Хелецералилар (Caelcerata) кичик типи - Зоология - Рефераты

Хелецералилар (Caelcerata) кичик типи

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

96 KB

Хелецералилар (Caelcerata) кичик типи Режа: 1. Хелецералилар кичик типига умумий тавсиф. 2. Ў ргимчаксимонлар синфи. 3. Чаёнлар туркуми ва бошқа туркумлар вакиллари ва тузилиши. 4. Ўргимчаклар туркуми. 5. Каналар туркуми ва бошқа туркумлар вакиллари ва тузилиши. 6. Паразит каналар туркуми.

1. Хелецералилар кичик типига умумий тавсиф. Булар ўзининг келиб чиқиши жиҳатидан бошқа бўғимоёқлилардан кескин фарқ қилади ва бугунги кунда 40 мингдан ошиқроқ тури бор. Танаси уч қисмдан. 1. Бош кўкрак (просома) 2. Олдинги қоринча (мезосома) 3. Кейинги қоринча (метосома) Бош кўкрак (просома) даги яхши ривожланган 4 жуфт оёқ юришга хизмат қилади. Олдинги (мезосома) даги оёқ 1 жуфт оёқ жинсий оёққа айланган, қолган бош жуфти эса сувда яшовчи формаларида нафас олишга хизмат қилади. Кўзлари оддий жинсий органларини йўли олдинги қоринча I бўғимига очилган. Тухум қўйиб кўпаяди. Умуман хелецералилар - энг қадимги полеозой эрасида ривожланган ва юз млн. йиллар давомида ниҳоятда хилма-хил яшаш муҳитида ҳаёт кечиришга мувофиқлашган ҳайвонлар бўлганлигидан адаптацион эволюция натижасида бир-биридан катта фарқ қиладиган гуруҳлар (синфлар, туркумлар) га бўлинган. Лекин буни бир қанча авлодлари сувга яшаш ҳусусиятини сақлаб қолган ва 2 та синфга бўлинади. 1. Ханжар думлилар 2. Ўргимчаклар синфи 2. Ўргимчаксимонлар (Ara c nida) си н фи. Ўргимчаклар синфи тузилиши ва ҳаёти билан бир-бирларидан бирмунча фарқ қиладиган туркумлар: чаёнлар, ўргимчаклар, салпуглар, сохта чаёнлар, каналар ва бир неча туркумларни ўз ичига олади. Мазкур синф авлодлари бир қанча умумий хусусиятларга эга. Чунончи, ҳамма хелецералилар каби буларда мўйловларнинг бўлмаслиги, бошкўкрак

қисмидаги ҳамма бўғимлари бирлашиб, унинг орқа томони бошкўкрак қалқони билан ҳимояланганлиги, ҳақиқий жағлар ўрнида озиқни ушлаш ва майдалаш (кемиришкавшаш)га хизмат қиладиган ўткир тирноқли кучли, хитинлашган хелецераларининг яхши тараққий этганлиги булар учун хос белгилардир. Бундан ташқари мазкур синф вакилларида турли вазифаларни бажаришга мослашган педипалпларнинг бўлиши, бошкўкракда жойлашган тўрт жуфт оёқларининг яхши ривожланганлиги, мураккаб кўзлар ўрнида бир неча жуфт содда кўзлар мавжудлиги, кўпчилик авлодларида олдинги қоринча оёқларини нафас олиш органига айланганлиги ва бошқа хусусиятлар билан характерланади. Кўрсатиб ўтилган органлар ва умуман тананинг тузилиши кўпчилик паразитлик билан ҳаёт кечирувчи каналар туркумида турли даражада соддалашиб, ўзгариб кетган. Умуман ўргимчаксимонлар ўзларининг ниҳоятда хилма-хиллиги ва турли сонининг кўплиги (буларга 35 мингдан ортиқ тур киради) жиҳатидан бўғимоёқлилар ўртасида ҳашоратлар синфидан кейинги иккинчи ўринни эгаллайди. Кўпчилик турлари йиртқич. Кўпинча ҳашоратлар ва бошқа умуртқасиз ҳайвонлар билан озиқланади. Бир қанча турлари (каналар) ҳайвонлар ёки ўсимлик танасида паразитлик ёки тайёр маҳсулот билан озиқланади. Бинобарин, буларда тери сезув ва ҳид сезув вазифасини бажарувчи сезув тукчалари яхши ривожланган. Озиқ қидиришда кўзларигагина эмас (баъзиларида кўзлар яхши ривожланмаган ёки бутунлай йўқолган). Балки мазкур сезув тукчалар ёрдам беради. 3. Чаёнлар (Scorpiones) туркуми ва бошқа туркумлар вакиллари ва тузилиши. Чаёнлар туркумига мансуб бўлган ўргимчаксимонлар (буларнинг 600 тача тури маълум) палеозой эрасидан , яъни бир неча юз миллион йиллардан буён яшаб келаётган ва дастлабки авлодларининг тушилиши ва қиёфасини

