Ko‘p ho‘jayralilar (Metazoa) G‘ovaktanlilar (Porifera Spongia) Plastinkasimonlar (Placozoa) tiplari - Зоология - Рефераты

Ko‘p ho‘jayralilar (Metazoa) G‘ovaktanlilar (Porifera Spongia) Plastinkasimonlar (Placozoa) tiplari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

48.5 KB

Ko‘p ho‘jayralilar (Metazoa) G‘ovaktanlilar (Porifera Spongia ) Plastinkasimonlar (Placozoa) tip lar i Reja: 1. Ko‘p ho‘jayralilar (Metazoa) 2. Ko‘p hujayralilar kelib chiqishi va evolyutsiyasi 3 . G‘ovaktanlilar (Porifera) tipiga umumiy tavsif. 4 . G‘ovaktanlilar (Porifera) tuzilishi. 5 . G‘ovaktanlilar (Porifera) jinsiy ko‘payishi va rivojlanishi. 6 . G‘ovaktanlilar (Porifera) xilma-xilligi. 7. Plastinkasimonlar (Placozoa) tip i ga umumiy tavsif.

Ko‘p ho‘jayralilar (Metazoa). Metazoa – bu ko‘p ho‘jayrali organizmlar bo‘lib hayvonlar terminini ishlatish ham shulardan boshlangan. Oldin Pratozoa ham Metazoa ham hayvonlar deb yuritilib, Metazoa (ikkilamchi hayvonlar) deb atalishi ( Pratozoa - birlamchi) bir ho‘jayralilardan keyin paydo bo‘lgan va kelib chiqqan degan ma’noni bildiradi. Bundan tashqari hozirgi vaqtda ko‘p ho‘jayrali hayvonlar latincha – Animalia deb ham ataladi. Pratozoa - evolyutsiyasidan ma’lumki bir ho‘jayrali eukariot organizmlar ayrim holatlarda ko‘p ho‘jayrali koloniyalar (volvokslar) hosil qilgan. Bu hodisa hozirgi ko‘p ho‘jayrali o‘simliklar va hayvonlar evolyutsiyasi uchun dastlabki qadam edi. Bir ho‘jayrali eukariot organizmlar koloniyasining paydo bo‘lishi hayvonot olami evolyutsiyasi eshigini ochdi. Natijada har xil manbalarda, hisoblarda bularni 31 ta taksonga (tip) tegishli 1 mlndan 30 mlngacha turi haqida ma’lumotlar uchraydi. Metazoa larni bunday muvoffaqiyat bilan rivojlanishi va taraqqiy etishiga nimalar sabab bo‘ldi. 1. Metazoa – ko‘p ho‘jayrali, harakatchan geteratrof eukariot organizmlar. 2. Ular gavdasi aniq qutblashgan – gavda tugaydigan oldingi va ketingi qismlardan tuzilgan. 3. Bu gavdaning boshidan oxiriga qarab markaziy o‘q o‘tkazish mumkin, bu o‘qning yo‘nalishi organizmning harakat yo‘nalishi “lokomotor o‘q” bilan mos tushgan. 4. Protozoa – lardan eng katta farqi, ular ko‘zga ko‘rinadigan yirik organizmlardir. Bulardan tashqari ko‘p ho‘jayrali hayvonlarda turli funksiya va vazifalarni bajarishga ixtisooslashgan organlar sistemalarining shakllanishi turli muhitda yashash uchun juda katta imkoniyatlarni beradi.

