Bir ho‘jayralilar (Protozoa) - Зоология - Рефераты

Bir ho‘jayralilar (Protozoa)

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

50.5 KB

Bir ho‘jayralilar (Protozoa) Reja: 1. Protozoologiyaga kirish. 2. Bir ho‘jayralilar (Protozoa) umumiy tavsifi. 3. Bir ho‘jayralilar (Protozoa) sistematikasi. 4. Xivchinlilar (Euglenozoa) tipi. Evglenasimonlar (Euglenoidea) sinfi. 5. Chlorophyta tipi. 6 . Yoqali xivchinlilar (Shoanoflagellata) , Retortamonada va Axostylata tiplari.

Protozoologiyaga kirish. Eukariot ho‘jayra deb yoki gavdasi bitta ho‘jayradan tuzilgan hayotiy organizmlarga aytiladi. Bir ho‘jayrali eukariotlar – (prokariot ho‘jayradan farqi, prokariot ho‘jayralarda ya’ni bakteriyalar, viruslarda yadro bo‘lmaydi) oddiy ho‘jayra bo‘lib yadro va membrana qobiq bilan o‘ralgan bo‘ladi. Bir ho‘jayrali eukariotlar yoki organizmlar – Protista (Protistalar) nomi bilan ataladi. Protistalar ichida harakatchan formalar ham uchraydi va ular fanda Protozoa (Protozoalar) deb ataladi. Eukariot ho‘jayralar tuzilishi – ko‘p ho‘jayrali hayvonlar, o‘simlik va zamburug‘lar to‘qimalaridagi ho‘jayralarga o‘xshash bo‘ladi. Eukariot ho‘jayralarda quyidagi organoidlar: yadro, mitoxondriya, xloroplast, sitoplazma, endoplazmatik to‘r, ribosoma, Goldji apparati bo‘ladi. Eukariot ho‘jayralar uch xilda: amyobasimon, xivchinli va kipriklar yordamida harakatlanadi. Ерда ҳаёт пайдо бўлиши ҳақидаги ҳозирги замон асосланган гипотезаларда ерда кислородсиз муҳитда дастлабки ҳаёт куртаклари “ прокариот ҳўжайралар” 3,5-3,9 млрд йил олдин пайдо бўлган деб фараз қилинади. Прокариот ҳўжайралар пайдо бўлганидан 2 млрд йилдан кейин “ эукариот ҳўжайралар ” пайдо бўлган. Демак бундан тахминан 1,5 млрд йил олдин эукариот ҳўжайралар пайдо бўлган, дастлабки “ кўп ҳўжайрали организмлар ” пайдо бўлганига эса 1 млрд йил бўлган деб тахмин қилинади. Prokariot ho‘jayralar – orgonoidlari bo‘lmaganligi sababli ular uchun o‘zini ishlab chiqarishi va energiya manbasi bo‘lib ular tomonidan diffuziya yo‘li bilan o‘zlashtirilgan ozuqa ya’ni oddiy organik molekulalar “biomolekulalar” xizmat qilgan. Yashayotgan muhitda erkin kislorod bo‘lmaganligi sababli Prokariot ho‘jayralar da anaerob energiya almashinuvi yoki glikoliz jarayoni yuz bergan. Bu metobolitik yo‘l bilan ho‘jayrani kislorod va ozuqaga bo‘lgan ehtiyoji qondirilgan. Organik molekulalar va organik zahiraga bo‘lgan ehtiyoj tufayli evolyutsiya jarayonida fotosintezga layoqati bo‘lgan shunday qadimgi organizmlar guruhi paydo bo‘ldiki endi ular quyosh yorug‘ligidan foydalangan holda ozuqa