сақлаб келган бўғимоёқлилар бўлиб, палеозойнинг силлурдаврида сувда яшаган авлодларига кўп жиҳатдан ўхшаш махлуқлардир. Чаёнларнинг қадимги авлодлари кўрсатилган иссиқ иқлимли эрада яшаган бўлганидан ҳозирги турлари ҳам асосан тропик ва субтрпик қитъа ва областларда: Африка, Жанубий ва Марказий Америка, Ҳиндистон, Жанубий ва Шарқий-жанубий Осиёда тарқалган. Россия да Ўрта Осиё, Закавказье ва Қрим ярим оролида кўпроқ учрайди. Чаёнларнинг танаси бошкўкрак (просома), олдинги қоринча (мезосома) ва кетинги қоринча (метосома) қисмларига яхши ажралган. Бошкўкрак қисми ва оёқлари қалин чидамли хитин билан қопланган. Бош томонининг устида бир жуфт каттароқ кўз, ён томонида эса 5 жуфт майда содда кўзчалар жойлашган. Бошкўкракнинг қорин томонида оғиз, бир жуфт ўткир “тишли” хелецера ва бир жуфт жуда катта педипалп жойлашган. Овқат овлашда энг асосий қурол бўлмиш педипалплар қисқичбақадаги қисқичоёқларга ўхшаб, зўр мускулли омбурчалар билан қуролланган. Тўрт жуфт кўкрак оёқлари юришга хизмат қилади. Олти сегментли, яхши чегараланган ва энли олдинги қоринчанинг биринчи сегментига (қорин томонига) жинсий йўл очилган бўлиб, мазкур бўғимда бир жуфт каттагина “тармоқсимон” орган жойлашган. Қолган тўртта сегментга бир жуфтдан нафас олиш органлари “ўпка” тешикчалари очилган. Кетинги қоринча (“дум”) 5 – 7 бўғимли бўлиб, унинг энг охиргисида заҳар бези ва найза жойлашган. Анал тешикчаси найзали бўғимнинг юқоридагисига очилган. Чаёнлар – тунги ҳайвонлардир, улар кундузи тупроқ ичидаги ёки тош- ғишт коваклари орасидаги “уяларида” ётиб, кечалари “ов” га чиқишади ва думини юқорига қайирган ҳолда тез югуриб ҳаракат қилади. У йўлида учраган ҳашоратлар, ўргимчак ва бошқа майда ҳайвонларни педипалплари билан ушлаб, ейди. Агарда каттароқ қўнғиз (ҳатто, майда сичқон ёки калтакесаклар) учраб қолса уларни чақиб ўлдиргач, ея бошлайди. Оч қолган чаёнлар, ҳатто ўз авлодлари (жумладан болаларини) ейишдан ҳам қайтмайди.

Чаёнларнинг тухуми урғочининг жинсий йўлларида ривожланиб, майда болачалар шаклида туғилади. Битта урғочи 5 тадан 20-30 тагача бола туғиши мумкин. У майда болаларини бир неча кунгача елкасида кўтариб юради. Чаён болалари бир неча пўст ташлаб, 1-1,5 йилдагина вояга етади. Чаёнлар энг қадимги ва жуда оз ўзгарган ҳайвон бўлганлиги учун Ернинг ҳозирги географик ҳолати шаклланишини ўрганишда маълум назарий аҳамиятга эгадир. Чаён заҳри оқсил характеридаги мураккаб органик модда. Заҳар майда ҳайвонларни тез ўлдиради. Чаён заҳри – улар активлашган ёз ойларида кучли бўлиб, чаққан одамга бир неча кун азоб бериши мумкин. Лекин чаён заҳридан одам ўлиши жуда кам содир бўлади. Заҳар болаларга тез таъсир этади (айрим ҳодисаларда бола заҳарланиб, нобуд бўлиши ҳам мумкин). Чаён – зарарли ҳашоратларни йўқотувчи фойдали махлуқдир. Сохта чаёнлар (Pscudoscorpiones) туркуми - Чириндилар орасида ёки тош-кесаклар ва нам-захкаш жойларга уя ясаб яшовчи бу майда (2-7мм) бўғимоёқлилар чаёнларникига ўхшаш каттагина қисқич педипалп бўлиши билан сиртидан чаёнларга ўхшайди. Сохта чаённинг бошкўкрак қисмида хелецера, оғиз остида эса каттагина қисқич (омбурча) ли педипалпи жойлашган. Тўрт жуфт кўкрак оёқлари юришга хизмат қилади. педипалпда сезувчан тукчалар бўлиб, булар сезув органлари вазифасини ҳам ўтайди. Қоринчанинг олдинги қисмига бирмунча мураккаб тузилган жинсий органларнинг йўллари ва ичига қайрилган икки жуфт нафас олиш найчаларининг тешикчалари (стегмалар) очилган. Қўшилиш вақтида эркаклари ўз сперматозоидини сперматофора ипчасига айлантириб, урғочисининг жинсий йўли (сперма қабул этувчи бўлими)га жойлайди. Урғочилари оталанган тухумларини жинсий йўлидан тананинг ташқи томонига қайрилиб, ҳосил бўлувчи қопчиғига қўяди. Тухумлари шу вопчиқнинг ичида озиқланиб ривожланади. Сохта чаёнлар йиртқич; улар турли майда умуртқасизлар, чувалчанглар, майда ҳашоратлар, ҳатто ўзидан бир неча марта катта пашша ва ари каби

