Ипсимон чувалчанглар ёки юмалоқ чувалчанглар типи - Зоология - Рефераты

Ипсимон чувалчанглар ёки юмалоқ чувалчанглар типи

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

48 KB

Ипсимон чувалчанглар ёки юмалоқ чувалчанглар типи Режа: 1. Юмалоқ чувалчанглар типига умумий тавсиф 2. Нематодалар синфи вакиллари биологияси ва зарари. 3 . Ўсимликларда паразитлик қилувчи нематодалар. 4. Мермитидлар - фойдали тўгарак чувалчанглар. 5. Эркин яшовчи чувалчанглар ва паразит чувалчангларни пайдо бўлиши. 6. Қилчувалчанглар синфи. 7. Коловроткалар синфи.

1. Юмалоқ чувалчанглар типига умумий тавсиф. Бу ҳайвонлар ер юзида ниҳоятда кенг тарқалган бўлиб, уларда гавда устки томондан кутикула ва гипподерма қават билан қопланган. Овқат ҳазм қилиш органлари олдинги, ўрта, кейинги ичаклардан иборат. Айириш органлари системаси протонефридия типида бўлиб, бу вазифани терида жойлашган безлар бажаради. Кўпчилиги айрим жинсли маълум группасининг ривожланиши иккита ёки учта хўжайинда ўтади. Улар денгиз ва чучук сув ҳавзаларида лой ва тупроқлар орасида тарқалган. Кўпчилиги одам, ҳайвонларда пазаритлик қилади, баъзилари ўсимликларда ҳам паразитлик қилади. (12000 тури бор). Бу тип 5 та синфга бўлинади. 1. Нематодалар 2. Қорин киприклилар 3. Киноринхлар 4. Қилчувалчанглар 5. Коловроткалар 2.Нематодалар синфи, вакиллари, биологияси ва зарари. Булар гавдаси юмалоқ, ипсимон кўринишда. Айрим жинсли, урғочиси эркагидан катта бўлади. Нематодаларнинг 7000 дан ошиқроқ тури одам, ҳайвон ва ўсимликларига зарар келтиради. Одам аскаридаси: Айрим жинсли бўлиб, жинсий диморфизм яққол кўринади. Эркаги думи қайрилган катталиги 12-15 см, урғочиси катталиги эса 40-44 см бўлади. Температура намлик етарли бўлса 20-26 0 С да уч ҳафтада тухумдан личинка қилади. Аскарида личинкасининг даслабки ривожланиши урғочисининг бачадонида юз беради. Лекин уни сўнгги тараққиёти тухумдан ташқарида

(12-13) кун туриши керак. О 2 ли мухитда шу даврини ўтамаса ўлади. Шундан сўнг юқумли ҳолатга ўтади. Одам ичагида қобиқдан ажралган ниҳоятда майда личинкалари ичак деворини тешиб қонга ва қон орқали ҳамма органлар айланиб чиқади. “Миграция” си ўпка алвиоласи, бронхлар, трахея, кекирдак, ҳалқум, қизилўнчаг, ошқозон, ингичка ичакка тўхтайди, катта аскаридага айланади. Одам аскаридаси ҳўжайинсиз ривожланади. 7 йилгача ҳаётийлиги (тухумларни) сақланади. Одамда миграция қилади. Ичак деворини тешиб қонга ўтади. Қон оқими орқали жигарга, юракка, ўпкага алвеолаларни тешиб буронхларга ва ҳалқум орқали овқат ҳазм қилиш системасига ўтади. Шу тариқа личинка яна ошқозонга тушади ва ингичка ичакка ўрмалаб ўтади. 63- 84 кундан кейин 40 см ли етук аскаридага айланади. Миграцияси 10-12 кун, 11-12 ой умр кўради. 200 000 донагача бир суткада уруғланган тухум қўяди. Одамга, болаларга ҳар хил ёъллар билан юқади. Бундан ташқари чўчқа аскаридаси, от аскаридаси, товуқ аскаридаси ҳам ўчрайди. Остритса – одам ва ҳайвонларни майда паразити, катталиги одам остритсаси (2см) гача от остритсаси 18 см гача боради. Хўжайин ёъғон ичагида яшайди. Ришта – вояга етган даврда одамнинг терисида паразитлик қилувчи 1- 1,2 мл узунликдаги ипсимон чувалчанг. Африка (Нил воҳаси, ШҚ.Афр) ва Осиё (Эрон Арабистон) да тарқалган бу паразит кўпинча оёқнинг тери остида тўпланади ва тўқималарда жароҳат “Ришта яраси” ҳосил қилади. Урғочи ришта тешилган ярадан кўплаб тухум чиқаради. Бу тухумлар бемор ювинганда ёки турли ёъллар билан чучук сувларга тушади ва личинка ҳосил бўлади ва у юқади. Ришта оралиқ хўжайин тсиклоплар орқали одамга юқишини рус саёҳи ва биолог А.П. Федченко (1868 й) аниқлади. Трихина – бу ҳам одамда ингичка ичакда паразитлик қилиб личинкаси қон орқали мускуллар орасига тарқалиб капсула (2-3 та) ҳосил қилади.

