнинг туркумланиши уларнинг ичак тузилишига асосланган бўлиб, 1.Ичаксиз киприклилар. 2. Тўғри ичакли кирприклилар. 3.Уч ичакли киприклилар. 4.Кўп ичакли киприклилар. Юқоридаги 2 та туркум вакиллари жуда майда ҳайвонлар, лекин уч ичакли киприклилар вакили Байкал планариясининг узунлиги 30 смгача бориб зах, нам тропик ўрмонларда учрайди. Буларнинг ҳаётида ҳимоя мақсадида “ўз-ўзини майдалаб ташлаш” “аутотомия ҳодисаси” кучли ривожланган. Кучли регенерация характерлидир. 6000 дан ортиқроқ турни ўз ичига оладиган бу тип қуйидаги синфларга бўлинади. 1 Киприкли чувалчанглар синфи.. 2. Кўп сўрғичлилар. 3. Сўрғичлилар ёки триматодалар. 4.Темноцефаллар. 5. Геркотилидлар. 6. Тасмасимон чувалчанглар синфи. 2. Киприкли ясси чувалчанглар синфи. Бу ясси чувалчангларни жуда кўпчилиги денгизларда, дарёларда сув ҳавзаларида, ботқоқликларда яшаб 1500 дан ортиқ тури маълум. Ҳаммаси эркин ҳаёт кечиради. Оқ планариянинг тузилиши ва ҳаёти. Оқ планария - 2-3 мм узунликдаги ясси чувалчанг. Уни баъзи кўллар, кичик ҳавзалар, барг ва чириндилар орасида учратиш мумкин. Бош қисми кенгайган. Олдинги ён қисмида иккита калта ўсимта пайпаслагичлар ва 2 та кичик нуқта кўзчалар жойлашган. Планария баргсимон танасининг усти жуда

майда, нозик киприкчалар билан қопланган. Шу киприкчалар ёрдамида ҳаракатланади. Остки қорин томонининг ўрта қисмида оғиз жойлашган бўлиб чиқариш (анал) тешикчаси ёъқ, оғиз ҳазм бўлмаган озиқ қолдиқларини чиқаришга ҳам хизмат қилади. Устки томони эпителия ҳўжайралари билан қопланган тери остида мускул толалари жойлашган. Иккаласи биргаликда тери-мускул ҳалтасини ҳосил қилади. Эпителия ҳўжайралари оралиғида безли ҳўжайралар ва робдит таначалари деб аталадиган ҳўжайра маҳсулоти бўлиши характерлидир. Тери-мускул ҳалтасининг ўртасида паренхема қавати билан тўлдирувчи ҳўжайралар ёки ҳўжайраларда суюқлик бўлади. Ҳазм органи, айириш системаси, нерв ва жинсий органлар системаси шу қаватда жойлашган. Оғиз тешиги ҳалқум билан туташган. Ҳалқумдан бош томонга ёъналган битта дум томонга ёъналган иккита ичак каналлари ажралган бўлиб, буларнинг ҳар бири ўз навбатида жуда кўп ён шохчалар ҳосил қилади. Бу шохчалар орқали ҳазм бўлган озиқ танага тарқалади. Планария икки жинсли (хуноса), жинсий органлари кучли ривожланган. Узум бошига ўхшаган бир жуфт уруғдонлар иккита уруғ ёълига туташган. Улар бирлашиб уруғ қопчиғига бириккан. Бу қопчиқ уруғ чиқариш канали орқали жинсий клоакага очилган. Бир жуфт тухумдонлар бош томонида жойлашган бўлиб улар тананинг икки ён қисмидан ўтган иккита тухум ёъллари билан туташган. Тухум ёълларига жуда кўп сариқлик безлари бирлашган. Булардан ташқари жинсий клоакага бошқа чувалчангдан ўтган сперматазоидларни қабул этиб олувчи пуфакча туташган. Планария хуноса бўлса ҳам сперматазоидларини алмаштириб урчийди. Бошқа чувалчангдан ўтган сперматазоидлар маълум вақт уруғ қабул этувчи қопчиқда сақланиб, кейинчалик тухум ёълигда кўтарилади ва етилган тухумни оталантиради. Оталанган тухумлар сариқлик (озиқ) билан ўралгач,