ҳашоратлар билан овқатланади. Шу билан улар маълум даражада фойда етказади. Бу туркумга мансуб ўргимчаксимонлар кўп тарқалган. Уларнинг мингдан ортиқ турлари маълум. Сальпуглар (Salpugae) туркуми - Сальпуглар бошқа ўргимчаксимонларга қараганда анча катта (1-7 см гача ) йиртқич бўғимоёқлилар бўлиб, асосан иссиқ иқлимли районларда кўп тарқалган. Буларнинг бир неча тури Ўрта Осиё республикалари, Закавказье, Шимолий Кавказ ва Жанубий Украинада ва Россиянинг ўрта иқлимли районларида тарқалган. Сальпугнинг бўғимлашган бошкўкрак қисми қоринчадан тўла ажралган ва бош қисми қаттиқ қалқон билан қопланган. Бошида бир жуфт кўз, қорин томонида жуда катта ва ўткир тирноқлар билан қуролланган хелецера (ҳужум ва ҳимоя қуроли) бўлиши, оёқсимон тузилган педапалплари хилма-хил вазифалар бажариш (сезиш, ҳаракатланиш, овқат тутиш) га мослашган. Яхши ривожланган тўрт жуфт оёқлари, хелецера, педапалплари ва танаси жуда кўп сезув тукчалари ва бошқа сезув ўсимталари билан қопланган. Ўн бўғимли қоринчанинг олдинги бўғимига бир жуфт жинсий тешикчалар ва ҳар бир бўғимида бир жуфтдан нафас олиш тешикчалари – стигмалар очилган. Нафас олиш органи трахея найчалари системаси шаклида тузилган бўлиб, жуда яхши тарққий этган. Мураккаб шохланган бу органга стигмалар орқали ҳаво кириб туради. Мазкур органнинг тузилиши билан улар бошқа ўргимчаксимонлардан кескин фарқланади; бошқа ички органлари кўп жиҳатдан ўргимчаксимонлар типида тузилган. Эркак сальпуг қўшилиши пайтида ўз сперматофорасини урғочисининг жинсий йўлига жойлаши билан тезда қочиб кетади. Акс ҳолда “сериштаҳа” урғочиси уни тутиб ейди. Урғочиси уяга 30 тадан 200 тага тухум қўяди. Личинка даври бўлмайди. Тухумдан чиққан майда болачалари бир неча марта пўст ташлаб ўсиб, вояга етади. Сальпугларнинг кўпчилиги кечаси яшайди, серҳаракат; турли ҳашоратлар, майда судралиб юрувчилар, ҳатто сичқон ва оқтишлилар каби

майда сут эмизувчилар билан овқатланади. Улар жуда ҳам хўра бўлганлигидан зарарли ҳашоратларни қилиб, маълум даражада фойда етказиш мумкин. Буларнинг кундузи яшайдиган турлари ҳам маълум. Сиртдан кўринишида анча катта ва ваҳимали бўлган бу ўргимчаксимонлар кўп афсоналар тўқилишига сабаб бўлган. Аслида уларда ҳеч қандай заҳар безлари йўқ. Айрим ҳолларда ҳимоя мақсадида одамни “тишлаган” сальпугларнинг хелецераси теккан жойда шиш пайдо бўлишига сабаб бўлиши мумкин. Мазкур шиш хелецерага ёпишган микроблар кириши натижасида пайдо бўлиб, тезда тузалади. Узуноёқлилар (Opiliones) туркуми - Узуноёқлилар кенг тарқалган (2500 тача тури маълум) ва кўпинча майда ( 1 мм дан 2 см гача ) ўргимчаксимонлар бўлиб, кўпчилигида оёқларининг ниҳоятда узун (баъзиларида 16 см гача) бўлиши, танасининг эса ихчам ва кичиклиги, кўпайиши ва бошқа хусусиятлари билан бошқа туркумлардан фарқланади. Узуноёқлиларнинг бош-кўкрак қисми қаттиқ қалқон билан ҳимояланган. Баъзи турларида мазкур қалқон қоринча қисмини ҳам қоплаб туради. Хелецераси кўпинча узун ва кучли бўлиб, педепалплари калтароқ. Тўрт жуфт жуда узун оёқлари чаққон ҳаракат этишга ва йиртқичлик билан овқатланишга ёрдам беради. Урғочисининг қоринча қисмида ичга қайрилган “тухум қўювчи”, эркакларида эса найчасимон қўшилиш органи – пенис бўлади. Булар сперматофора ҳосил қилмай қўшилади. Урғочилари бир неча юзлаб тухум қўйиб кўпаяди. Буларда партеногенез ҳодисаси борлиги ҳам аниқланган. Узуноёқлилар турли ҳашоратлар, уларнинг қуртлари, ҳатто қориноёқли моллюскалар, чириндилар ёки ўлимтикларни еб, ҳаёт кечиради. Улар бионика фани учун маълум назарий аҳамиятга эга.

