Sodda hayvonlar tipi (Protozoa) - Зоология - Рефераты

Sodda hayvonlar tipi (Protozoa)

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

60 KB

Sodda hayvonlar tipi (Protozoa) Reja: 1. Sodda hayvonlar tipiga umumiy tavsif. 2. Sarkodalilar: Ildizoyoqlilar kichik sinfi. 3. Xivchinlilar sinfi. 4. Hayvonsimon xivchinlilar. 5. Infuzoriyalar sinfi. 6. Sporalilar sinfi. 7. Qon sporalilar turkumi vakillari, hayoti va zarari. 8. Knidosporidiyalar sinfi. 9. Sodda hayvonlar kelib chiqishi va evolyusiyasi.

Sodda hayvonlar tipiga umumiy tavsif. Sodda hayvonlar tipiga mansub organizmlar tanasi yagona hо‘jayradan tuzilgan. Bu hо‘jayra mustaqil bir butun organizm bо‘lib yashashga moslashgan. Sodda hayvonlar tanasi bitta hо‘jayradan tuzilganligidan ulardagi hayotiy yo’nalishlar (harakatlanish, oziq zarralarini olish, hazm qilish, himoyalanish, ayrim va boshqa vazifalar)ni bajarish uchun mazkur hо‘jayrada maxsus qismlar organoidlar rivojlangan. Sodda hayvonlar juda mayda hayvonlar bо‘lib, ular kо‘pchiligining kattaligi 150-200 mk keladi. Kо‘pgina sodda hayvonlar bir yadroga ega, ba’zi murakkab tuzilganlari ikki yadroli, ayrimlari kо‘p yadroli bо‘ladi. Ular asosan ikkiga bо‘linib kо‘payadi, ya’ni jinssiz kо‘payadi. Ba’zi turlari murakkab bо‘linish yo’li bilan bir qatorda jinsiy kо‘payish hodisasi ham uchraydi. Sodda hayvonlar ikki xil usulda oziqlanadi. Autotrof – (yashil xivchinlilar) Geterotrof – (chirindixо‘r, parazit) Bu bir hо‘jayrali hayvonlar yer yuzining hamma joyida uchraydi: okeanlarda, dengizlarda, chuchuk suvlarda, turli о‘simlik hayvonlarning tanasida va hatto nam tuproqlarda hayot kechiradi. Parazit formalari insonda, hayvonlarda xavfli kasalliklar qо‘zg‘atadi. Hozirgi sistematikaga kо‘ra bu tipga 25000 dan ortiq tur kirib beshta sinfga bо‘linadi. 1. Sarkodalilar (yolg‘on oyoqlilar) - Sarcodina 2. Xivchinlilar – Mastigophora 3. Sporalilar – Sporosoa 4. Knidosporida – Cnidosporidia 5. Infuzoriya – Jnfusoria. 2.Sarkodalilar (Sarcodina) sinfi. Sarkodalilar yoki yolg‘onoyoqlilar boshqa bir hо‘jayrali hayvonlarga qaraganda bir muncha sodda tuzilgan. Sarkodalilar uchun о‘zgarib turuvchi yolg‘onoyoqlilar hosil qilib harakatlanish va shular vositasida oziq zarralarini ushlab olish harakterlidir. Bu sinf uchta kenja sinfga bо‘linadi.