moddalarini atmosferadagi SO va N dan sintez qilishni o‘zlashtirdi. Natijada yerda doimiy organik moddalar hosil bo‘lish manbai - fotosintez jarayoni paydo bo‘ldi. Dastlabki fotosintez qiluvchi mikroorganizmlar – ko‘k-yashil bakteriyalar (sinezelenniye bakterii) bo‘lib ular NO dan elektronlar manbai sifatida foydalangan. Bu atmosferada erkin O ni paydo bo‘lishi va to‘planishiga olib kelgan. Bu esa o‘z navbatida aerob nafas oluvchi tirik organizmlar paydo bo‘lishiga olib keldi. Bu eukariot ho‘jayralar edi. Bir ho‘jayralilar (Protozoa) umumiy tavsifi Бир ҳўжайралиларга (Protozoa) мансуб организмлар танаси ягона ҳўжайрадан тузилган. Бу ҳўжайра мустақил бир бутун организм бўлиб яшашга мослашган. Бир ҳўжайралиларга (Protozoa) танаси битта ҳўжайрадан тузилганлигидан улардаги ҳаётий йўналишлар (ҳаракатланиш, озиқ зарраларини олиш, ҳазм қилиш, ҳимояланиш, айрим ва бошқа вазифалар)ни бажариш учун мазкур ҳўжайрада махсус қисмлар органоидлар ривожланган. Bir ho‘jayralilar (Protozoa) juda mayda hayvonlar bo‘lib, ular ko‘pchiligining kattaligi 150-200 mk keladi. Ko‘pgina sodda hayvonlar bir yadroga ega, ba’zi murakkab tuzilganlari ikki yadroli, ayrimlari ko‘p yadroli bo‘ladi. Ular asosan ikkiga bo‘linib ko‘payadi, ya’ni jinssiz ko‘payadi. Ba’zi turlari murakkab bo‘linish yo‘li bilan bir qatorda jinsiy ko‘payish hodisasi ham uchraydi. Bir ho‘jayralilar ikki xil usulda oziqlanadi. Avtotrof – (yashil xivchinlilar) Geterotrof – (chirindixo‘r, parazit) Bu bir ho‘jayrali hayvonlar yer yuzining hamma joyida uchraydi: okeanlarda, dengizlarda, chuchuk suvlarda, turli o‘simlik hayvonlarning tanasida va hatto nam tuproqlarda hayot kechiradi. Parazit formalari insonda, hayvonlarda xavfli kasalliklar qo‘zg‘atadi.

Bir ho‘jayralilar (Protozoa) sistematikasi. Hozirgi sistematikaga ko‘ra bu tipga 215000 dan ortiq tur kirib bir nechta taksonlarga bo‘linadi. 1. Xivchinlilar(Euglenozoa) tipi . 1.1. Evglenasimonlar(Euglenoidea) s infi . 1.2. Kinetoplastida (geterotrof xivchinlilar) sinfi. 2. Yashil suv o‘tlari(Chlorophyta) tipi. 2.1. Volvokslar (Volvocida) turkumi. 3. Yoqali xivchinlilar (Shoanoflagellata) tipi. 4. Retortamonada tipi. 5. Axostylata tipi. 6. Alveolata tipi. 6.1. Dinoflagellata kenja tipi . 6.2. Infuzoriyalar (Ciliophora) kenja tipi. 6.3. Sporalilar (Apicomplexa) kenja tipi. 6.3.1. Gregarinea sinfi. 6.3.2. C occidia sinfi. 6.3.3. Hematozoa sinfi. 7. Amyobasimonlar (Sarcodina) tipi. 7. 1. Foraminiferea sinfi. 7. 2 . Actinopoda sinfi. 7. 3 . Radiolaria sinfi. 7. 4 . Acantharea sinfi. 7. 5 . Heliozoa sinfi. Xivchinlilar (Euglenozoa) tipi. Evglenasimonlar(Euglenoidea)sinfi. Xivchinlilar Euglenozoa tipi, 2 ta sinfga bo‘linadi. 1. Euglenoidea sinfi. 2. Kinetoplastida sinfi.

Euglenoidea sinfining harakterli vakillari Euglena viridis, Euglena gracilis ko‘pincha to‘xtab qolgan ko‘lmak suvlarda ba’zi bir ifloslangan hovuzlar hamda vaqtli suv havzalarida ko‘plab uchrab, suvning ko‘karishi (“gullashi” ) ga sabab bo‘ladi. Yashil evglena tanasining oldingi qismida joylashgan ancha uzun xivchinining buralib- eshilganligidan bir tekisda harakatlanadi. U bir necha nihoyatda nozik tolalardan tarkib topgan. Evglena endoplazmasida yashil xromotafora donachalari yaqqol ko‘zga tashlanadi. Evglena bu donachalar yordamida quyosh nuri energiyasini o‘zlashtirib suv va CO2 dan glyukoza sintezlab autotrof tipda ovqatlanadi. Evglenalar yashash muhitining o‘zgarishiga qarab oziqlanish usulini o‘zgartira oladi. Agar evglenani qarong‘uda saqlansa, u tezda xromotofora tanachalarini yo’qotib, suvda erigan organik moddalarni shilib oziqlanishga ko‘chadi. Bu saprofit (Suvda erigan moddalarni shilib oziqlanishga) oziqlanish deyiladi. Evglenalar ikki xil tipda oziqlana oladi: a) autotrof – o‘simliksimon b) geterotrof – hayvonsimon. Bo‘linish yo‘li bilan ko‘payadi. Kinetoplastida sinfi. Bu geterotrof usulda hayot kechiradigan xivchinlilarni bir necha xili dengizlarda va chuchuk suvlarda hamda hayvonlar va inson tanasida parazitlik qilib hayot kechiradi. Vakillari: tripanosoma (Trypanosoma sp.), leyshmaniya ( Leishmania sp.). Bularning ayniqsa hayvon va inson tanasida parazitlik qilib nihoyatda xilma- xildir va xavfli kasalliklarni tug‘diradi. T riponasomalar – parazit xivchinlilarning eng xavflilaridan bo‘lib, ular turli umurtqali hayvonlar, jumladan insonning qonida hayot kechiradi. Triponasomaning tanasi cho‘ziq yassilashgan bo‘lib oldingi tomondan ayrilgan bitta xivchini orqaga yo’nalib yon tomonga yopishgan. Shu joyda xivchin ektoplazmaga tutashib, to‘lqinlanuvchi parda hosil qiladi. Parazit mazkur parda vositasida harakat qiladi. Murakkab tuzilgan bazal tanacha (kinetoplastlar)