4. Ўргимчаклар (Aranei) туркуми Ўргимчаклар табиатда ниҳоятда кенг тарқалган. Ер юзининг денгиз ва океанларидан бошқа деярли ҳамма биотопларда, хилма-хил ҳаёт шароитида яшашга лаёқатлашган. Буларнинг ҳамма турлари ўргимчак ҳаётида катта аҳамиятга эга бўлган ўргимчак толаси ишлаб чиқариши характерли. Ўргимчаклар бошкўкрак қисмини ихчамланиши, анчакатта қоринча қисмини эса бошкўкракдан катта бўлиб, кескин ажралиши, ҳаракатчанлиги ва ундаги бўғимларнинг бирикиб кетганлиги билан ҳам характерланади. Ўргимчак толаси ишлаб чиқарувчи безлар қоринчанинг охирига – “ўргимчак бўртмаси” га очилган (охирги икки жуфт қоринча оёқлари ўргимчак толаси ажратувчи “ўргимчак бўрмаси” га айланган). Шу муносабат билан кўкрак оёқларининг учида тола жойловчи ўсимталар ва “тарноқча” лар ривожланган. Бир ёки икки жуфт ўпка ёки трахея найчалари шаклидаги нафас олиш органлари қоринчанинг олдинги томонига очилган. Яшаш шароитига қараб, ўргимчакларнинг ранги-туси ва катта- кичиклиги турлича бўлиши мумкин. Бошкўкракнинг устки қисми қаттиқ ва чидамли қалқон билан ҳимояланган. Бошнинг олдинги томонида тўрт жуфт, ҳар хил катталикдаги кўзлари бўлиб, у турли ўргимчакларда турлича жойлашган. Калта ва кучли мускулли хелецералар бақувват, ўткир тирноқчалар билан қуролланган. Бу асосий ҳимоя ва ҳужум органи турли ҳайвонларни овлаш, ўлдириш ва майдалаб кемиришга ёрдам беради. Мазкур тирноқчаларнинг ичига заҳар безларининг йўли очилган. Сиртидан қаралганда оёқларга ўхшаган педепалпларда жуда кўп сезув толачалари; эркакларининг педепалп бўғимида қўшилиш органи жойлашган. Тўрт жуфт кўкрак оёқлари юришдан ташқари хилма-хил вазифалар бажаришга мослашган. Булардаги дуда кўп тукчалар – тери сезув ва ҳид сезув вазифасини бажарса, олдинги оёқлари овлашга ҳам хизмат қилади. оёқларининг учидаги илмоқсимон ва тароқчасимон ўсимталар ўргимчак

ипини текислаш, уялар тўқиш, ковлаш, тухум пилласи тайёрлаш вазифасини бажаради. Қоринча ўн бир бўғимнинг қўшилиб кетишидан ҳосил бўлган. Қоринчанинг пастки томонида нафас олиш органлари, жинсий орган йўллари, “ўргимчак бўртмаси” ва энг охирги қисмга анал тешиги очилган. Қоринчанинг олдинги қисмига икки жуфт (ёки бир жуфт) “ўпка” тешиги, баъзи турларида эса ўпканинг ўрнида пайдо бўлган трахея найчасининг йўли очилган. Ҳар бир “ўпка” нафас олиш тешикчасининг ички қисмида жойлашган юзларча “варақча” лардан иборат бўлиб, мазкур варақчалар оралиғида ҳаво кириши билан ҳайвон нафас олади. Бу билан ўпка варақчаларининг ички қисмида ҳаракатланувчи қон оксидланади. Бу хилдаги “ўпка” қадимги ўргимчаксимонлар жабрали оёқчаларининг ўзгариши натижасида ривожланган. Трахея – шохланган найчалар системасидан иборат бўлиб ичга қайрилиб, устигма тешикчаси орқали ташқари билан туташган. Бу хилдаги орган ўпканинг ўрнида жойлашган. “Ўргимчак бўртмаси” 2-3 ёки 4 жуфт оёқчаларнинг қолдиғидан ривожланган. “Бўртма” ўсимталарининг учида хитинлашган жуда кўп найчалар бор. Ўргимчак толаси ҳосил қилувчи безларнинг йўллари шу найчаларга очилган. Тола ҳосил қилувчи безларда жуда кўп бўлиб, улар қоринчанинг ички қисмида жойлашган. Безлардан ажралган суюқ модда ҳавода қотиб, толага айланади. Кўпинча юзлаб найчалардан ажралган толаларни ўргимчак бирлаштирб, йўғонроқ ва мустаҳкам ип ҳосил қилади. Бир қанча ўргимчаклар ҳар хил толадан турли мақсадда фойдаланишади. Овлаш мақсадида ажратиладиган ёпишқоқ толалар узоқ вақт қотмайди. Ўргимчак толаси жуда чидамли (у табиий ипакдан 2-6 баробар чидамли) ва пишиқлиги аниқланган. Ўргимчаклар толадан тузоқ қуриш, уя ясаш, бир дарахтдан иккинчисига ўтадиган “арқон йўли” ўтказиш ёки тухум қўядиган пилла ясаш каби мақсадларда фойдаланади. Кўпчилик ёш ўргимчакларнинг

