Eumetazoalar (Eumetazoa) Bo‘shliqichlilar (Cnidaria) va Taroqsimonlar (Ctenophora) tiplari - Зоология - Рефераты

Eumetazoalar (Eumetazoa) Bo‘shliqichlilar (Cnidaria) va Taroqsimonlar (Ctenophora) tiplari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

52.5 KB

Eumetazoalar (Eumetazoa) Bo‘shliqichlilar (Cnidaria) va Taroqsimonlar (Ctenophora) tiplari Reja: 1. Eumetazoalar (Eumetazoa) umumiy tavsifi. 2. Bo‘shliqichlilar (Cnidaria) tipi umumiy tavsifi. 3. Korall poliplar(Anthozoa) sinfi. 4. Medusozoa таксони. Ssifoid meduzalar (Scyphozoa) sinfi. 5. Gidrasimonlar (Hydrozoa) sinfi. 6. Bo‘shliqichlilar filogeniyasi. 7. Taroqsimonlar (Ctenophora) tipi.

Eumetazoalar (Eumetazoa) umumiy tavsifi. Hayvonlarni asosiy hayotiy funksiyalari - ta’sirlanishi, ularni qabul qilishi, javob qaytarishi hamda borliqda harakat qilish, mo‘ljal olish, o‘ljasini tutish va oziqlanish kabilar hisoblanadi. Biz oldingi boblarda ko‘rgan Metazoa larning Porifera va Placozoa tiplari vakillari yuqoridagi hayotiy funksiyalarni o‘zlarida namoyon qilishdan hali yiroqda edi. Shunday bo‘lsada ba’zi tomonlarini hisobga olganda hayvonot olamiga kiritish mumkin. G‘ovaktanlilar (Porifera) gavdasi yirik rang-barang yorqin ranglarda siymolangan bo‘lsada, substratga mahkam yopishgan holatda hayot kechiradi. Ularning o‘troq harakatsiz, murakkab konstruksiyali skeletli tanasidan ko‘z ilg‘amas darajada suv harakatlanadi. Nahotki bu murakkab tayanch karkasni eslatuvchi bu organizmni tirik mavjudot deyish mumkin. Lekin g‘ovaktanlilarning mikroskopik lichinkalari hayot tarzi murakkab evolyutsion yo‘lni bosib o‘tganligidan dalolat beradi. Trixoplaks lokamatsiyaga layoqatli bo‘lsada. Gavdasi oddiy yassi blastulaga o‘xshab, bosh qismi mavjud emas. Bundan tashqari saprotrop oziqlanishi uni ko‘proq zamburug‘larga yaqin qo‘yadi. Shuning uchun g‘ovaktanlilar va plastinkasimonlarda ichak, muskul va nervlarni bo‘lmasligi ularni alahida Parazoa taksoniga birlashishiga olib keladi. Bir ho‘jayralilar, g‘ovaktanlilar va plastinkasimonlar xususiyatlarini ham o‘zida mujassamlashtirgan, hamda qolgan hayvonot olamini barcha taksonlarini Eumetazoa taksoni birlashtiradi. Eumetazoa taksoni Parazoa taksoniga egizak hisoblanadi. Эуметазоалар - hayvonot olami uchun xos bo‘lgan barcha organlar va hayotiy funksiyalarni o‘zida namoyon qiladi.