xivchinning endoplazmadagi qismida joylashgan. Bir yadroli, bo‘linish yo’li bilan ko‘payadi. Kattaligi 15-30 mk. Masalan: Uyqu kasali tripanosamasi Afrikada ekvator atrofida va janubiy qismida xavfli kasallik uyqu kasalini keltirib chiqarishi aniqlangan. Bu kasallikni se-se pashshasi tarqatadi. Pashshada uyqu tripanosomasi ma’lum muddatni o‘taydi va uning so‘lak bezlariga kelib joylashib oladi va chaqqanda hayvon yoki odamda o‘tishi mumkin. Qonga tarqalib keyin orqa miyaga joylashib oladi. Tripanosomalar - «uyqu kasalligi», ni keltirib chiqaradi. Boshlang‘ich etap larda bemorning qonida yashaydi va sekinlik bilan orqa miya suyuqligiga o‘tadi. Bemor surunkali ko‘p uxlaydi va bu o‘lim bilan tugaydi. Bu kasallikni tashuvchisi setse pashshasi hisoblanadi. Invaziyani manbasi toq tuyoqli umurtqali hayvonlar (antilopalar) va kasal odamlar sanaladi. Hozirgi vaqtda davolash choralari topilgan. Leyshmaniya odamning yuzi va qo‘l oyog‘ining teri to‘qimasida parazitlik qilib surunkali yara (yomon yara) hosil qiladi. Bu kasallik hozir ham uchraydi. Leyshmaniyalar - leyshmanioz («avg‘on yarasi») ni keltirib chiqaradi. Bularni tashuvchisi – qon so‘ruvchi pashshalar, invaziya o‘chog‘i — yovvoyi kemiruvchilar va kasal odamlar hisoblanadi. Chlorophyta P . Bu tipni eng ko‘p tarqalgan turlari Volvokslar turkumiga ta’luqli bo‘lib eng xarakterli vakili Volvoks — xivchinli bir ho‘jayrali hayvonlarning sharsimon koloniyasidir. Koloniyaning ho‘jayralari zooidlar deb ataladi. Bir dona sharsimon koloniyasida 3 tadan, 60 000 tagacha zooidlar bo‘ladi. Koloniya markazi yopishqoq modda bilan to‘lgan . Aralash (miksotrof) oziqlanadi. Bir yadroli. Jinssiz ko‘payish ho‘jayraning mitoz bo‘linishi orqali, jinsiy ko‘payish gametalar hosil bo‘lishi orqali boradi. Volvoks kolonial xivchinlilar ichida eng yirigi (2 mm gacha) bo’lib, uni hovuzlarda, ko’llarda va ba'zan sholipoyalarda uchratish mumkin. Volvoksning tanasi sharsimon, koloniya holda yashovchi bir hujayrali xivchinlilardandir. Koloniyadagi bir nеcha ming individlar (hujayralar) sitoplazmatik ko’prikcha orqali bir-birlari bilan tutashgan. Har qaysi hujayraning tuzilishi xuddi