ажратган пахтасимон толаси уларнинг авлодларини бошқа область ва қитъаларга тарқатувчи “парашют” вазифасини ҳам ўтайди. Ўргимчакларнинг ҳазм органлари турли ҳашарот ва майда ҳайвонланинг тана суюқлигини сўриб овқатланишга мослашган. Калта қизилўнгач бошкўкрак қисмидаги “сўрувчи” ошқозонга туташган. Бу орган эса ошқозоннинг олдинги қисмидан 5 жуфт “кўричак ўсимталари” ҳосил қилинган. Ушбу ўсимталар бош томонига ва оёқларнинг ички қисмигача ўсиб кирган. Сўриб олинган озиқ “запаси” мазкур ўсимталарда сақланиб ҳазм бўлади. Қоринча қисми орқали ўтган ичак анал тешигига очилган. Ичакнинг олдинги қисмига “жигар” деб номланган орган туташган. Жигар ҳам озиқни ҳазм қилишда актив қатнашади. “Коксал безлари” (айириш органлари) олдинги оёқларнинг остига очилган. Бир қанча турларида “коксал безлари” бўлмайди. Буларда “Мальпиги найчалари” типидаги айириш органлари бўлиб, бунинг йўли ичакка очилган. Қон айланиш системаси қоринчанинг елка томонида жойлашган найчасимон юрак ва калта қон томирларидан тузилган. Юрак перикардий бўшлиғида жойлашган бўлиб, мазкур бўшлиққа тўпланган қон – махсус тешикчалар орқали юрак ичига ўтиб, ундан танага тарқалади. Нерв системаси “мия” деб номланган ката ҳалқум усти нерв бўғими ва у билан туташган ҳалқум ости бўғимидан иборат бўлиб, булар қорин нерв занжирининг марказланиши натижасида ривожланган. “Мия” дан кўзларга, сезув тукчалари ва бошқа органларга нервлар тарқалган. Тўрт жуфт кўзларнинг икки жуфти каттароқ, икки жуфти кичик, улар ҳар хил турларида турлича жойлашган. Ўргимчаклар ҳаётида кўзларга нисбатан тери сезув ва ҳид сезув органлари муҳимроқ роль ўйнаса керак. Танасида, айниқса, хелецера, педапалп ва оёқларидаги жуда кўп тукчалар тери сезув ва ҳид сезув органлари вазифасини ўтайди. Ўргимчаклар ҳашаротлар (пашша, ҳатто катта қўнғиз ва бошқалар)ни махсус тўқилган тузоқ ёрдамида овлайди. Овнинг тузоққа илинишида тузоқ толасининг ёпишқоқлиги маълум аҳамиятга эга. Ўргимчак анча узоқдан ов

пойлаганлигидан махсус “сигнал толаси” уни тузоқ билан туташтирилади. Ов илинганлигини мана шу тола билдиради ва ўргимчак тездан етиб келиб, овни толалари билан ўраб боғлай бошлайди ва уни чақиб ўлдиради. Заҳар безининг таъсирида овланган ҳашорат танасидаги ҳамма тўқималар “эриб” суюқликка айланади. Бир оз вақт ўтгач, ўргимчак ов танасини тешиб, мазкур “пишган” озиқни сўриб озиқланади. Турли ўргимчаклар турли хил ва турли шаклда тузоқ тўқийди. Баъзи катта ўргимчаклар (масалан, қушхўр ўргимчак) овни “майдалаб” ейди; у майда қушлардан ташқари бақа, калтакесак, сичқон каби ҳайвонларни ҳам бемалол тутиб ейиши мумкин. Ўргимчаклар кўпайиш вақтида ўз тухумларини махсус толадан тўқилган пилла ичига қўяди (пиллалар бир неча мм дан 2 см гача катталикда). Ҳар бир пилланинг ичига 10-15 тадан 1000 тагача тухум қўяди. Бир қанча ўргимчаклар тухум қўйиш учун махсус уя ясайди. Кўпчилик турларида насл учун қайғуриш ривожланган. Ўргимчакларнинг ўртасида ўзининг ҳаётий хусусияти билан сув ўргимчаги алоҳида ўрин тутади. Булар саёз чучук сув ҳавзаларида, сув тубидаги хашаклар орасида махсус уя ясаб, сувдаги майда ҳайвонлар билан озиқланиб яшайди. У ўз уясини ҳаво билан тўлдириб олади. “Ҳаво ташиш” учун у вақт-вақти билан сув бетига чиқиб туради. Ўргимчаклар Ер юзида ниҳоятда кенг тарқалган маҳлуқлар бўлиб, буларнинг 21 мингдан кўп тури маълум. Жумладан Россияда 1200 тача тури бор. Кўпчилик турлари тропик қитъаларда тарқалган. Буларнинг ўртасида тропик ўрмонларда учровчи энг катта ( 10-15 см гача) қушхўрўргимчаклар маълум. Булар кечалари ухлаган қушларни ёки майда сут эмизувчиларни заҳарлаб еб, ҳаёт кечиради. Айрим ҳолларда қушхўрлар одамни ҳам заҳарлайди. Жанубий Америка (Перу, Бразилия, Аргентина) да тарқалган Arancidae ҳамда Lycocidae оилаларига кирадиганкучли заҳарли ўргимчаклар кўпинча одамларни чақиб, ҳалок бўлишига сабаб бўлади. Ўрта Осиё, Кавказ ва

