Ҳашаротлар синэкологияси асосий тушунчалари - Зоология - Рефераты

Ҳашаротлар синэкологияси асосий тушунчалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1653 KB

Ҳашаротлар син экологияси асосий тушунчалари Ҳар қандай организм тури популяцияларининг яшаш фаолияти улар яшаш муҳитини кўпчилик ҳолларда ўзлари учун ноқулай (захира озиқаларининг сарфланиши, ҳаво кислороди, метаболизм маҳсулотларининг тўпланиши, мурдаларнинг чириши ва х.к.) томонга ўзгартирсада, аммо бу шу муҳитда яшаётган бошқа турлар томонидан маълум даражада йўқотилиб, турилади. Масалан, маълумки кўпчилик ҳашаротлар орасида чириётган ўсимлик ва ҳайвонлар қолдиқларида ривожланадиган сапрофаглар ва неrрофаглар, ёки бошқа ҳайвонлар экскриментлари билан озиқланадиган капрофаглар, ҳайвонлар метаболизми кўпчилик маҳсулотларидан ўсимликлар фойдаланиши ва х.к. Шу муносабат билан худудларнинг турли участкаларида организмлар хар-хил турларининг биоген айрим модда алмашинувини таъминловчи йирикроқ ёки кичикроқ бир мунча тарихий гуруҳлар вужудга келади. Худуднинг у ёки бу участкаларига ўрнашган организм турлари ўзаро озиқада қандай алоқаларда бўлсалар, ноорганик муҳит физико- кимёвий факторларига ҳам шунга ўхшаш талаб қиладилар. Алоҳида турлар маълум гуруҳларининг шаклланиши организмларнинг яшаш шароитини танлаш ҳусусияти, шунинг билан бирга қатор ҳашаротларнинг қаноти ёрдамида худудларга кўчиб юриши билан енгиллашади. Бундан ташқари, комплекс тирик организм кўпинча керакли ўзига хос муҳитни ўзи яратади. Масалан, кемирувчилар уяларига кўпчилик организмлар, жумладан ҳашаротларнинг ўрнашиши, ёки кескур қўнғизлар ( Lethrus Scop ., Abrognathus Sem et Medr ., Ceratodicus Fisch . авлодлари турлари) уяларида, албатта, уялардан

ташқаридаги муҳитга нисбатан мутл а қо бошқача микроиқлим вужудга келади. Чумолилар ( Formicidae ), айниқса арилар ( Apis mellifera L .) уяларида озми-кўпми барқарор ҳарорат ва намлик бир хилда сақланади. Термитлар ( Isoptera ) ари ва асаларидан фарқли ўлароқ ҳаво оқимини доимий сақлаб туриш учун куч сарфламайдилар, улар уяларида ҳаво алмашиниш автоматик таъсирга эга. Гала ҳосил қилиб яшовчи чигирткалар личинкалари тўдаларида атроф ҳавосига нисбатан ҳарорат ю қ ори бўлади. 5-расм ( график ) да катта ун митаси ( Tenebrio molitor L .) личинкалари тўплаган ун н инг ва ташқи ҳарорат график шаклида келтирилган. Хоув (1958) таъкидлашича оммавий кўпайиб, бошоқлилар донини кучли зарарлайдиган терихўр Trogoderma granurium Er ., фақат иссиқ иқлимда ёки етарли илиқ биноларда бошқа ҳарорат шароитларида оптимал ҳароратдан четланадиган шароитлардаги ривожланиш учун яхши шароит яратилса, шунингдек у яшаётган дон бошқа турдаги омбор зараркунандалари билан зарарланган бўлса, у кучли ривожланиб, катта зарар келтиради.

5-расм. Катта ун хрушагининг ҳаётий фаолиятитуфайли ун ҳароратининг ўзгариши (Олли, Эмерсон, О.Парк, Т.Парк ва Шмидт бўйича): 1-хрушак личинкалари ўстирилган ун орасидаги ҳарорат, 2-ташқи ҳарорат Бундан ташқари, маълум комплексга кирувчи турлар, тўғридан– тўғри ёки билвосита конкуренция, паразитизм, йиртқичлик ва бошқа антагонистик биотик алоқалар туфайли улар ўзаро индивидлар сонини чеклайди. Шу сабабли алоҳида тўдалар орасида бирлашиш туфайли озми-кўпми ўзаро миқдорий типик, айрим турлар эҳтиёжини қондирадиган нисбат юзага келади. Табиий организмлар комплексининг шаклланиши, “тур ҳосил бўлишига ўхшаш, табиий танлашга йўналтирилади” (Гиляров, 1961). Тупроқ ва иқлим шароитлари бир хил бўлиб, маълум ҳайвонлар комплекси ва ўсимликлар дунёси билан қопланган худуд б и о т о п дейилади. Масалан, тоғнинг тошлоқ ери ва тоғолди, саҳронинг бир хилдаги қумлоқ участкаси, қиёқли ботқоқ, ғалла даласи, қарағайли ўрмон, ғўза плантацияси ва х.к. биотоплар ҳисобланади. Ўрмончиликда кўпинча жуда турли маънога эга бўлган ў р м о н т и п и деб юритилади. Биогеографияда шу маънога (тушунча) ўхшаш г е о г р а ф и к л а н д ш а ф т номини олган, яъни бундай худуд участкасида, бу рельефга типик иқлим, тупроқ, ўсимлик қоплами, ҳайвонлар дунёси ва инсон хўжалик фаолияти аксини топган. Тарихан барча организмлар комплекси ҳайвонлар ва ўсимликлардан ташкил топган, у ёки бошқа ҳусусиятига эга бўлган биотопларни б и о ц е н о з дейилади. Биоценоз тушунчаси дастлаб, 1852 йил рус олими К.Ф.Рулье асарларида акс эттирилган бўлсада, терминнинг ўзи фақат 1877 йили немис зоологи Мобиус томонидан таклиф этилган. Биоценоз умумий табиат комплекси б и о г е о ц е н о з нинг бир қисми бўлиб, ўз навбатида