пилла ичига ўралади. Планария ўз пилласини сувдаги субстратларга илаштириб қўяди. Нерв системаси – “Бош” томонидаги бир жуфт асосий нерв тугунлари ва ундан пойга қараб ёъналган ён нерв ипларидан таркиб топган. Бош нерв бўғимлари кўзчалар ва пайпасловчилари, терини нервлаштиради. Кўзча – эктодермадан ривожланган пигментлашган ботиқ орган бўлиб унинг тубида ёруғлик сезувчи ҳўжайралар жойлашган. Киприклилар – майда ҳайвонлар бўлиб бир ҳўжайралилар, коловраткалар, қисқичбақасимонлар, баъзилари майда ҳашоратлар личинкалари, сув ўтлари, детритлар билан озиқланади. 3. Сўрғичлилар синфи Трематодалар иккита ёпишиш органи – сўрғичли паразит, ясси чувалчанг бўлиб, балиқлар, қушлар, сут эмизувчи ҳайвонларнинг турли органларида, баъзи турлари эса инсонда паразитлик қилади. Улар ҳазм органларида, жигарда, ўпкада, қон айланиш системасида, ҳатто нерв системасида паразитлик қилади. Улғайган сўрғичлиларнинг киприклари бўлмай, териси юпқа кутикула билан қопланган сезув органлари ривожланмаган, ҳаммаси хуноса; жинсий органлари кучли ривожланган. Жигар қурти тузилиши ва ҳаёти. Жигар фатсиоласи ёки жигар қурти кўп тарқалган сўрғичлилардан. У кўпинча, қўй, эчки, қорамол, чўчқа, туя ва қуёнлар нинг жигарларида (жигарнинг ўт ёълларида) паразитлик қилиб, мазкур ҳайвонларда турли касалликлар қўзғатади. Ташқи томондан баргсимон, катталиги 3 см келадиган, оқ сарғиш ранг бош томонида бўртма бўлиб орқа томони суйрилашган. Кутикула билан

қопланган тери-мускул халтаси ҳосил қилган. Бош бўртмасининг энг олдинги қисмида оғиз сўрғичи ва оғиз, бундан пастроқда каттагина қорин сўрғичи жойлашган. Овқат ҳазм қилиш системаси - оғиздан бошланган калта ҳалқум иккита ичак каналлари билан туташган; ичакнинг ҳар икки “канали” дум томонга чўзилган бўлиб, ҳар бир канал ўз навбатида кўпгина шохчалар ҳосил қилади. Сўриб олинган суюқ озиқ шу системада ҳазм бўлади. Жинсий органлар системаси ва ривожланиши – турбилларияларнинг мазкур органлари типида тузилган бўлсада – кучли ривожланган. У деярли гавдани ҳамма қисмини эгаллаган. Хуноса, уруғлари иккита уруғ ёъли найчалари битта уруғ чиқариш каналига бирлашади. Мускуллашган уруғ чиқариш канали ташқарига қайрилиб чиқа олади, (бу қўшилиш органи - тсиррус ) деб аталади. Урғочилик жинсий органлари “оотип” деб номланувчи бўшлиққа туташганлиги характерли. Битта шохланган тухумдоннинг ёъли, икки томонида жойлашган жуда катта ва шохланган сариқдонларнинг найчалари оотипга очилади. (Сариқдонлар уруғланган тухум учун озиқ ишлаб чиқаради). Оотипдан бошланадиган бачадон ҳам жинсий клоакага очилган. Оотип бўшлиғи атрофида эса тухум пўчоғи (қобиғи) ҳосил қилувчи мелис таначалари безлар жойлашган. Тухум оотип бўшлиғида сперматазоидлар билан қўшилиб оталангач, унинг атрофида сариқлик (озиқ) ҳўжайралари тўпланади. Шундан сўнг ҳар бир оталанган тухум жуда қалин-чидамли қобиқ билан ўралиб, бачадонга ўтади. Бачадондан чиққан тухум қўйидаги миграцияни хужайин ўт ёъли орқали, овқат ҳазм қилиш ёълига ва аҳлати орқали сувга тушади. У сувда маълум стадияни ўтаб тухум қобиғи ичида киприкли личинка меротсидий етишади, тухум қобиғи ёрилиб меротсидий сувга сузиб чиқади ва бу личинка оралиқ хўжайин моллюска танасига ўтади.