Eumetazoalarni umumiy belgilari va xususiyatlari. 1. Epitelial to‘qima. 2. Epidermis, gastrodermis, ichak. 3. Biriktiruvchi to‘qima. 4. Skelet: gidroskelet (suyuqlik), qattiq skelet (qattiq materialdan tuzilgan) ikki xil bo‘ladi. Yumshoq (tog‘ay to‘qima, elastik) va qattiq (o‘zgarmas, suyak va chig‘anoq) skeletlar. 5. Harakat va tana hajmi. 6. Muskul hujayra va muskul to’qimasi , muskul sistemasi. 7. Nerv hujayra va nerv to’qimasi, nerv sistemasi. 8. Sensor hujayralar va sezgi organlari. Tuzilishi va funksiyasi hayvonlar va boshqa organizmlar yashab qolishi tashqi muhitda bo’ladigan o’zgarishlarni qay darajada sezishi va qabul qilishiga bog’liq. Hayvonlar o’zlarini o’rab turgan tashqi muhutni dinamik o’zgarishini maxsus sensor tuzilmalar orqali qabul qiladi. Qaysiki bu sensor tuzulmalarini har biri alohida tipdagi stimullarni qabul qiladi. Bu stimullarni 3 ta guruxga ajratish mumkin. 1. Elektromagnit energiya – yorug’lik , infra , qizil. 2. Mexanik energiya – tovush ,aloqa , bosim ,tortilish kuchi. 3. Ximiyaviy signal – ta’m , hid bilish. 9. Fotoretseptor va ko’zlar – fotoretseptor hujayralarni guruxlanishi ko’p hosil bo’ladi ( pigment hujayralari ). 10. Rivojlan ish: Eumetazoalar rivojlanish tuxum – zigotadan boshlanadi. Zigotani bo’linishidan blastula paydo bo’ladi. Bir qavatli blastulalar ikki qavatli ’’gastrula,, aylanish jarayoni “gastrulyatsiya” deyiladi. Gastrula dastlabki ikkita embrion varaqlari (ektoderma, endoderma )embrionning rivojlanish bosqichidir. 11. O’sish. Gavda hajmi va massasining o’sishi . Organizm gavdasi uning individual rivojlanishi jihatidan aytganda to’liq o’sadi va shakllanadi.

O’sishning 2 ta tipi ko’zga tashlanadi. 1. Allometrik o’sish – organizm, hayvonning gavdasi hajmi va biomassasi kattalashadi. 2. Izometrik o’sish - hayvon gavdasi kattalashmaydi lekin doimiy kurtaklanib vegetativ ko’payib bir xil kattalikdagi individlar soni optib boradi. Bunda koloniyalar hosil bo’ladi. Bo‘shliqichlilar (Cnidaria) tipi umumiy tavsifi. Knidariyalarning (Cnidaria) asosiy belgisi – ularda evolyutsiyasida “ knidotsit ” larni paydo bo‘lishidir. Ularni nomi - Cnidaria ham shundan olingan. Knidotsit sensor va effektor ho‘jayra bo‘lib ham sezadi, ham javob reaksiyasi qaytaradi. Knidotsit ichida “ knida ” (otiluvchi kapsula va suyuqlik bilan to‘lgan membrana kapsulasi hamda spiralsimon otiluvchi ip) joylashgan bo‘ladi. Bo‘shliqichlilar (Cnidaria) deb shunday hayvonlarga aytiladiki ular tanasining katta qismini egallagan markaziy bo‘shliq bir vaqtning o‘zida ichak va tana bo‘shlig‘i bo‘lib xizmat qiladi. Ichak tana (gastral) bo‘shlig‘i og‘iz teshikchasi orqali tashqi muhit bilan tutashgan. Gastral bo‘shliqning devori ektoderma va entoderma epiteliya to‘qimasidan tuzilgan. Bularning orasida turlicha rivojlangan mezogleya qavati joylashgan. Og‘iz teshigi atrofida yoki tanasining sirti boshqa qismida joylashgan paypaslovchilari oziqni ushlab olish va himoya vazifasini bajaradi. Ektodermada joylashgan maxsus otiluvchi ho‘jayralar mazkur tip uchun harakterli bo‘lib, bulardan chiqadigan zaharli ip hujum (ovqatni olish) va himoya vazifasini bajaradi. Garchi kovak ichlilar haqiqiy ko‘p ho‘jayralilar bo‘lsada ularni koloniya bo‘lib yashaydiganlari murakkab tuzilgan. O‘troq va koloniya holda yashovchi turlari har xil katta kichiklikda bo‘lib, xilma-xil shakllarda bo‘lishi mumkin. Yakka yashovchi o‘troq turlari bir muncha sodda bo‘lsa suzib yuruvchilari- meduzalar murakkab tuzilgan.