1.Ildizoyoqlilar – ( Rnisopoda) 2.Nurlilar – (Radiolaria) 3.Quyoshsimonlar – (Heliosoa) Ildizoyoqlilar (Rnisopoda) kichik sinfi. Protey amyobasi. (Amoeba proteus) kо‘llar, hovuzlar yoki suvi tozaroq kichik havzalar tubida yashaydi. Kattaligi 0,5 mm protey amyobasining mikroskop ostida tanasi atrofida bir tomondan о‘sib ikkinchi tomondan qisqarib turuvchi tо‘mtoq-chо‘ziq uchlarini aniq kо‘rish mumkin. Bular yolg‘onoyoqlilar deb ataladigan orgonoidlar bо‘lib amyoba shular vositasida harakatlanadi. Bu oyoqlar oziqni qamrab olishga ham xizmat qiladi. Amyoba tanasi tashqi qavat bilan о‘ralgan bо‘lib, bu ektoplazma deb ataladi. Ektoplazmaning ichki qismi sitoplazma bilan tо‘lgan. sitoplazma tananing qaysi tomoniga harakat qilsa, о‘sha tomonidan yolg‘on oyoq hosil bо‘ldai. Oziq hazm bо‘lishi – Yolg‘on oyoqlar bilan о‘rab olingan oziq endoplazmaga о‘tgach, tiniq suyuqlik pufakcha bilan qoplanadi. Bu pufakcha ovqat hazm qilish vakuolasi bо‘lib u oziqni eriydigan holga keltiradi va shu yo’l bilan tanaga tarqatadi. Ayirish – Amyoba endoplazmasidagi tiniq pо‘fakcha qisqaruvchi vakuolalar ortiqcha suvni tashqariga chiqarib turadi. Shu bilan birga mazkur “nasoscha” lar moddalar almashinuvi tufayli tanada hosil bо‘lgan CO 2 na ham ayirishga yordam beradi. Hamma amyobalar mitoz yo’li bilan kо‘payadi. Normal sharoitda yashayotgan amyobalar har 24-48 soatda bir kо‘payadi. Himoya va tarqalishi – Yashash sharoitining yomonlashishi (marta suvning quriy boshlashi) bilan amyoba tanasi kichrayadi. Ektoplazmasi atrofida maxsus himoya qobig‘i (sista) hosil bо‘ladi. Sistaga о‘ralgan amyoba о‘z hayotini uzoq muddat saqlab qola oladi. Sistalashgan amyobalar shamol yordamida uzoq joylarga tarqaladi. Parazit turlari – Parazit amyobalarning bir necha xili odamzod ichagida ham uchraydi. Ularning ba’zilari masalan, ichakda yashaydigan Koli amyobasi

(Entamoeba coli) insonga zarar yetkazmasdan ichakdagi mikroblar bilan oziqlanadi. Lekin ichburug‘ amyobasi (Entamoeba histolytica) kо‘p hollarda ichak devorlarida yara hosil qilib, ancha og‘ir о‘tadigan qonli ichburug‘ (dizenteriya - amyoba) hastaligi keltirib chiqaradi. Bularning sistalari odam najasi bilan tashqariga chiqib turadi. Sistalangan amyoba 2-3 oygacha tiriklik hususiyatini saqlay oladi. Bu kasallik asosan issiq va subtropik mamlakatlarda kо‘plab uchraydi. 3.Xivchinlilar sinfi – (Mastigopora) Sakkiz mingga yaqin turni о‘z ichiga oladigan bu sinf 2 ta kichik sinfga bо‘linadi. 1.О‘simliksimon xivchinlilar 2.Hayvonsimon xivchinlilar О‘simliksimonlarning harakterli vakili yashil evglena (Evglina virdis) kо‘pincha tо‘xtab qolgan kо‘lmak suvlarda ba’zi bir ifloslangan hovuzlar hamda vaqtli suv havzalarida kо‘plab uchrab, suvning kо‘karishi (“gullashi”)ga sabab bо‘ladi. Yashil evglena tanasining oldingi qismida joylashgan ancha uzun xivchinining buralib- eshilganligidan bir tekisda harakatlanadi. U bir necha nihoyatda nozik tolalardan tarkib topgan. Evglena endoplazmasida yashil xromotafora donachalari yaqqol kо‘zga tashlanadi. Evglena bu donachalar yordamida quyosh nuri energiyasini о‘zlashtirib suv va CO 2 dan glyukoza sintezlab autotrof tipda ovqatlanadi. Evglenalar yashash muhitining о‘zgarishiga qarab oziqlanish usulini о‘zgartira oladi. Agar evglenani qarong‘uda saqlansa, u tezda xromotofora tanachalarini yo’qotib, suvda erigan organik moddalarni shilib oziqlanishga kо‘chadi. Bu saprofit (Suvda erigan moddalarni shilib oziqlanishga) oziqlanish deyiladi. Evglenalar ikki xil tipda oziqlana oladi: a) autotrof – о‘simliksimon b) geterotrof – hayvonsimon. Bо‘linish yo’li bilan kо‘payadi.