Меротсидий моллюскани жигарига боради ва озиқланиб киприклари ёъқолади ва споратсиста (киприксиз) 2 чи личинкага айланади. Споратсист танасида бир қанча тухумлар етилади ва партеногенез ривожланиб ҳар бир споратсистдан 15-20 тадан 3 чи личинкалар редиялар етилади. Редиялардан мураккаброқ ривожланган – 4 чи личинка тсеркария етишади. Улар етилиб моллюскани жигар бўшлиғига, ундан бўшлиқдаги сувга ва ташқи сув ҳавзасига чиқади. Сузиб юриб сув ўсимликларга етишади ва думи ёъқолиб метатсеркарийга айланади, тсиста (қобиққа) ўралади ва сув, озиқа орқали хўжайинига ўтади. Жигар қурти билан касалланиш фатсиолоз деб аталади. Бу касаллик чорва молларига катта зарар келтиради. Бундан ташқари гигант жигар қурти, ёввойи наштарсимон икки оғизли, мушук икки оғизлиси, жигар қурти Чорва ва ёввойи ҳайвонлар жигарида қон икки оғизлиси (одамнинг қонида – бўйрак ва ичак веналарида) учрайди ва хавфли касалликларни келтириб чиқаради. Бу касалликларни тарқатувчилар сув ҳайвонлари ва чувалчангларни асосий ҳўжайинлари ҳисобланади. Шунинг учун гигиэна қоидаларига амал қилиш доимо талаб этилади. 4. Кўп сўрғичлилар ёки терматодалар синфи. Моногеноидлар – ва терматодалар гарчи “сўрғич” деб номланувчи органлари бўлиши билан ташқи томондан ўхшаш бўлса ҳам, ўзларининг тузилиши ва ривожланиши билан бир-биридан кескин фарқ қилади. Кўп сўрғичлар синфига мансуб чувалчангларнинг ҳаммаси-кўпчилик балиқларнинг ташқи органларида яшовчи эктопаразитларбўлиб, ҳар бир тури бир ҳайвонда яшайди ва иккиламчи (оралиқ) хўжайин бўлмайди. Буларнинг протонефридия айириш органларининг тешикчаси тананинг бош томонига очилагн. Ҳамма кўп сўрғичлиларнинг личинкаси илмоқчали бўлади. Бу жиҳатдан улар тасмали ясси чувалчангларга яқин туради. Кўрсатилагн тафовутли белгилар асосида кўп сўрғилилар сўнгги йилларда алоҳида синф сифатида ажратилган.

Кўп сўрғичлилар синфига 1000 га яқин тур киради. Кўпчилиги денгиз ва чучук сув балиқларнинг жабраси ва терисида паразитлик қилувчи бу чувалчанглар уларда турли хавфли касалликлар ҳосил қилиб, балиқчилик ҳўжалигига катта зарар келтиради. Баъзи турлари сувда ва қуруқда яшовчилар ёки сувда яшовчи рептилиялар ва сут эмизувчилар танасида паразитлик билан яшайди. Тузилиши, ҳаёти ва ривожланиши. Кўп сўрғичлилар майда (0,03- 20мм) ясси чувалчанглар бўлиб, дум томони бир оз кенгайган, бош томонида 2 та ёки тўртта калта (баъзисида сўрғичли) ўсимтаси, дум томонида ёпишиш органи бўлади. Мазкур орган бир нечта илмоқчалар, ёпишиш ботиқликлари ёки сўрғичлар мавжуд. Баъзи турларининг ёпишиш органи битта катта сўрғич айланган. Тери-мускул халтаси (бунинг сирта қалин кутукула билан қопланган), паренхима қавати, хазм органлари трематодалар типида тузилган. Ичаги битта ёки икки айри каналлар шаклида, протонефридия типидаги айириш органларининг катта найчалари олдинги томонига очилган. Икки жинсли (хунаса). Жинсий органлари ҳам терматодаларнинг мазкур органлари типида тузилган; фақат буларда битта ёки бир нечта уруғдон бўлиши ва тухум ёълига алоҳида очилган қин (вагина) бўлиши характерлидир. Моногеноидларнинг эмбрион ривожланиши ва тарқалиши терматодаларнинг ривожланишидан кескин фарқланади. Оталанган тухумнинг ривожланиши натижасида етишган эркин яшовчи киприкли личинкада 4 та кўзча, ҳазм органлари, айириш,ўз “хўжайини” танасига бориб жойлашади ва киприклари ёъқолиб вояга етади. Қуйида моногеноид чувалчангларининг энг муҳим турлари кўрсатиб ўтилади. Гидродактилуслар ўзининг ривожланиши билан бошқалардан фарқланадиган балиқ паразити ҳисобланади. Бирикиш органида 2 та катта ва бир қанча майда илмоқчалар бор. Бу чувалчанг тирик туғувчи бўлиб, ҳар бир личинкасининг ички қисмида яна 2-3 авлод личинкалари “жойлашади”. Гидродактилуслар карп ва