Bo‘shliqichlilar (Cnidaria) avlodlari orasida bir necha 10 mmli mayda formalaridan t o rtib tanasi bir necha metrli formalari ham mavjud. Hozirgi davrda fanga ma’lum bo‘lgan kovakichlilarning 10 mingga yaqin turi bo‘lib, shundan 20 ta turi chuchuk suvlarda uchraydi. 3 sinf 18 ta turkumga bo‘linadi. 1. Korall poliplar (Anthozoa) sinfi. 2. Medusozoa taksoni. Ssifoid meduzalar (Scyphozoa) sinfi. 3. Gidrasimonlar (Hydrozoa) sinfi. Korall poliplar(Anthozoa) sinfi. Korall poliplar (Anthozoa) yoki Marjon poliplar – tashqi tomondan ma’lum darajada gidroid poliplarga o‘xshash, o‘troq kovak ichlilar bo‘lib, ba’zi turlari yakka holda; ko‘pchiligi esa koloniya bo‘lib yashaydi. Bular uchun tananing bir muncha murakkablashganligi, jumladan gastral bo‘shlig‘ida maxsus iskanalar va cho‘ntakcha (karmoncha)lar hosil bo‘lganligi, og‘iz teshigi bilan gastral bo‘shlig‘ini tutashtiruvchi ektodermal halqum bo‘lishi harakterlidir. Gastral bo‘shlig‘i atrofidagi entodermal iskanalar devorida otiluvchi juda ko‘p ho‘jayralar saqlovchi mezenteriya iplarining mavjudligi, paypaslovchilarining sakkizta yoki ko‘p bo‘lishi, ko‘pchilik turlarida ektodermadan yoki mezogleya qavatida hosil bo‘luvchi ohak skelet mazkur sinf uchun o‘ziga xos hususiyatlardir. Koralli poliplarda meduzasimon erkin yashovchi avlodlar bo‘lmaydi. 6000 dan ortiq turni birlashtiruvchi mazkur sinfning hamma vakillari faqat ochiq (okean bilan tutash) dengizlarda yashaydi. Bular ikkita kenja sinfga bo‘linadi. 1. Olti nurli korallar. 2. Sakkiz nurli korallar. Aktiniya tuzilishi va hayoti . Yakka yashovchi olti nurli polip aktinialarning ba’zi kichikroq turlar Qora dengiz sohillarida, bir necha turlari uzoq Sharq dengizlari va Barens dengizi sohillarida uchraydi. Aktinia g‘o‘lasimon tanasining ostki tovon qismi bilan suv osti buyumlariga yopishib yashaydi.

Tananing ustki og‘iz diski deb nomlanuvchi qismida og‘iz, diskning chetida esa bir qancha kaltaryoq paypaslagichlari joylashgan. Gastral bo‘shlig‘i tikkasiga joylashgan bir nechta entoderma iskanalari bilan ajralib, iskanalar oralig‘ida karmon hosil qilgan. Paypaslovchilar va og‘iz oldi diski yuz minglarcha zaharli otiluvchi ho‘jayralar bilan ta’minlangan. Gastral bo‘shlig‘i iskanalarining qirg‘oqlarida mezenteriya iplari degan tolalar bo‘lib, bular ham juda ko‘p otiluvchi ho‘jayraga ega tanasining ostki qismi muskulli va notekis. Ba’zan aktinia tanasi bilan harakatlanadi. Aktinialar ko‘pchiligi turli hayvonlar, jumladan bir muncha yirik qisqichbaqasimonlar, hatto mayda hayvonlar bilan oziqlanadigan yirtqichlardir. Bularni ovlashda chaqqon va otiluvchan zaharli iplar xizmat qiladi. Chala o‘lik “ov” mezenteriya iplarining zahridan o‘ladi. Otiluvchi ho‘jayralar zahri kuchli ta’sir qiladi. ( Jumladan odamga ham) Aktinia ayrim jinsli. Gonadalari endodermal iskanalarda joylashgan. Tuxum ona aktinia gastral bo‘shlig‘ida urug‘lanadi. Urug‘ suv orqali kiradi. Dastlabki rivojlanish ona tanasidan chiqib biror substratga yopishib oladida mustaqil hayot kechiradi. Bundan tashqari aktiniyalar kurtaklanib ham ko‘payadi. (Xuddi gidradek) Aktiniya okean va dengizlarda ko‘p tarqalgan. Janubiy issiq dengizlarda ularning bir qancha katta (30-70 sm) turli rangdagi turlari uchraydi. Bularning hayoti uchun krablar tanasi ustiga joylashib simbioz hayot kechirishi harakterlidir. Kovak ichlilar ichida aktinialar eng uzoq yashaydigan hayvonlar bo‘lib, 50-60 yilgacha umr ko‘rishi aniqlangan. Madreparariyalar turkumi. Yakka yashovchi madreparariyalar tashqi ko‘rinishi jihatidan aktinialarga bir oz o‘xshasada, bularda tananing ostki qismi ektodermadan hosil bo‘luvchi ohak skelet bo‘lishi harakterlidir. Kaloniya bo‘lib yashovchi madreporariyalarning individlari yonma-yon yashab tanasining ostki qismi (ohak) 1-1iga qo‘shilib ketadi. Bularning bir avlodi o‘lib ketib bu avlod skeleti ustiga yosh kaloniya kelib joylashadi.