Bular: 1. Ho‘jayra – gavdasi turli xil vazifalarni bajarishga ixtisoslashgan ho‘jayralardan tuzilgan. 2. To‘qima - 2 xil epitelial va biriktiruvchi to‘qimalar. Epitelial to‘qima ham epiteliy, epidermis, kutikula kabi tiplarga bo‘linadi. Epitelial ho‘jayralarda odatda xivchin va kipriklar birikkan bo‘ladi. Biriktiruvchi to‘qima – bular ho‘jayralari bir-biriga jips birikmagan bo‘lib g‘ovak joylashgan bo‘ladi. Orasida ho‘jayralararo suyuqlik bo‘ladi. 3. Skelet – funksiyasi organizmni himoya qilish va tayanch, muskullar harakatini yengillashtirish bo‘lib, 2 ta ekzoskelet va endoskeletdan iborat bo‘ladi. Bundan tashqari ko‘p ho‘jayralilarning ko‘payishi va rivojlanishi. Jinsiy va jinssiz ko‘payish. Germofroditizm ( selfing ). Gonoxorizm. Vegetativ, kurtaklanish, partenogenez, gametogenez ko‘payish. Tana o‘lchamlari va organizm faoliyatini xususiyatlari, tana qismlarini ixtisoslashuvi, satxi va xajmi o‘lchamlari, organizmda moddalar transporti, metabolizm, katta o‘lchamlarni avzalligi, Ontogenez (tuxum qo‘yish, tirik tug‘ish, matrotrof va letsitotrof oziqlanish, embrion rivojlanishi, lichinka) va filogenez borishi kabi jarayonlarni shakllanishi va takomillashuvi muhim ahamiyat kasb etadi. Ko‘p hujayralilar kelib chiqishi va evolyutsiyasi . Ko’pgina mutaxassislarning e ’tirofifa ko’ra ko’p hujayrali hayvonlar evolyusion taraqqiyot jarayonida bir ho’jayrali hayvonlarning koloniya bo’lib yashovchi formalaridan kelib chiqqan. Lekin ko‘p hujayralilar kelib chiqishi va evolyutsiyasida hozirgi vaqtda bir nechta nazariyalar mavjud. Ulardan asosan 2 tasi: 1. Kolonial nazariya - E. Gekkel (1874), I.I.Mechnikov (1886); Evolyusion taraqqiyoti jarayonida bir ho’jayralilar orasida oddiydan murakkabga qarab takomillashib borishi ham morfoanotomik tuzilishiga ko’ra (ko’p yadrolilik, harakat orgenellalari, mionemalar qisqaruvchi vokuolalar va boshqalar), ham fiziologik jihatdan (yadrolar o’rtasidagi funksiyalarning taqsimlanishi, ho’jayra protoplazmasining tabaqalanishi va boshqalar) kuriladi. Ba’zi bir ho’jayralilarda,

masalan: Volvox va Myxosporidialarda, hatto ko’p ho’jayralilik ko’rinishlari kuzatiladi. (Vol’vokslar koloniyasida somatik va jinssiy ho’jayralar mavjud). I. Mechnikov nazariyasi (1886) ga ko’ra entoderma, eng tuban metazoa da blastulaning blastosil bo’shlig’iga otilib chiqqan ho’jayralardan paydo bo’lgan, ya’ni ikki qavatlilik stadiyasi eng avvalo invaginasiya emas, balki immigrasiya (qaynab chiqish) yo’li bilan. Mechnikov o’z nazariyasini «Fagosetella» deb atadi (blastoselga chiqqan ho’jayralarni Mechinkov fagositoblastlar deb atagan). Ho’jayra ichida ovqatning hazm bo’lishi fagositoz deyiladi. Metazoaning eng dastlabki avlodlarida ikki qavatning paydo bo’lishi bilan ulardagi ho’jayralar evolyusiya davomida har xil yo’nalishlar bo’yicha mutaxasislashib borgan. Masalan: tashqi tomondagi ho’jayralar harakat qilish, sezish, ta’sirlanish vazifalarini, ichki tomondagi ho’jayralar esa ovqatni hazm qilish va jinsiy vazifalarni bajarishga differensiyallashgan. 2. Sintsitial nazariya - I. Xodji (1943) va boshka olimlar nazariyalari; Kо‘p hо‘jayralilar kо‘p yadroli lekin bir plazmodiyli, kiprikli sodda hayvonlarga (tufelka) о‘xshash bir hо‘jayralilardan kelib chiqqan ya’ni qutblanishni kelib chiqishi va xo‘jayralar ixtisoslashuvi; evolyutsiya jarayonida tuzilishni murakkablashuvi va hokоzalar. Iering Xodja (Yugoslav zoologi) Metazoalar eng yuqori darajada tuzilgan sodda hayvonlarning ko’p yadroli infuzoriyalardan kelib chiqqan deb hisoblanadi. Masalan: tufelka (protaplazma ekto va entodan iborat, ikki xil yadro bor, teri qoplama murakkab (mionema, trixosist)), qisqaruv «teshigi» bor, konyugasiya yo’li orqali ko’p ho’jayralilar kelib chiqqan. Ammo embriologik eksperimentlar va boshqa dalillar Xodja nazariyasini tasdiqlamaydi. A. A. Zahvatkin (1949) nazariyasiga ko’ra ko’p ho’jayralilar koloniya bo’lib yashovchi bir ho’jayralilarning jinssiz bo’lishidan paydo bo’lgan Metazoaning kelib chiqishi gastreya va fagosetella bilan bo’gliq emas deb hisoblaydi. Yuqoridagi gastreya va fagosetella Metaoaning erkin holda yashovchi lichinkalari bo’lib, ular faqat turning geografik tarqalishini ta’minlaydi deb hisoblaydi.