баъзи карпсимон балиқларнинг чавоқларида паразитлик қилиб, жуда тез кўпаяди ва ҳавза балиқчилик хўжаликларига катта зарар етказади. Доктилогируслар майда ( 1 мм гача) чувалчанг. Бош томонида 4 та кўзчаси ва бирикиш органида 2 та катта ва 14 та майда илмоқчалари бўлади. Бу паразит карп балиғининг чавоқларида (тери ва жабрасида) яшаб, ҳавза балиқчилигига кўп зарар етгазади. Ёпишқоқ сўрувчилар. Бу 4-6 мм ли паразит чувалчанглар ёшлигидан бир-бири билан қиясига жуфтлашиб яшашга мослашган (агар бир-бири билан жуфтлаша олмаса ўлади). Бу ҳол уларнинг жинсий алмашиниб урчишига ёрдам беради. Парадоксалла шим (л ёш) балиғи ва баъзи бошқа карпсимонларда паразитлик қилади. Кўп оғизлилар кўл бақаларининг сийдик пуфаги ёки итбалиқларнинг жабрасига ёпишиб яшовчи йирикроқ ( 0,6-0,8 см ) чувалчанглар. Бирикиш органида 6 та катта сўрғичи (“оғиз”) бўлиши характерлидир. Бош томонидаги оғиз сўрғичининг тубида оғиз тешиги жойлашган. Буларнинг баҳорда етишган личинкалари итбалиқлар жабрасига ёпишиб улғаяди. Агарда итбалиқда вояга етолмаса ўша итбалиқ бақачага айланиши билан унинг сийдик пуфагига “кўчади” ва шу органда вояга етиб кўпаяди. Демак, бу чувалчанглар ҳаётида шароитга қараб ҳаётини ўзгартира олиши ва эктопаразитликдан энтопаразитликка кўча олиши характерли. 5. Қорамол солитёрининг тузилиши а ҳаёти. Вояга етган мол гижжаси одамнинг ингичка (одамнинг) ичагида бошчасидаги сўрғичлари ёрдамида ичак деворига ёпишиб ҳаёт кечиради. Гижжанинг тасмасимон оқиш танаси 10-30 м га бориб, ингичкалашган олдинги томонининг учида кичкинагина бошча ёки сколекс, унинг устки қисмида эса юқорига ёъналган сўрғичлари бўлади. Бошча бўйин билан туташган. Бўйин қисмининг доимий ривожланиши натижасида стробила етишади.

Стробила турли ҳажмдаги проглотидлардан тузилган. Бўйиндан пастга тушган сари проглотидлар йириклаша боради. Стробиланинг энг пастки қисмида эса йирик (1,5 – 2 см) ли етилган проглотидлар жойлашган. Бу етилган проглатидлар вақти-вақти 1 та 2 тадан узилиб туради. Етилган 1 та проглатидда 250 0000 тагача уруғланган тухум бўлади. Гижжа танасининг усти-қалин кутикула қавати билан қопланиб, у тери-мускул ҳалтаси билан туташган. Гижжанинг ҳазм органларининг ёъқолганлиги учун ичакда осон ҳазм бўладиган озиқни териси билан шилиб озиқланади. Жинсий органлари – Гижжаларнинг жинсий органларини фақатгина “ўрта” проглатидларда кўриш мумкин. Уруғ ёъли билан тухум ёъли оотипда бирлашади, оотип бачадонга очилади. Шу хилда тузилган жинсий органлар ҳар бир ўртача проглатидда алоҳида бўлиб, гижжалар жинсий органларининг нақадар кўп ва кучли ривожланганини кўрсатади. Ривожланиши ва тарқалиши - Гижжа тухумининг ривожланиши проглатиддаги бачадонда бошланиб, натижада 6 тирноқли онкосфера личинкаси етишади. Лекин унинг сўнгги ривожланиши оралиқ хўжайин – қора молларнинг танасида кечади. Одамнинг аҳлати билан ташқарига чиққан – етилган проглатидлар ичидаги тухумлар тупроқ ёки хашакка илашиб молнинг ҳазм органларига ўтади ва ичакда тухум қопқоқчаси очилиб ундан онкосфера очилиб чиқади. Онкосфералар тирноқчалари ёрдамида ичак деворларини тешиб қонга ўтади ва қон оқими орқали молнинг бош, кўкрак мускуллари орасига келиб тўхтайди (тухум бошқа одам ёки ҳайвонга ўтса ривожланмайди). Бу ерда онкосфера тирноқчалари ёъқолади катталиги мошга келадиган пуфакча “финна” га айланади. Финна девори ичида (суюқлик билан тўлган) 4 та сўрғичли бош етишади. Бу бўлғуси гижжанинг бошидир. Мана шундай финналар сақловчи мол гўшти “финноз гўшт” яхши пиширилмасдан истеъмол қилинса одамга юқади. Одам ошқозони, ичагида финнадан бошча ва бўйин чиқиб, 15-20 кунда вояга етади ва катта гижжага айланади.

Похожие

Ипсимон чувалчанглар ёки юмалоқ чувалчанглар типи

Ҳалқали чувалчанглар(Annelides) типи

Бирламчи тана бўшлиқли чувалчанглар типи – Nemathelminthes

Ковакичлилар типи

Игнатанлилар типи