Yillar o‘tishi bilan bir necha avlod skeleti qoldig‘idan dengiz ostida juda katta ohak qatlamlari hosil bo‘ladi. Bulardan “rif” lar hosil bo‘ladi. Mazkur riflarning juda katta “qatori” Avstraliyaning sharqiy sohillarida, Tinch okeanida va Hind okeanda uchraydi. Sakkiz nurli koralli poliplar. Sakkiz nurli koralli poliplarning hamma avlodlari koloniya bo‘lib yashaydi. Ularning tuzilishida tananing og‘iz oldi diskida 8 ta shoxlangan paypaslovchilar, gastral bo‘shlig‘ida 8 ta entodermal iskanalar bo‘lishi, koloniyalarning poya va poliplardan tarkib toplanligi hamda mezogleya qavatida ichki skelet hosil bo‘lishi harakterlidir. O‘rta Dengiz va Qizil dengizda ko‘p tarqalgan alsionium koloniyasi tashqi tomondan bo‘ta yoki daraxtga o‘xshaydi. Medusozoa таксони. Ssifoid meduzalar (Scyphozoa) sinfi. Medusozoa taksoni. Ssifoid meduzalar (Scyphozoa) sinfi – bular ochiq dengizlarda, ko‘pchiligi janubiy dengizlarda tarqalgan, erkin yashovchi kovakichlilardir. Bularning ko‘pchiligining shakli soyaboncha yaxshaydi. Stsifomeduzalarning ikki yuzga yaqin turi bor. Sinf vakili sifatida dengizlarda jumladan Qora dengizda ko‘p uchraydigan aureliya meduzasini olish mumkin. Qora dengizning shimoliy qismi Qrim sohillarida bahor va yoz oylarida suv betida ko‘plab suzib yuruvchi och binafsha chiroyli aureliyallarni ko‘rish mumkin. Ularning uncha katta bo‘lmagan soyabonsimon tanasi (diam 10-20-21 sm) tiniq va shilimshiqli tarelkaga o‘xshab ketadi. Soyabonining markaziy ichki (ostki) qismida 4 ta og‘iz oldi paypaslovchilari kurakchalari bo‘ladi va bular o‘rtasida 4 ta og‘zi bo‘ladi. Аureliyallar ayrim jinsli. Gametalar og‘zi orqali gastral bo‘shliqqa kiradi va tuxum ho‘jayrani urug‘lantiradi. Tuxum-zigota aureliya og‘zi orqali suvga chiqadi va undan erkin suzuchi planula lichinkasi chiqadi. Аureliyallar rivojlanishi “ Yetuk meduza – tuxum - planula – ssifistoma – strobila – efira (yosh meduza) - yetuk meduza ” siklini o‘taydi. Ssifoid meduzalarni siyena degan vakili zahari juda kuchli hatto odamni, g‘ovvoslarni o‘ldirgan.