Metazoa Zaxvatkinning fikricha o’troq holdagi koloniyali organizmlar xuddi hozirgi zamon bulutlari va gidroid poliplariga uxshash. Ayni vaqtda ko’p ho’jayralilarning kelib chiqishi bo’yicha Gekkel’ va Mechnikov nazariyalari eng ishonchli ta’limot bo’lib qolmoqda. Bu sohadagi bahslar hali oxiriga etgani yo’q. G‘ovaktanlilar – tuzilishi va embrion rivojlanishi bilan boshqa ko‘p metazoalardan keskin farqlanadigan eng qadimgi va sodda ko‘p ho‘jayrali hayvonlardir. Ularning qadimgi qazilma avlodlari Paleozoy erasi (Kembriy davri)dan ilgarigi qavatlardan ham ma’lum. G‘ovaktanlilar ko‘p ho‘jayralilarning sodda va o‘ziga xos avlodi- “shoxchasi” bo‘lganligidan ulardan boshqa formalar rivojlanmagan. G‘ovaktanlilar (Porifera) tip ga umumiy tavsif. G‘ovaktanlilar (Porifera) (Bulutlar) nihoyatda sodda tuzilgan, ko‘p ho‘jayrali o‘troq hayvonlar bo‘lib ko‘pchiligi dengiz va okeanlarda, ba’zilari ko‘lmak suvlarda, hovuzlarda, botqoqliklarda hayot kechiradi.boshqa ko‘p ho‘jayralilar kabi ularda ham ho‘jayralar ayrim vazifani bajarishga moslashgan bo‘lsada, mazkur ho‘jayralar to‘qimalar darajasiga ko‘tarila olmagan. G‘ovaktanlilar (Porifera) tanasining tashqi va qisman ichki satqi yapaloq qoplovchi epiteliya harakteridagi ho‘jayralardan tuzilgan bo‘lib markaziy bo‘shliq yoki oziqlanish xonachalari deb atalauvchi xivchinli yoki yoqali ho‘jayralar – xoanatsitlar bilan qoplangan. Bular oziq zarrachalarini ushlab olish va xazm qilishda xizmat qiladi. Bulutlarda turli shakldagi mineral yoki organik modda (spongin)dan tuzilgan skelet borligi harakterlidir. Ular mezogleya qavatida yetishadi. G‘ovaktanlilar (Porifera) ning tanasidagi minglarcha teshikchalar orqali ichki-paragastral qismiga o‘tuvchi suv oqimi oziq zarralari va kislorod keltirgach, foydalanilgan suv “oskulum” deb nomlanuvchi markaziy teshik orqali chiqarib yuboriladi. Jinsiy bo‘linish yoki kurtaklanish yo’li bilan ko‘payadi. Umuman bulutlarning tana shakli nihoyatda xilma-xil bo‘lib, sharsimon, qadahsimon, ko‘zachasimon va boshqa xillalarda bo‘ladi.

Bu tipga mansub bo‘lgan 5 mingtacha turning juda katta ko‘pchiligi dengiz va okeanlarda yashaydi. Bulutlar oziqlanish vazifasini bajaradigan yoqali xivchinli ho‘jayralar xoanatsitlarning joylashishi harakateriga qarab uch tipga: askon, sikon, leykon tipida tuzilgan. G‘ovaktanlilar (Porifera) tuzilishi. Askon - tipida tuzilgan bulutlar eng mayda va sodda tuzilgan bo‘lib bularning hamma turlari dengizlarda tarqalgan. Shu tipda tuzilgan Баренцов денгизида яшовчи assetta ning kattaligi 2-3 mm ko‘zachasimon, yakka yoki koloniya holida yashaydi. Ostki tomoni dengiz tubiga birikkan ustki tomonida esa oskulum teshigi joylashgan. Poralardan kirgan suv paragastral bo‘shliqqa o‘tadi. Tanasining ichki qismi xivchinli ho‘jayralar bilan qoplangan. Poralardan suv orqali kirgan oziq zarralari mikroblar, chirindilar, detrit (chirindi zarrachalari) ni ushlab olib boshqa ho‘jayralarga o‘tkazadi. Sikon – tipidagi tuzilgan bulutlarning tana devori askonlarga nisbatan bir muncha qalin. Bulardagshi xoanatsitlar paragastral bo‘shliqda emas, balki mazkur bo‘shliq bilan tashqi epiteleya orasidagi “xivchinli naychalar” deb ataluvchi maxsus yon bo‘shliqlarda joylashgan. Bu naychalar maxsus kanalchalar orqali tashqariga ochilgan. Umuman sikon bir nechta askonlarning birikishidan hosil bo‘lgan. Bular ham hammasi dengizlarda yashaydi. Leykon – shaklida tuzilgan bulutlar tana devorli ancha qalinlashgan bo‘lib leykonlarda xoanatsitlar maxsus kamerada joylashgan. Bu bulutlarning hammasi deyarli dengizda yashaydi. O‘zimizda uchraydigan “bodyaga” buluti leykon tipida tuzilgan. G‘ovaktanlilar (Porifera) jinssiz (kurtaklanish) va jinsiy yo‘l bilan ko‘payadi. Tashqi yon kurtaklanish bulutlarda ko‘p uchraydi va bu hodisa koloniya hosil bo‘lishida katta rol o‘ynaydi. Chuchuk suv bulutlari bodyagalar kuzda maxsus kurtak (qishlovchi) gemmulalar hosil bo‘ladi. Bular maxsus qobiqqa o‘ralib oladi va qishni o‘tkazadi. Qishda ona bulut o‘lib mazkur bulut (gemmula - mezogleya qavatida hosil bo‘ladi). Bulut o‘lgandan so‘ng gemmulalar suv tubiga tarqaladi. Kelgusi yil bahorda gemmulalardan yosh bulutlar chiqadi.