4.Hayvonsimon (Zoomastagina) xivchinlilar Bu geterotrof usulda hayot kechiradigan xivchinlilarni bir necha xili dengizlarda va chuchuk suvlarda hamda hayvonlar va inson tanasida parazitlik qilib hayot kechiradi. Bularning ayniqsa hayvon va inson tanasida parazitlik qiluvchi turlari nihoyatda xilma-xildir va xavfli kasalliklarni tug‘diradi. Masalan: triponasomalar – parazit xivchinlilarning eng xavflilaridan bо‘lib, ular turli umumrtqali hayvonlar, jumladan insonning qonida hayot kechiradi. Triponasomaning tanasi chо‘ziq yassilashgan bо‘lib oldingi tomondan ayrilgan bitta xivchini orqaga yo’nalib yon tomonga yopishgan. Shu joyda xivchin ektoplazmaga tutashib, tо‘lqinlanuvchi parda hosil qiladi. Parazit mazkur parda vositasida harakat qiladi. Murakkab tuzilgan bazal tanacha (kenitoplastlar) xivchinning endoplazmadagi qismida joylashgan. Bir yadroli, bо‘linish yo’li bilan kо‘payadi. Kattaligi 15-30 mk. Masalan: Uyqu kasali tripanosamasi Afrikada ekvator atrofida va janubiy qismida xavfli kasallik uyqu kasalini keltirib chiqarishi aniqlangan. Bu kasallikni se-se pashshasi tarqatadi. Pashshada uyqu tripanosomasi ma’lum muddatni о‘taydi va uning sо‘lak bezlariga kelib joylashib oladi va chaqqanda hayvon yoki odamda о‘tishi mumkin. Qonga tarqalib keyin orqa miyaga joylashib oladi. Leyshmaniya (tropik) odamning yuzi va qо‘l oyog‘ining teri tо‘qimasida parazitlik qilib surunkali yara (yomon yara) hosil qiladi. Bu kasallik hozir ham uchraydi. 5.Infuzoriyalar (Infusorta) sinfi Bu kiprikli hayvonlarning hozirgi vaqtda 6 mingdan ortiq turi ma’lum bо‘lib, bularning bir qanchasi dengiz va okeanlarda, chuchuk suvlarda, nam tuproqli joylarda tarqalgan. Ba’zilari esa hayvonlar tanasida parazitlik qiladi. Tufelka infuzoriyasi (Paramecium cavdotum) Bu hayvonning tanasi yassiroq tuzilgan bо‘lib, oldingi qismi bir oz ensiz tumtoqroq, orqa tomoni serbarroq-uchlik bо‘lib, tanasi umuman tuflini tagcharmini

eslatadi. Tanasi kiprikchalar bilan qoplangan (15 mingtagacha) bular yordamida harakat qiladi. Tufelka tanasining bir tomonida kattagina botiqlik bо‘lib, buni og‘iz oldi qismi peristom deyiladi. Og‘iz oldi botiqligining oldida hо‘jayra og‘izchasi – sitostoma joylashgan. Tufelka asosan suvdagi mikroblar bilan oziqlanadi. Ba’zan u chirindi yoki suv о‘ti parchalari ham oziq sifatida о‘zlashtiradi. Endoplazmaga о‘tgan oziq tomchi bilan о‘ralgan holda oziq vakuoli hosil qiladi. Tufelkada ikkita qisqaruvchi vakuolalar hosil bо‘ladi, biri oldida – biri orqa tomonidan joylashgan, mikroskop ostida yulduzchaga о‘xshaydi. Bular ayirish vazifasini navbatma-navbat bajaradi. Har 45 minutda о‘z hajmi barobar suyuqlik ajratadi. Tufelka katta yadrosi makronukleus va kichik yadro mikronukleus. Tufelka kо‘ndalangiga bо‘linib kо‘payadi. Bundan tashqari infuzariyalar sinfini bir necha turkumlari bor. 1.Har xil kipriklilar 2. Doira kipriklilar 3. Parazit infuzariyalar Masalan: odamda parazitlik qiluvchi balantidiy yo’g‘on va ingichka ichakda parazitlik qiladi. Parazit infuzariyalar. Bir qancha xil umurtqali va umurtqasiz hayvonlarda hamda insonda parazitlik bilan hayot kechiruvchi infuzariyalarning turlari nihoyatda kо‘p bо‘lib, bular har xil turkum va guruhlarga bо‘linadi. Balantidiy (Balantidiuru coli) odamning yo’g‘on va ingichka ichagida parazitlik qiladi. Kattaligi 30-150 mk keladi. Tanasi loviyasimon. Odamning ingichka ichagi devorlarini yallig‘lab, qonli ichburug‘ kasalini keltirib chiqaradi va qizil qon tanachalarini yutib ovqatlanadi. Lekin yo’g‘on ichakda zarar keltirmasligi mumkin, biroq bunday odam “sista” tarqatadi.