evglеnaning hujayra tuzilishiga o’xshaydi, ya'ni har bir individning ikkitadan xivchini, yadrosi, xromatoforalari, qisqaruvchi vakuolasi va «ko’zchasi» (stigma) bo’ladi. Shuning uchun volvoks tarkibidagi individlarning har birini mustaqil bir hujayrali organizmlar d е b harash lozim. L е kin bu individlarning ko’pchiligi bo’linib ko’payish xususiyatiga ega emas, ularni volvoks tarkibidagi samotik hujayralar d е b ataydilar. Volvokslarda ko’payish xususiyatiga ega bo’lgan individlar juda oz, atigi 4-10 bo’lishi mumkin. Bular part е nogonidiyalar yoki «ko’payuvchi v е g е tativ hujayralar»dir. Ularda h е ch qanday organoidlar bo’lmaydi va faqat ko’payish uchun xizmat qiladi. Koloniyadagi ana shu individlar (part е nogoniyalar) ning bir n е chtaga bo’linishi natijasida yangi yosh koloniya xosil bo’ladi. Shuning uchun volvokslar ichida («ona» tarkibida) bir n е cha yosh («qiz») koloniyachalar bo’ladi. Yoqali xivchinlilar (Shoanoflagellata) , Retortamonada va Axostylata tiplari. Yoqali xivchinlilar (Сhoanoflagellata P ) . Bu bir hо‘jayrali xivchinlilar bо‘lib dengiz va chuchuk suvlarda tarqalgan. Gavdasini bosh qismidagi bir dona xivchini silindrsimon yoqa ichida joylashgan bо‘ladi. Yoqali xivchinlilarning 600 dan ortiq turi mavjud bо‘lib, hо‘jayra diametri kattaligi 10 mkm dan oshmaydi. Yoqali xivchinlilar oziqlanishi uchun ularning xivchinlari suv oqimini harakatga keltiradi. Natjada suv tarkibidagi bakteriyalar, organik zarrachalar yoqasi ichiga tushadi. Ozuqani fagotsitoz yо‘li bilan organizm о‘zlashtiradi. Yoqali xivchinlilar yakka, koloniya holida hamda erkin va о‘troq hayot kechiradi. Retortamonadalar ( Retortamonada ) P va Aksostilatalar ( Axostylata ) P . Bu ikkala takson ham geterotrof xivchinlilar bo‘lib, ularda 4 tadan tortib bir necha mingtagacha xivchinlar bo‘ladi. Bu tiplarga mansub 700 dan ortiq turlarning faqat bir nechtasigina erkin hayot kechiradi. Tiplarning har birini 2 tadan sinflari bor. Aksariyat turlari umurtqali hayvonlar, hasharotlar, xususan tarakan va termitlar ichagida, kislorodsiz muhitda., anaerob hayot kechiradi.

Retortamonadalar ning Jiardiya (Giardia lamblia) turi AQSH da tarqalgan bо‘lib odamlar ichagida parazitlik qilib, qonli ichburug‘ (qonli ponos) kaslligini keltirib chiqaradi. Ichak lyambliyalari asosan – о‘t yо‘li, ingichka ichak paraziti. Yо‘g‘on ichakda sistaga aylanadi. Sistalari orqali tarqaladi. Aksostilatalar ham juda mayda xivchinli parazitlar bо‘lib, ulardan Trixomonas (Trichomonas vaginalus) odamning siydik – tanosil sistemasida parazitlik qiladi va odamga faqat jinsiy yо‘l bilan yuqadi. Trixomonadalar – umurtqali hayvonlar xususan sut emizuvchilar siydik tanosil yо‘lida parazitlik qilib, uni yallig‘laydi. Aksostilatalarnig gipermastegidlar taksoni yog‘ochxо‘r termit va tarakanlarning ichagida mutalistik (simbioz) hayot kechiradi. Yog‘ochxо‘r termitlar va tarakanlar qattiq yog‘och ozuqani gipermastegidlarsiz hazm qila olmaydi. Chunki yog‘ochni suyuq sellyulozaga gipermastegidlar aylantirib beradi va ikki tur о‘zaro foydali simbioz ( mutalistik) hayot kechiradi.

Adabiy о tlar: 1. G.G.Abrikosov va boshqalar. «Zoologiya» 1 - 2 jilt. T: 1966. 2. V.F.Natali «Umurtqasiz hayvonlar zoologiyasi». T: 1966. 3. S.P. Naimov. «Umrtqali hayvonlar zoologiyasi» 1995 y. 4. O Mavlonov .Sh.Xurramov «Umirqasizlar zoologiyasi» T. 1988 y. 5. E.I.Lukin «Zoologiya» Moskva 1989

Похожие

Sodda hayvonlar tipi (Protozoa)

Энг содда ҳайвонлар типи – Protozoa

Ko‘p ho‘jayralilar (Metazoa) G‘ovaktanlilar (Porifera Spongia) Plastinkasimonlar (Placozoa) tiplari

Бир хужайралиларнинг (protozoa) купайиши ва индивидуал ривожаниши

Бир хужайралиларнинг (protozoa) купайиши ва индивидуал ривожаниши