Gidrasimonlar (Hydrozoa) sinfi. Gidrasimonlar (Hydrozoa) sinfi . – bu sinf avlodlari o‘zining sodda tuzilganligi va bularda “gonada” jinsiy bezlar ektodermada joylashganligi bilan harakterlanadi. Bularga ko‘pincha o‘troq holda yashovchi chuchuk suv gidralari, kaloniyali gidroid poliplar yakka va erkin yashovchi gidromeduzalar va suzib hayot kechiruvchi sifonofaralar kiradi. Chuchuk suv gidrasi, uning tuzilishi va hayoti . Ko‘llar, buloqlarning sohilida suv o‘simliklari va mollyuskalar tanasiga yopishib, o‘troqlik bilan hayot kechiruvchi chuchuk suv gidrasini uchratish mumkin. 2-5 mm keladigan gidra cho‘ziq tanasining ostki ingichkalashgan (tovon) qismi substratga yopishish uchun xizmat qiladi. Ustki qismida esa 6-8 ta ancha uzun paypaslovchilarining o‘rtasida og‘iz teshigi joylashgan. Gidra tanasining ko‘p qismini gastral bo‘shliq egallab olgan. Bu – ichak va tana bo‘shlig‘i vazifasini bajaradi. Mana shu bo‘shliq, ichakka og‘izcha orqali suv bilan birga oziq moddalar ham kirib turadi, ortiqchalari esa shu og‘izcha orqali tashqariga chiqarib turiladi. Gidraning tanasi va paypaslovchilari ikki qavat epiteliya to‘qimasidan hamda tayanch o‘rta qavatdan iborat. Ektoderma qavatda sanchuvchi –otiluvchi ho‘jayralar bo‘lishi harakterlidir. Sezuvchi maxsus mayda ho‘jayralarning ichki qismida “kapsula” degan maxsus orgonoid o‘zida spiral shaklida “o‘ralgan” zaharli tola saqlaydi. Otiluvchi ho‘jayra ta’sirlanishi bilan ho‘jayra ichidagi spiral tola otilib chiqadi va yaqinlashgan hayvon “dushman” tanasiga sanchilib uni zaharlaydi. Himoya va hujum vazifasini o‘taydigan bunday otiluvchi ho‘jayralar, ayniqsa paypaslovchilar va og‘iz atrofida ko‘p bo‘ladi. “Ishlatilgan” ho‘jayralar o‘rniga yangilari hosil bo‘ladi. Mezogleyada muskul ho‘jayralari joylashgan bo‘lib, ular gidra tanasi bo‘ylab uzunasiga joylashgan. Bularni qisqarishi natijasida gidra tanasi qisqaradi. Ektoderma qismida yana mayda yulduzsimon shoxlangan tanachalar mavjud, bu nerv ho‘jayralaridir .