Қримда, шунингдек Эрон, Афғонистон ҳамда Туркияда кўпинча қирлар, яйловлар ва бедазоларда тарқалган машҳур заҳарли ўргимчак қорақурт (бий) энг заҳарли ўргимчаклардан. Даволанмаган ҳолларда қора қурт чаққан одам, кўпинча ўлади. Бундан ташқари қора қурт от, мол, туя каби уй ҳайвонларини чақиб, ўлишига сабаб бўлади. Унинг заҳри фақат қўйга таъсир қилмайди. Россияда тарқалган заҳарли ўргимчаклардан бир гуруҳи тарантуллар бўлиб, уларнинг заҳари одамга чаён чаққандек таъсир қилади ва кишига анча азоб бериши мумкин. Кўрсатилган ҳолларни ҳсиобга олмаганда, ўргимчакларнинг ҳаммаси фойдали ҳайвонлардир. Улар жуда кўп зараркунанда ҳашоратларни қириб, халқ хўжалигига катта манфаат етказади. 5. Каналар (Acarida) туркум ва бошқа туркумлар вакиллари тузилиши ва тарқалиши. Каналар ташқи кўринишидан бир-бирларига ўхшаш, майда махлуқлар бўлса ҳам, аслида улар узоқ даврлар давомида турли яшаш шароитларига мослашиш эволюцияси натижасида хилма-хил гуруҳлар ҳосил этган ўргимчаксимонлардир. Буларнинг бир қанча авлодлари нам тупроқда яшаса, баъзилари сувда яшайди. Жуда кўп турлари ўсимликлар ёки ҳайвонлар танасида паразитлик билан ҳаёт кечиради. Ўсимликларда яшовчи ёки ҳайвонларда паразитлик қилувчи авлодлари бир томондан, мазкур организмларга катта зарар етказса, иккинчи томондан, турли касалликларни қўзғатувчи микроб ва вирусларни тарқатиш йўли билан ҳам зарар келтиради. Булар ўртасида инсонга турли хасталиклар тарқатувчи турлари маълум. Каналарнинг бир неча минг турлари маълум бўлиб, ҳозирги зоология системасида улар икки туркумдан таркиб топганлиги аниқланган. Акарисимон каналар (Acariformis) туркуми - Мазкур туркумга маълум даражада соддароқ тузилган, тупроқда, турли чучук сув ҳавзаларида

яшовчи ўсимликлар ёки ҳайвонларда паразитлик билан ҳаёт кечирувчи каналар киради. Туркумнинг эндеостегмалилар ( Endeostigmata ) гуруҳи ниҳоятда содда тузилган. Чунки нам тупроқ ва чириндилар орасида яшовчи бу жуда майда ( 0,2-0,3 мм ) каналар қадимги ўргимчаксимонларнинг хусусиятларини сақлаб қолган. Буларнинг танаси сегментларга бўлинганлиги билан бошқа каналардан фарқ қилади. Бош қисмида кичик хелецера, педепалт ва икки жуфт кўзи бўлиб, кўкрак оёқчалари яхши ривожланган, нафас олиш органи йўқ. Қоринча қисмида коксал (айириш) ва жинсий орган ўсимталарининг бўлиши ва сперма суюқлиги ёки сперматофоралар воситасида қўшилиб ривожланиши характерлидир. Булар личинкаларининг ривожланиши кўп жиҳатдан трилобитларнинг протаспис личинкаси ривожланишни эслатади. Умуман палеозой эрасидан бери яшаб келаётган бу энг содда ва майда ўргимчаксимонлар турли каналарнинг келиб чиқишини ўрганишда катта назарий аҳамиятга эга. Қалқонли каналар (Sarcoptiformes) кичик туркуми - Бу гуруҳнинг авлодларида каналарга хос хусусиятлар, чунончи танасининг бошкўкрак ва қоринчага бўлинмай, туташиб кетганлиги, кўпчилигининг танаси қалқонли хитин билан ҳимояланганлиги, хелецераларининг кемирувчи орган (бошча) га айланиб, педепалпнинг кичрайганлиги, кўпида трахея типидаги нафас олиш органи ривожланиб, нимфа личинкалари орқали тараққий этиши ва бошқа хусусиятлари характерлидир. Қалқонли каналар (Oribatei) табиатда ниҳоятда кўп тарқалган, асосан тупроқ ва чириндилар орасида яшайди. Ўрмонзорлар ва чўл зоналарида захкаш жойларда кўплаб учрайди. Тупроқда учрайдиганлари сув ўти, майда замбуруғлар, микроблар ва чириндилар билан озиқланади ва кўплаб кўпаяди. Кўпчилик турлари тупроқ ҳосилдорлигини орттиришда маълум аҳамиятга эга. Бир қанча турлари эса қора молларда монейзиоз касалликларини вужудга келтирувчи ясси чувалчангларнинг оралиқ