Balantidiy chо‘chqa, sichqon, kalamush va odamsimon maymunlarda ham uchraydi. Ot, eshak va qoramollarning ichagida 100 ga yaqin turdagi parazit infuzariyalar uchraydi. Kо‘pincha otlarning yo’g‘on, kо‘richak ingichka ichagida kо‘payib ketib ot ichagidan olingan 1sm3 suyuqlikda 3 mln.tagacha infuzariya uchraydi. Ixtiofiyrmus – kori, sazan va boshqa baliqlarning terisida, suzgichlari yoki jabralarida parazitlik qiluvchi yirik (0,5-1mm) infuzariyalar bо‘lib baliqchilik xо‘jaligida katta zarar yetkazadi. Baliq tanasida (5 sutkada) voyaga yetadi va yetilgan parazit maxsus tsistalanib kо‘payadi ya’ni tsistalangan 1 ta parazit suv tubiga chо‘kadi va tsist ichida minglarcha mayda “kezuvchi” individlar bо‘ladi. Bu kezuvchi parazitlar sog‘lom baliqlar terisiga yopishib oladi. Sо‘ruvchi infuzariyalar. Bu infuzoriyalar uchun voyaga etgan davrda kiprikchalar bо‘lmasligi, bularning о‘rniga bir nechta maxsus о‘simtalar – suruvchi о‘simtalar – paypaslovchilari bо‘lishi xarakterlidir. Poyachasi yordamida о‘troq hayot kechiradi. Sо‘ruvchi paypaslagichlar – ovqatni ushlab olish, surish vazifalarini bajaradi. Bularga vakil suktariya infuzoriyasidir. Agarda suktoriyaning oldidan birorta tufel’ka, yoki boshqa infuzoriya о‘tgudek bо‘lsa sо‘ruvchi paypaslagichlar darrov uni ushlab oladi va uning butun tanasidagi hamma qismini sо‘rib uni endoplazmasiga о‘tkazadi. Suktoriya о‘troq hayot kechiradi. 6. Sporalilar (Sporazoa)sinfi. Bu sinfga kiruvchi hamma hayvonlar turli hayvon va inson organizmida parazitlik qilib hayot kechirishga moslashgan. Ba’zilari hayvon tо‘qimalarida, jigarida ichagida va odamning qonida hayot kechiradi. Bu sinf uchta turkumga bо‘linadi. Koksidiyalar (Coccidia) Gregorinlar (Yregorinida) Qon sporalilar (Hoemotosporidia)

Koksidiyalar - sporalilarning eng xarakterli guruhi bо‘lib, deyarli hamma turlari ichak hо‘jayralarining parazitlari hisoblanadi. Bular turli hayvonlarda uchraydi. Bularga vakil Eymeriya (Eimeria magna) un quyonlarining ichagida parazitlik qiladi. Bularda shunday hususiyat borki quyon eymeriyasi otga yuqmaydi, har bir hayvonning maxsus о‘zining koktsidiyasi mavjud. (Koktsidiyalarning rivojlanishi gapiriladi). Gregorinlar (Yregarinida) turkumi Tuzilishi, kо‘payishi usuli bilan boshqa speralilardan farqlanadigan gregorinlar faqat umurqasiz hayvonlarda (chuvalchang, mollyuskalar) ba’zilari esa turli hashoratlarning ichagida tana bо‘shlig‘ida parazitlik qilib yashaydi. Gregorinning tanasi deytomerit, protomerit va epimerit degan qismlardan iborat bо‘lib, deytomerit qismida kattagina yadro bо‘lib, ektoplazmadan tuzilgan epimerit qismi ichak hо‘jayralariga yopishishga xizmat qiladi. 7.Qon sporalilar (Haemosporidia) turkumi Bular umurtqalilar, jumladan insonning qonida, qon tanachalarida parazitlik qiluvchi bir hо‘jayralardir. Bular ikkita organizmda qushlar va qon sо‘ruvchi chivinlarda biridan ikkinchisiga о‘tib hayot kechirishga moslashganligi harakterlidir. Insonning jigar va qon hо‘jayralarida yashab xavfli “ista bezgak” (molyariya) kasalligini keltirib chiqaradi. Ular odam qonida har 48 soatda bir kо‘payadi. Shuning uchun ham har 48 km soatda bir kо‘payadi. Hozirgi paytda bezgak hosil qiluvchi plazmodiylarning 4 ta turi ma’lum. Bulardan 3 ta xili Plazmodium vivex, P. Ralciporium, Pl 8. Knidosporidalar sinfi. Knidosporidiyalar kо‘p jihatdan sporalilarga о‘xshash bir hо‘jayralilar bо‘lib, hamma turlari umurtqasizlar yoki umurtqali hayvonlarning turli organlarida parazitlik bilan hayot kechiradi. Ularning kо‘payishi va tarqalishi uchun xizmat