Jinsiy ko‘payishi va rivojlanishi. Bulutlar ayrim jinsli va germofradit bo‘lib gametalari mezogleyada yetishadi. Mezogleyadagi ho‘jayralardan tuxum ho‘jayrasi hosil bo‘ladi. Boshqa hayvonda shunday ho‘jayralardan spermatazoid yetishadi va suv orqali ona bulut ichiga kiradi va urug‘lantiradi. Bunda ba’zan “ selfing ” (ўз-ўзини уруғлантириш) hodisasi ham uchraydi. Oddiy bulutlar sinfining vakillaridan biri bodyaga, baykal buluti kabi oilalarining vakillari ko‘l va turli havzalarda uchraydi. Mazkur bulutlarning 3-4 turi O‘rta Osiyo (Buxoro oblasti, Farg‘ona vodiysi)ning ba’zi ko‘l va havzalarida uchraydi. Bulutlarning iqtisodiy ahamiyati uncha katta emas. O‘rta dengiz havzasida tarqalgan skeletli bulutlar “hammom buluti” nomi bilan yuritilb, O‘rta dengiz bo‘yi xalqlarining xo‘jaligida ma’lum ahamiyatiga ega. Bodyagalar oilasiga mansub bulutlar xalq meditsinasida ishlatiladi. Havza va ko‘llarda yashaydigan mazkur bulutlar suvni mikroblardan tozalanishda yordam beradi. G‘ovaktanlilar (Porifera) xilma-xilligi. Hozirgi davrda fanga ma’lum bo‘lgan bulutlar uchta sinfni 1. Ohakli bulutlar. 2. Shishasimon bulutlar. 3. Oddiy bulutlar. Ohakli bulutlar sinfiga mansub bulutlarning hamma turlari sayoz dengizlarda yashaydi. Ular askon, sikon yoki leykon tipida tuzilgan bulib, to‘g‘ri, uchburchak yoki to‘rtburchak shaklda, ko‘pincha erkin joylashgan. Shishasimon bulutlar sinfiga mansub bulutlarning tanasi turli shaklda bo‘lib, birmuncha yirik (150 sm gacha). Hamma turlari deyarli dengiz va okeanlarning katta chuqurliklarda uchraydi. Mezogleya qismi yaxshi rivojlangan, Leykon tipida tuzilgan mazkur bulutlarning skeleti kremniy oksedidan iborat bo‘lib, juda xilma- xil murakkab shakllarda bo‘ladi. Oddiy bulutlar sinfining vakillari eng ko‘p tarqalgan bo‘lib, ba’zi turlari chuchuk suv havzalarida yashaydi. Hamma turlari leykon tipida tuzilgan, xilma-xil