хўжайини сифатида бу касалликни тарқатиб, чорвачиликка катта зарар келтиради. Омбор каналари (Tyroglyphoidea) майда ( 0,3 – 0,5 мм ) бўлиб ниҳоятда кўплаб кўпаяди ва чидамлидир. Кўпчилиги нам, захкаш жойларда, чиринди ва тупроқ орасида яшайди. Шароит ёмонлашиши билан булар жуда чидамли қалин қобиқ билан ўралган гипопус личинкалари ҳосил қилади. Гипопуслари узоқ вақт турли температура (ҳатто, заҳарли моддалар) таъсирида ҳам ҳаётини сақлаб, уларнинг тарқалишини мувофиқлаштиради. Гипопуслар ҳашоратлар ва турли майда ҳайвонлар воситасида тез тарқайди. Буларнинг бир қанча турлари омборлар ва элеваторларда дон-ғаллага зарар келтиради. Доннинг ичида кўпайиб, унинг сифатини бузади ва заҳарлайди. Ун канаси унинг сифатини бузиб, ачитади ёки заҳарлайди. Пишлоқ канаси тайёр пишлоқ маҳсулотига катта зарар қилади. Мазкур гуруҳга мансуб каналарнинг бир қанча турига одамнинг ички органларига ўтиб, қаттиқ касалликларга сабаб бўлади. Пат канаси уй парандалари (кўпинча товуқлар)нинг терисида паразитлик қилади ва патнинг орасида кўпаяди (турли қушларда буларнинг мингдан ортиқ тури яшайди). Буларнинг бир неча турлари товуқнинг оёғида яшаб, яра ҳосил қилади. Ҳамма авлодлари паррандачилик хўжалигига катта зарар келтиради. Қичима (қўтир) канаси итда, қўй, эчки, чўчқа, от ва бошқа ҳайвонларнинг терисида яшаб, уларда қўтир деб аталувчи тери касаллиги ҳосил қилади. У терининг устки (эпидермис) қаватида махсус йўл (найча) лар ясаб, шуларнинг ичида яшайди ва кўплаб кўпаяди. Баъзи ҳолларда ҳайвонг қўтирдан ҳалок бўлади. Қўтир канаси чорвачиликка катта зарар етказади. Ниҳоятда майда (0,3 мм) мазкур кана юқоридаги ҳайвонлардан одамга ўтиб, қичима ҳосил қилади. Қичима канаси кўпинча панжа оралиғидаги терининг юпқа жойлари ёки тирноқ оралиғидан терига ўтади.

Ҳозирги пайтда одам ва ҳайвонларни мазкур каналардан даволаш методлари ишлаб чиқилган. Сўрғичли каналар (Trombidiformes) кичик туркуми - Мазкур кичик туркум бирмунча содда тузилган ва тупроқда яшовчи гуруҳлар билан бир қаторда бир қанча ўсимлик каналари ва хилма-хил паразит формалари бирлаштирилади. Тўрт мингдан ортиқ тур, жуда кўп оила ва уруғларни ўз ичига олган ушбу кичик туркум учун хелецерасининг игнасимон сўрғичи органга айланганлиги, шу билан бирга кўпчилигининг суюқ озиқ билан (сўриб) овқатланиши характерлидир. Тупроқда ва чириндилар орасида яшовчи турлари жуда кўп. Бу содда тузилган формаларидан бошқа хилма- хил уруғлар ривожланган. Ўргимчак каналар анча майда (0,2 – 1 мм), ўсимликларда яшаб, кўпинча баргдан ўсимлик ширасини сўриб озиқланишга мослашган. Кўпчилиги тропик, субстропик районларда, баъзи турлари ўрта иқлимли зоналарда тарқалган. Бир йилда 20 тача авлод қолдиради. Ўргимчак кана юққан ўсимлик барги қовжираб, ҳаётий хусусиятини йўқотади ва оқибатда кана ўсимликни қуритади ёки катта зарар етказади. Бир қанча тури Россиянинг жанубий ва ўрта районларида кўп тарқалган. Ғўза ўргимчак канаси ғўзага катта зиён етказади. Тез кўпайганлиги туфайли осон тарқалиб, пахта ҳосилини 50% гача пасайишига сабаб бўлади. Бир қанча турлари сабзавот ўсимликларига катта зарар етказади. Олма, олхўри, ғайноли каби мева дарахтларида учрайдиган ва ниҳоятда зарарли формалари ҳам Ўрта Осиё, кавказ ва бошқа районларда кўп тарқалган. Тугунак ҳосил қилувчи ўсимлик каналари ҳам ўсимликларда паразитлик қилишга мослашган, маълум даражада соддалашган. Бир қанча турлари мураккаб йўллар билан кўпаяди. Булар баргнинг ички ҳужайраларидан яшаб, махсус туганаклар ҳосил қилади ва дарахтларига катта зиён етказади. Сўрғичлилар ўртасида эркин яшовчи ва йиртқич турларидан ташқари турли ҳашоратлар ва бошқа ҳайвонларда паразитлик қилувчи авлодлари бор.