qiladigan kapsulli sporalari deyarli hamma vaqt yetishib turishi bu sinf uchun juda xarakterlidir (ilgari kо‘rib о‘tilgan sporalilar sinfi vakillarida sporalar ularning oxirgi rivojlanish stadiyasida yetishar edi). Sporalilaridagi kapsullar otuvchi (sanchiluvchi) iplar hosil qilganligidan mazkur sinf vakillari shu nom bilan, ya’ni sanchuvchi sporalilar – knidosporidiyalar deb nomlangan. Miksosporidiyalar (Myxosporidida) turkumi Miksosporidiyalar – baliq parazitlaridir. Ular dengiz va chuchuk suv baliqlarining turli xil organlari (siydik pufagi, о‘t xaltasi) bо‘shlig‘ida yoki turli tо‘qima hо‘jayralarida parazitlik qilib, kо‘pincha ularda xavfli о‘lat kasalligi qо‘zg‘atadi. Miksosporidiyalar soddaroq – amyobasimon shaklda tuzilgan. Ular mazkur organlar bо‘shlig‘ida amyobasimon harakatlanib yashaydi. Bu juda mayda (bir necha mikron) parazitlar tanasida ikkitadan spora yetishib, ular mana shu sporalari orqali boshqa baliqlarga yuqib tarqaladi. Hamma miksosporidiyalar sporalari orqali yuqib, о‘z naslini tarqatadi. Miksosporidiyalarining bir qancha turlari karp, karpsimon baliqlar va boshqa bir qancha chuchuk suv baliqlarida parazitlik qilib, havza va kо‘l baliqchilik xо‘jaligiga katta zarar yetkazadi. Bularning bir necha turlari, ayniqsa baliq chavaqlarning kо‘plab nobud bо‘lishiga sabab bо‘ladi. 9.Sodda hayvonlar kelib chiqishi va evolyusiyasi. Sodda hayvonlar tipiga mansub barcha turlar tanasining bir hujayradan tuzilganligi va bir hujayra – mustaqil organizm bо‘lib yashashga layoqatlanaganligi bilan xarakatlanib, boshqa hamma kо‘p hujayralar hayvonlar (Metazoa) dan keskin farqlanadi. Ularning yagona hujayralaridagi turli organoidlarining har biri, ma’lum hayotiy funksiyani bajarib, kо‘p hujayrali hayvonlar tanasidagi organlar zimmasidagi vazifalarni о‘taydi. Uzoq davom etgan era va davrlar mobaynidagi tadrijiy takomillanish natijasida bir hо‘jayralilar о‘rtasida foraminiferalar, xivchinlilar va infuzoriyalar kabi kо‘p jihatdan murakkab tuzilgan formalar paydo bо‘lganki, shu jthatdan qaralganda, ularni “sodda

hayvonlar” deb atash haqiqatga tо‘g‘ri kelmaydi. (Shunday bо‘lsa-da mazkur tarixiy nom saqlanib qolgan). Mana shu eng qisqa xulosalar ham bir hujayralilarni kо‘p hujayrali hayvonlar bilan, ma’lum darajada, teng-parallel holda takomillashib, turlicha hayt muhitiga layoqatlashgan xilma-xil formalar hosil etganligidan dalolat beradi. Kо‘pchilik zoologlarning fikricha, bir hо‘jayralilar о‘rtasidagi eng qadimgi guruh-о‘simliksimon ovqatlanadigan formalarni о‘z ichiga oluvchi xivchinlilar sinfi hisoblanadi. Sarkodinalar-xivchinlilarning qadimgi avlotlaridan rivojlangan deb faraz qilinadi. Xivchinlilar va sarkodinalarga о‘xshagan turlar-xivchin va psevdopodiyalari bо‘lgan rizomastgina urug‘ining mavjudligi va sarkodinalarning jinsiy kо‘payish davrida gametalarda xivchin paydo bо‘lishi va boshqa faktlar bu fikrning dalilidir. Sporalilar sarkodinalarning qadimgi avlodlari hisoblanadi. Knedosporidiyalar esa xivchinlilarning avlodlaridan rivojlangan deb k о ‘rsatiladi. Lekin, hozirgacha infuzoriyalarning qaysi bir h о ‘jayralilardan kelib chiqqanligi masalasi aniqlangan emas. Shunday b о ‘lsada, bir qancha olimlar infuzoriyalar bilan k о ‘p xivchinlilar о ‘rtasidagi о ‘xshashliklar va boshqa faktlar asosida, ularni xivchinlilardan kelib chiqqan deb hisoblaydilar.

Похожие

Kо‘p hо‘jayrali hayvonlar Bulutlar (Spongia) tipi. (Umumiy harakteristika)

Bir ho‘jayralilar (Protozoa)

Энг содда ҳайвонлар типи – Protozoa

Xordalilar tipi

Xordalilar tipi