биогеоценоз-экосистема – ер юзининг муайян бир қисми доирасида шаклланган табиат системаларининг ўзаро боғланган ва бир-бирини тақазо этадиган мураккаб мажмуасидир. Жами биогеоценознинг органик моддалари ва энергия потенциалини яратувчи яшил ўсимликлар биогеоценознинг асосий компоненти ҳисобланади. Биогеоценоз табиатдаги энг мураккаб системалардан бири. Автотроф организмлар (фотосинтезловчи яшил ўсимликлар ва хемосинтезловчи микроорганизмлар) ҳамда гетеротроф организмлар (ҳайвонлар, замбуру ғ лар, кўпгина бактериялар, вируслар) биогеоценознинг тирик компонентларига, атмосферанинг ерга яқин қатлами, ундаги газ , ҳ амда иссиқлик ресурслари, қуёш энергияси, тупроқ ва унинг сув минерал ресурслари эса жонсиз компонентларига киради. Биогеоценоз тараққий эти б ўзгариб туради. Ҳашаротлар экологиясида ҳаммадан кўра, кенг биотоп ва биоценоз терминлари қўлланилади. Айримда жуда тор маънодаги терминлар: ф и т о ц е н о з фақат ўсимликларга таълуқли бўлган тақдирда ва з о о ц е н о з , фақат ҳайвонлар тўғрисида гапирилганда қўлланилади. Айримда ундан ҳам тор маънода қўлланилади ган , масалан муайян биотопларга ҳашаротлар комплекси ўрнашган бўлса э н т о м о ц е н о з деб юритилади. Аммо организмдан ва муҳитни (бирлигини) ажратиш, яъни алоҳида ўсимликлар ва ҳайвонлар гуруҳини ажратиш, биоценоз тушунчасини уз ишдир. М о домики, биоценозлар орасида, айниқса турларга бой кўпинча организмлар турлараро гуру ҳ лари майдони мавжудлиги туфайли бир- бирлари билан, бошқа биоценоз бирикмаларига нисбатан яқинроқ боғланган, бундай гуруҳлар учун экологияда алоҳида – с и н у з и я тушунчаси ўрнатилган. Илк бор, бу тушунча фитоценозлар учун швейцария ботаниги Гамсом томонидан 1918 йил асосланган, аммо

кейинчалик, у кенг маънода, ҳайвонларни ҳам ҳисобга олган ҳолда қўлланила бошлади. Синузийга, мисол тариқасида сертупроқ чўл тақир бўлакчаларидаги комплекс организмлар ёки чорва интенсив боқилган чўл участкаси тупр о ғи зичланиб, ўсимликлари еб қўйилиб ва пайхон қилинган ва бу бир мунча гўнг тўпланишига олиб келади. Тарихий тўғридан-тўғри ўзаро алоқалар туфайли юзага келган турлар кичик гурухларини синузия тушинчасига киритилмайди, масалан, гуллаётган ўсимликлар ва ҳашаротлар яъни унинг ихтисослашган чанглатувчиси, ёки хўжайин ва унинг бирламчи паразитлари. Бундай яқин алоқали гурухларни к о н с о р ц и й термини билан белгиланиб, бу ҳам илк бор ботаниклар (1872 й ил Грезинбах томонидан) киритилган. Бунда кўк-яшил сувўтлар билан айрим ўтсимон ўсимликларнинг бирга яшаши ёки лишайникларни шакллантирувчи сув ўтлари ва замбуруғлар киритилади . Консорцийда бошқа турлар билан боғлиқ марказий организмни осонгина ажратиш мумкин. (Л.В. ва К.В. Арнольдилар, 1962). Масалан, бир хил озиқа билан озиқланувчи, грек ёнғоқида яшовчи ҳашаротлар – ёнғоқ катта бити ( Panophis juglandis ( Goeze ) ва ёнғоқ мевахўри ( Sarrothripus musculana Ersh .) консорциянинг ядроси ҳисобланади. Битоплар бирламчи, яъни инсон х ў жалик фаолияти таъсирига учрамаган ва иккиламчи – инсон томонидан маданийлаштирилган участка “ иккиламчи ” термин Шелфорд (1912) томонидан киритилган бўлиб, Вармер ва Гребнерлар (1918) томонларидан қўллаб қувватланган, кейинчалик эса кенг қўлланилди. Аммо Шельфорднинг хатоси шундан иборат эдики, яъни иккиламчи биотопларни ўрганиш табиат қонунларини билишда хеч нима бера олмайди деб таъкидлайди. Хатолиги шундаки, аксинча бирламчи ва иккиламчи биотопларда ўтадиган экологик жараёнларни таққослаганда улар назарий ва амалий