Асалари канаси, жун канаси, ёғбези канаси (бу кана хонаки ҳайвонларда ва баъзида одамда қаттиқ қичима-қўтир касали ҳосил қилади) ва бошқалар шу гуруҳга киради. Сув каналари турли чучук сув ҳавзалари ва денгизнинг соҳил доирасида ниҳоятда кўп тарқалган. 2000 дан ортиқ тури бор. Сувдаги турли майда ҳайвонлар билан озиқланади. Ўзбекистон ва қўшни республикаларнинг кўллари, кичик ҳавзалар ва сув омборларида буларнинг ўттизга яқин тури топилган. 6. Паразит каналар (Parasitiformes) туркуми. Мазкур туркум вакилларининг кўпчилиг бутун ҳаётида турли ҳайвонларнинг қони ёки тана суюқлигини сўриб, паразитлик билан ҳаёт кечиради. Шу билан бирга буларнинг ўртасида тупроқ ва чириндилар орасида яшовчи ёки ўсимликлар танасидан шарбат сўриб озиқланувчи формалар кўп учрайди. Ўзларининг тузилиши, ривожланиши ва келиб чиқиши (филогенияси) билан юқоридаги баён этилган туркумлардан кўп жиҳатдан фарқланади. Мазкур каналарнинг ҳаммасида “бошчи” (хелецера) ва педепалпларнинг ўзгаришидан ривожланган сўрғич, ёпишувчи орган ва кўкрак қисмига очилган трахея яхши ривожланган, кўпчилиги анча йирик, ниҳоятда кўплаб кўпаяди. Паразитсимон каналарнинг кўпчилиги хонакилашган турли ҳайвонларда, бир қанчаси эса одамда хавфли касаллик тарқатади. Гаммазоид каналарнинг бир қанча турлари тупроқ ва чириндилар орасида эркин яшайди, кўп турлари ҳашоратларда ёки умуртқали ҳайвонлар (судралиб юрувчилар, қушлар ва сут эмизувчилар)да паразитлик қилади. Булардан товуқ канаси кўпинча жўжаларнинг нобуд бўлишига сабаб бўлади. Буларнинг ўртасида майда сут эмизувчиларда яшовчи турлари кўп. Иксода каналари (Ixodae) нинг ҳаммаси деярли йирик сут эмизувчи ва йиртқич ҳайвонларда паразитлик қилади (баъзилари одамга ҳам ташланади).

Буларнинг личинка (нимфа) лари эса майда сут эмизувчилар ва қушларга ёпишиб яшайди. Булардан сут эмизувчи ҳайвонларда яшовчи жўлаклар танага ёпишиб, қон сўрган вақтида ўз танасини бир неча юз марта катталаштира олади ва кўплаб қон сўради. Булар минглаб тухум қўйиб кўпаяди. Бу каналарнинг кўпчилиги одамда ва уй ҳайвонларида ўнлаб хавфли касалликларнинг микроблари ёки вирусларини тарқатади. Масалан, Россиянинг шимолий (ўрмонли) зонасида тарқалган тайга канаси одам учун ниҳоятда хавфли мия касали – баҳорги – кузги энцефалит микробини тарқатади (мазкур каналар касаллик вирусларини ёввойи ҳайвонлардан одамга тарқатишини рус зоологи академик Е.Н.Павловский аниқлаган). Мазкур оиланинг бир неча тури одатда кана тепкили терлама касалини тарқатса, қора мол жўлаклари уларда пириоплазма (бабизиоз) ўлати касалини юқтириб, катта зиён келтиради. Haemaphyasalis punctafa турли ва шунингдек ит канаси кемирувчи майда сут эмизувчилардан одамга қора вабо (туляремия) касалини, доғдор тирама ва Қрим титратмаси деб аталган хасталикларни юқтириб тарқатади. Аргас каналари ёки аргазидлар (Argasidae) юқорида баён этилган иксодалардан фарқли ҳолда турли майда сут эмизувчи ҳайвонлар (жумладан жарқанот ёки кўршапалаклар) ва қушларнинг уяларида ёки лой деворли полсиз уйларнинг деворлари оралиғида яшаб, кечалари мазкур уядаги ҳайвонларнинг танасига ёпишиб (қон сўриб), паразитлик қилади. Аргас каналари махсус модда ажратиб “хўжайини” нинг танасига юборади. Бинобарин унинг чақишини ҳайвон (ёки одам) сезмайди. Бу каналар Ўзбекистон ва бошқа Ўрта Осиё республикаларида кўп тарқалган бўлиб, 20 тача турни ўз ичига олади. Аргазидлар бир ҳайвондан иккинчисига ёки турли ҳайвонлардан одамга бемалол ўта олади. Бинобарин булар ҳайвонларда кўп тарқалган спирохитоз касалининг микробларини одамга тарқатиб, инсонда қайталовчи хавфли терлама (спирохитоз)

хасталигини юқтиради ва инсон саломатлигига катта зиён етказади. Қушларнинг уясида ва товуқхоналарда тарқалган Эрон канаси (Argas persicus) товуқ ва ғулғули (курка) ларда қуш спирохитози касалини тарқатиб, паррандачилик хўжаликларига зарар келтиради. Ҳозирги пайтда одам, хонаки ҳайвонлар ва паррандаларни мазкур кана ва касалликлардан ҳимоя қилиш чоралари аниқланган. Кўрсатиб ўтилган паразит каналарнинг кўп тарқалиши ва қадимги даврлардан буён сақланиб келишига уларнинг ниҳоятда чидамлиги ва ҳаётчанлиги сабаб бўлган деб ҳисоблаш керак. Масалан, академик Е.Н. Павловский ва шогирдларнинг аниқлашига қараганда улар уч – тўрт йил, ҳатто беш йилгача озиқланмай (оч ҳолда) яшай олади. Уларнинг майдалиги, қалин хитинлашган “тери” билан ҳимояланганлиги ва мазкур ҳодиса каналарга қарши кураш ишини бирмунча мураккаблаштиради.

Похожие

Трахеялилар (Tracheata) кичик типи

Xeletseralilar (Caelcerata) kichik tipi

Ковакичлилар типи

Игнатанлилар типи

Бўғимоёқлилар (Aztuhropoda) типи