shaklda va har xil katta-kichiklikda bo‘ladi. Bular o‘rtasida ayniqsa kremniy – organik skeletlilar turkumi alohida ahamiyatga ega. Spongin skeletli bulutlarning skeleti murakkab “to‘qilgan” elastik – qayishqoq spongin moddasidan tuzilgan; ba’zilari birmuncha yirik, yumaloqroq yoki “noto‘g‘ri” (havodagi parcha bulutga o‘xshash) shakllarda bo‘ladi. Ko‘pchiligi O‘rta dengiz va Egey dengizida tarqalgan. Ma’lum xo‘jalik ahamiyatga ega. Bodyaga, baykal buluti kabi oilalarning vakillari ko‘l va turli havzalarda uchraydi. Bularning skeleti ignacha va tanachalari kremniy oksididan tuzilgan bo‘lib, spongin moddasi bilan tutashgan. Mazkur bulutlarning 3-4 turi O‘rta Osiyo (Buxoro oblasti, Farg‘ona vodiysi) ning ba’zi ko‘l va havzalarida topilgan. Bulutlarning iqtisodiy ahamiyati uncha katta emas. O‘rta dengiz havzasida tarqalgan va spongin skeleti bulutlar – “ hammom buluti ” nomi bilan yuritilib, O‘rta dengiz bo‘yi xalqlarining xo‘jaligida ma’lum ahamiyatga ega. Bodyagalar oilasiga mansub bulutlar xalq meditsinasida ishlatiladi. Havza va ko‘llarda yashaydigan mazkur bulutlar suvni mikroblardan tozalanishida yordam beradi. Plastinkasimonlar (Placozoa) tip i ga umumiy tavsif. 1883 yilda Avstraliyadagi dengiz akvariumlaridan birida kichkinagina ko‘p ho‘jayrali mavjudot topiladi. Bu organizmni trixoplaks (Trichoplax) deb atashadi. Shundan buyon bunday organizmlar bir necha bor dengizlardan topilgan va akvariumlarda ko‘paytirilgan. Trixoplaksning yassi, yapoloq gavdasining diametri 2-3 mm, qalinligi esa 25 mkm. Gavdasining yuqori (dorsal) tomoni yassi epitelial ho‘jayralar bilan qoplangan. Ostki (ventral) tomoni pastga (substrat) qapishgan bo‘lib, u mikrovorsinkali kiprikli ho‘jayralardan tuzilgan bo‘ladi. Mikrovorsinkalar bilan oziqlansa, kiprikli ho‘jayralar “lokamotor” vazifani bajaradi. Trixoplaks substratga sirpanib harakatlanadi. Dorsal va ventral qatlamlar oralig‘idagi bo‘shliqni biriktiruvchi to‘qima ishg‘ol qilgan. Trixoplaks harakati, gavdasi shakli amyobani eslatsada, uning gavdasi o‘zgarmaydi. Trixoplaksni doimiy bosh va ketingi qismlari mavjud emas. Qaysi tomonga tomonga harakat qilsa o‘sha tomoni boshi

hisoblanadi. Bu gilamcha ustida harakatlanayotgan komp’ter sichqonchasini eslatadi. Oziqlanish paytida trixoplaks orqa tomoni markazi yuqoriga ko‘tarilib, qorin tomoni markazi ichkariga bukiladi. Natijada gavdasi “yopiq cho‘ntak” shakliga kiradi. Cho‘ntak ichida qolgan oziq zarrachalari vorsinkali ho‘jayralar tomonidan o‘zlashtiriladi. Bu oddiy diffuziyani eslatadi. Trixoplaks asosan jinssiz yo‘l bilan kurtaklanib ko‘payadi. Dorsal tomonida bir nechta kichkina-kichkina xivchinli kurtakchalar hosil bo‘ladi va ular gavdadan ajralgandan so‘ng suvda erkin suzib yurib keyinchalik suv tubiga tushadi. Trixoplaks jinsiy yo‘l bilan ko‘payadi degan qarashlar ham bor, chunki ayrim hollarda (akvariumda kuzatilgan) ventral tomondagi to‘qimalardan qobiqqa o‘ralgan tuxum ho‘jayralar hosil bo‘lgan va undan xivchinli lichinkalar chiqib, suvda bir necha muddat erkin suzib yurib, so‘ngra suv tubiga tushgan. Spermatozoidlar qanday hosil bo‘lishi noma’lum qolmoqda.

Adabiyоtlar: 1. G.G.Abrikosov va boshqalar. «Zoologiya» 1 - 2 jilt. T: 1966. 2. V.F.Natali «Umurtqasiz hayvonlar zoologiyasi». T: 1966. 3. S.P. Naimov. «Umrtqali hayvonlar zoologiyasi» 1995 y. 4. O Mavlonov .Sh.Xurramov «Umirqasizlar zoologiyasi» T. 1988 y. 5. E.I.Lukin «Zoologiya» Moskva 1989

Похожие

Eumetazoalar (Eumetazoa) Bo‘shliqichlilar (Cnidaria) va Taroqsimonlar (Ctenophora) tiplari

Куп хужайралиларнинг (metazoa) купайиши ва индивидуал ривожланиши

Bir ho‘jayralilar (Protozoa)

Alveolatalar (Alveolata) tipi

Кўп ҳужайралилар