1кг гуштда 10-12 мингтагача личинка бўлади. Бу гушт “трихиноз” дейилади. Личинка (48-50) соатга вояга етади. 3.Ўсимликларда паразитлик қилувчи нематодалар Булар 1000 дан олтиқ турни ўз ичига олиб, турли ҳил маданий ўсимликларни турли тўқималарида паразитлик қилиб катта зарар етказади. Поя нематодалари – пиёз, саримсоқпиёз, ловия, картошка, гречиҳа каби ўсимликларининг танасида паразитлик қилиб улардан олинадиган маҳсулотларни бузилишига сабаб бўлади, ҳосилдорликка путур етгазади. Илдиз нематодаси - бир қанча полиз ўсимликлари (бодринг, палакли ўсимликлар, лавлаги ва бошқа ўсимликлар) илдизида тугунак ҳосил қилиб яшайди. Туганак ичида урғочи нематода тухумини тупроқ ичида тарқатади. Тупроқ орқали юқади. Лавлаги нематодаси - ҳам баён этилган шаклда ривожланиб, мухум саноат аҳамиятига эга бўлган қанд лавлаги ва полиз экинларига катта зарар етказади. Буғдой нематодалари – буғдой донига ўхшаш “тугунак” ичида жойлашган мингларча личинкаси буғдой уруғи сепилган вақтда буғдой доналари билан тупроққа тушади. Тугунакдан нам тупроққа ликинкалар чиқади ва буғдой поясига баргига тарқалади. Буғдой дони думбул бўлиши билан личинкалари буғдой бошоғи ичига кириб олади. Туганак ичида 15 минтагача личинка етишади. 10-12 йилгача шу ҳолатда яшаши мумкин. Ўзбекистонда фитогелментлар бўйича проф. А.Т.Тўлаганов бошчилигида йирик фитогелментологлар мактаби яратилган. 500 дан ортиқ фитогелментлар тури аниқланган.

4.Мермитидлар - фойдали тўгарак чувалчанглар Мермитидлар - фойдали тўгарак чувалчанглардан ҳисобланади. Уларнинг вояга етган авлодлари зах ерларда эркин яшайди ва ўсимликларга илашувчи тухумлар қўяди. Ўсимликлар билан турли ҳашоратларга ўтган тухумдан чиққан личинкаси мазкур ҳашоратларда ривожланиб, уни ўлдириб, ташқарига чиқади. Шу жиҳатдан улар фойдалидир. Личинкалик даври паразитлик билан ҳаёт кечиришга ўтганлиги- эволюция процессида паразитизмнинг келиб чиқишини ўрганишда катта назарий аҳамиятга эгадир. 5. Эркин яшовчи чувалчанглар ва паразит чувалчангларни пайдо бўлиши. Эркин яшовчи нематодаларнинг кўпчилиги аденофориялар (Аденопҳореа) синфига мансуб бўлиб, мингларча турни ўз ичига олади. Буларнинг аскари жуда майда чувалчанглар бўлиб, кўпчилиги океан ва денгизлар соҳилида, бир қанча формалари турли шўр ва чучук сув ҳавзаларининг тубида яшайди. Заҳкаш тупроқда, чириндилар орасида яшайдиган турлари ҳам ниҳоятда кўп. Эркин яшайди. Буларнинг кўпчилигида сезув органлари (пайпасловчисимон ўсимталар, кўзчалар, ҳид сезув органлари) ривожланган. Жуда кўп турлари чириндиларда кўпаядиган микроблар, майда замбуруғлар каби микрооорганизмлар билан озиқланади. Баъзилари йиртқич. Сетсерненталар (Сеcэрнентес) кичик синфига мансуб тўгарак чувалчанглар ўртасида ҳам эркин яшовчи юзларча нематодалар маълум. Булар денгизларда, чучук сув ҳавзаларида ва зах тупроқда, чириндилар орасида яшашга лаёқатлашган. Мазкур гуруҳ ўртасида чириндига бой кичик сув ҳавзалари ёки зах жойлардаги чириндилар орасида яшовчи рабдитидлар деб аталувчи майда (1 мм) нематодалар ғоят зўр назарий аҳамиятга эга. Чунки, улар чириндилар орасидаги микроб ёки майда замбуруғлар билан озиқланиб кўпаяди ва тасодифан бирор ҳашорат (масалан, асалари) танасига