Entoderma-gidra gastral bo‘shlig‘ini qoplagan bo‘lib, g‘o‘lasimon yirik va xivchinli ho‘jayralardan tarkib topgan. Bu ho‘jayralar ko‘pincha yolg‘onoyoq o‘simtalar hosil qilib, tanaga kirgan ovqatni o‘zlashtiradi. Gidra – sodda hayvonlar, kolovrotkalar, tuban qisqichbaqalar, mayda hashorat lichinkalari va ba’zan mayda baliq chavaqlari bilan oziqlanadi. Chuchuk suv gidrosining ko‘payishi. Gidralar ikki xilda ko‘payadi; a) Jinssiz b) Jinsiy. Jinssiz ko‘payishda kurtaklanib ko‘payish ko‘proq uchraydi. Kurtak gidra tanasida burtma shaklida hosil bo‘lib asta-sekin o‘sib, kurtak bo‘shlig‘i ham ona tanasi bo‘shlig‘i bilan tutashgan bo‘ladi. Jinsiy ko‘payish - gidralarni (ayniqsa O‘zbekiston suv havzalarida yashaydigan) bir necha turi qo‘sh jinsli, xunosa, germofrodit bo‘lib bir gidrada ham urug‘-spermatozoid ham tuxum ho‘jayra yetishadi. Jinsiy ho‘jayralar ektodermoda hosil bo‘ladi. Tuxum suvda urug‘lanadi. Jinsiy ko‘payish ko‘pincha kuz faslida kuzatiladi. Hayvonlarning o‘z yo’qolgan qismini tiklay olish hususiyatlari regeneratsiya deyiladi. Gidrani katta 1 ta paypaslovchi ham butun gidraga aylanishi mumkin. Bo‘shliqichlilar filogeniyasi. Qadimgi kovakichlilarning kelib chiqish masalasi ko‘p ho‘jayralilarning kelib chiqishi bilan bog‘liqdir. Nemis olimi Gekkelning farazicha dastlabki eng qadimgi kovak ichlilar “suzib yuruvchi kipriklilardan” paydo bo‘lgan. Gekkelning tasviricha, gastral bo‘shlig‘iga ega bo‘lgan ekto-entodermali ya’ni ikki qavatli organizm bo‘lgan. Uning o‘troqlikka ko‘chishi natijasida dastlabki kovakichlilar rivojlangan. Bularning kelib chiqishi ustida ishlagan rus olimi I.I.Mechnikov kovak ichlilarni embrion rivojlanishini chuqur o‘rgangan. U kovak ichlilarning eng qadimgi vakillari gidropoliplar deb ataydi.

Taroqsimonlar (Ctenophora) tipi. Ktenoforalar ( Ctenophora ) yoki taroqsimonlar turlarining barchasi dengiz hayvonlari bo’lib “ plankton “ hayot kechiradi.Taroqlilar - yirtqichlik bilan hayot kechiradi. Zooplanktonlar – qisqichbaqa, baliqlar ikrasi, meduza, hamda bir – birini yeydi. Hozirgi vaqtda taroqsimonlarning 80 ta turi bor. Gavdasi tiniq, shaffof, rangsiz va o’ziga xos tuxumsimon, lentasimon shaklda bo’ladi. Gavdasi kattaligi bir necha mm dan 30 sm gacha, lentasimon formalarining uzunligi – 1,5 m gacha boradi. Ko’pchiligi germofrodit. Tuxumi suvda urug’lanadi. Taroqlilar filogenetik shajarada Boshliqichlilar bilan yassi chuvalchanglar oralig’ida turadi. Kopgina mutaxasislar fikricha taroqlilardagi plankton hayot kechirish tarzi ssifomeduzalar hayotiga o’xshab ketadi. Taroqlilar knidariyalardan 2 ta belgisi bilan farq qiladi , birinchidan ular “xaltasimon lokomatsiya“ orqali harakat qilmaydi. Ularni tuxumsimon gavdasi boshidan – oxirigacha 8 qator joylashgan kipriklar yordamida harakat qiladi. Ikkinchidan bularda “ knida ” lar bo’lmaydi. Lentasimon shakldagilar i “gimnastika lentasi“ kabi harakatlanadi.

Adabiy о tlar: 1. G.G.Abrikosov va boshqalar. «Zoologiya» 1 - 2 jilt. T: 1966. 2. V.F.Natali «Umurtqasiz hayvonlar zoologiyasi». T: 1966. 3. S.P. Naimov. «Umrtqali hayvonlar zoologiyasi» 1995 y. 4. O Mavlonov .Sh.Xurramov «Umirqasizlar zoologiyasi» T. 1988 y. 5. E.I.Lukin «Zoologiya» Moskva 1989

Похожие

Halqali chuvalchanglar (Annelida) Echiura va Sipuncula tiplari

Panarthropoda katta tipi Onychophora Tardigrada va Arthropoda tiplari

Neodermata taksoni Sо‘rg‘ichlilar (Trematoda) Orthonectida Dicemida va Nemertea tiplari

Ko‘p ho‘jayralilar (Metazoa) G‘ovaktanlilar (Porifera Spongia) Plastinkasimonlar (Placozoa) tiplari

Kо‘p hо‘jayrali hayvonlar Bulutlar (Spongia) tipi. (Umumiy harakteristika)