ўтиб қолганда, паразитликка кўчиб яшашга мослашган. Маълум кўзатиш ва тажрибалар паразит нематодаларни мана шундай формалардан узоқ эволюция натижасида пайдо бўлганлиги тўғрисидаги фаразияларни исбот этади. Ўсимликларда паразитлик қиладиган майда нематодалар ҳаётининг бир қисми, албатта, тупроқда ўтади. Мазкур ҳодиса ва шунингдек тупроқда эркин яшовчи майда тўгарак чувалчанглар билан ўсимлик нематодаларининг тузилиши ва ривожланиши қиёсий ўрганиш уларнинг қадимги авлодларини эркин ҳолда тупроқда яшовчи формалардан ривожланганлиги тўғрисида фикр юргизишга далил бўла олади. Умуман тўгарак чувалчанглар – қайси кўп ҳўжайралилардан келиб чиққанлиги масаласи ҳозиргача равшан эмас. Кўпчилик зоологлар уларни қадимги авлодларини киприкли чувалчанглар – турбеллария лардан ривожланган деб ҳисоблайди. 6. Қилчувалчанглар синфи. Қилчувалчанглар кўп жиҳатдан тўгарак чувалчангларга ўхшаса ҳам, баъзи ҳусусиятлари билан улардан фарқланади. Вояга етган қилчувалчанглар кўпинча баъзи кичикроқ кўллар ёки булоқларда ҳаёт кечиришади, узунлиги бир метрдан ортади. Танаси кўпинча отнинг қилидек ингичка ва қорамтир бўлган бу чувалчанглар сувнинг тубида, баъзида жигал ипга ўхшаб букланиб ҳаёт кечиради ва камдан-кам сувнинг бетида кўринади. Қилчувалчангларда ҳам нематодалар каби қалин кутикула, гиподерма ва чўзиқ мускуллар яхши ривожланган. Бош томони бир оз ёъғонлашган, дум қисмида кичкина айри ўсимта бор. Ички органларидан қизилўнгач катта бўлиб, ўрта ичаги ингичкалашган ёки ёъқолган. Шундай бўлсада анал тешиги сақланиб, эркаклада уруғ чиқаришга хизмат қилади. Оталанган тухумдан сувда ҳосил бўлган жуда майда (0,1- 0,4 мм) ҳаракатчан личинкаси бош томонида ҳартумча ва илмоқчалари билан

қуролланган. У сувдаги ёки сувга яқинлашган ҳашоратлар танасига ўтиб, унинг танаси бўшлиғида паразитлик билан ривожланади. Баъзи турларнинг личинкалари эса дастлабки ҳўжайин-ҳашорат орқали иккинчи йиртқич ҳашорат (масалан, бешиктерват ёки йиртқич қўнғиз) танасига ҳам ўтади. Жуда секин (5-8 ой) ривожланиб вояга етган қилчувалчанг, мазкур ҳашорат сувга яқинлашган вақтда унинг танасидан чиқиб сувда яшай бошлайди. Айрим ҳолларда қилчувалчангларнинг личинкалари одам танасида ҳам ривожланиши мумкин. Қилчувалчанглар Ўзбекистон ҳавзаларида кўпинча каттароқ булоқларда кўп учрайди. Булар ўртасида бирмунча каттароқ, тропик мамлакатларда учрайдиган турлари топилган. Қилчувалчангларнинг систематик ҳолати тўла аниқланмаган. Мазкур ҳайвонларни кўп текширган Совет зоологи профессор Е. С. Кирянова уларни алоҳида тип деб ҳисоблашни таклиф этган. 7. Коловраткалар синфи Коловраткалар энг майда (2 мм гача бўлган) ва ўзига хос тузилган кўп ҳўжайралилар бўлиб, тана тузилиши билан бир томондан киприкли чувалчанглар (турбеллариялар) га, иккинчи томондан эса немателминтес ларга яқин туради. Уларнинг кўпинча овальсимон, тўртбурчакка ўхшаш, юмалоқроқ ёки чўзиқ шаклдаги танаси юпқа ёки қалинроқ кутикула (қалқон) билан қопланган. Бош томонининг устки қисмида киприклар билан таъминланган диск-ҳаракат ва озиқ тутувчи орган жойлашган. Мазкур дискдаги киприкларнинг тез ва навбатлашиб қисқаришги дискнинг айланганига ўхшаб кўринади. (Синфнинг коловратка – “бош қисми айланувчилар” деб номланиши шунга асосланган). “Бош диски” нинг пастки қисми – тана бўлиб, тананинг энг пастида алоҳида ўсимта – оёқча жойлшган. Коловраткаларда бирламчи тана бўшлиғи, протонефридия типидаги айириш органлари бўлиши, махсус нафас олиш ва

қон айланиш системасининг бўлмаслиги ва шунингдек, ҳазм органларининг яхши ривожланиб, “жаг” лар деб номланувчи органларнинг мавжудлиги характерлидир. Коловраткаларнинг танаси озроқ сондаги ҳўжайралардан тузилган. Айрим жинсли. Фақат маълум вақтлардагина пайдо бўладиган эркаклари урғочисига нисбатан жуда кичкина бўлади. Жуда кўп хилма-хил турлари мавжуд бўлиб, чучук сув ҳавзаларида, бир қанча турлари денгизларда тарқалган; нам жойларда яшайдиган турлари ҳам маълум.

Похожие

Ясси чувалчанглар типи

Ҳалқали чувалчанглар(Annelides) типи

Бирламчи тана бўшлиқли чувалчанглар типи – Nemathelminthes

Моллюскалар ёки юмшоқтанлилар типи (Mollusca)

Личинка хордалилар (urochordata) кенжа типи ёки пардалилар (tunicata) кенжа типи