ўта муҳим ҳодисаларни очиб беради. Масалан, қўриқ ерлар биоценозларини хўжалик ўзлаштирилишидан олдин, ўзлаштириш даврида ва ундан кейин ўрганиш олдинги биотоп структурасини бузилиши, фаунани қайта шаклланиши қонуниятларини аниқлашга имкон беради. Биотоплар қўшни худудлардан ажратилмаган ва айрим биотоплар орасида ҳашаротлар билан қисман алмашиниши кузатилади, бу айниқса кўпчилик ҳашаротлар учиш аппарати (қанотлари) нинг имаголик холатида боғлиқлиги билан енгил амалга ошади. Ҳашаротларнинг ҳаракатчанлиги улар мускулларининг қуввати ва турли-туманлиги, улар танасининг мураккаб қисмларга бўлиниши ва экскретор органлар системасининг жуда мукаммал, экскретлар тўпланишига тўсқинлик қилиши туфайли организм толиқишига йўл қўймайди. Биоценоз структурасининг нотартиб ўзгаришларидан ташқари, масалан, тўқай чигирткаси ( Locusta migratoria migratoria L .) ёки ( Loxostega sticticalis L .) галалари учиб келишидан ташқари, йил мавсумлари ҳамда сутканинг айрим вақтларида вақти-вақти билан аниқ силжишлар кузатилади. Айниқса, айрим биотопларга учиб ўтувчи қушларнинг, жумладан ҳашаротхўрларнинг учиб келиши аниқ мавсумларда кузатилади. Москитлар, чивинлар, ниначилар ва жуда кўп бошқа ҳашаротлар айрим биоценозларнинг алоҳида мавсумий ва сутканинг маълум бир вақтлари компонентлари ҳисобланади. Энтомологик адабиётларда олдинроқ тез-тез бир-бирига ўхшаш иккита тушинча: биотоп ва стация терминлари қўлланиб келинарди. Стация – муайян турдаги ҳайвон (ҳашарот) яшаши учун зарур шароит (рельеф, иқлим, озиқа, пана жой) мавжуд бўлган жой . Т ур учун хос бўлган стация тур ареали ичида мозаик тақсимланган. Хусусий маънода “с тация ” тушунчаси тур ҳаёт кечирадиган жойни билдиради

(озиқланадиган стация, уя қурадиган стация, тунаш стацияси). Алоҳида стация бошқасидан рельефи, ўсимликлари билан фарқ қилади. Тур одатда бир неча стацияга эга бўлади. Турли стация турнинг ҳаётида ҳар- хил аҳамият касб этади. Масалан, гала ҳосил қилувчи осиё (тўқай) чигиркаси тухум қўйиши, эмбрионал ривожланиши даврида ва личинкаларининг кичик ёшдаги (1-2 нчи) ривожланиш даврида сийрак ва паст бўйли ўсимликлари бўлган анча қуруқроқ участка - стацияни, катта ёшдаги личинкалар ва вояга етганлари қалин ўсимликли жуда сернам жойларни танлайди (Захаров, 1950). Катта ёшдаги личинкалар одатда, бошқа ўсимликлари бўлган қуруқроқ биотопларни ҳам кезиб чиқиши мумкин. “ Стация ” терминини қўллаш фақ а т турга алоқадор, шундай бўлсада, бу тур маълум биоценозлар таркибига киради. Яшаш жойининг турли биотопларда бўлиши ҳашаротларнинг стадиялари ривожланишига бо ғ лиқ холда улар турли фазаларининг ҳар- хил экологик эҳтиёжи билан боғлиқ бўлиши мумкин. Популяцияларнинг янги биотопларга кўчиши мавсумий ҳусусиятга эга бўлиши мумкин, масалан, тоғ қандаласи ( Dolucoris penicilatus Horv .) ва айрим кокцинеллидлар: саккизнуқтали брумус ( Brumus ostosignatus Gebl .) , 11 нуқтали семиадалия ( Semiadalia undecimnotata Schneid .) нинг қишлаш учун тоғларга кўчиши. Турларнинг биотопларга хар суткали кўчиши, масалан Марказий Осиё иссиқ ёзи соатларида кўпчилик ҳашаротлар салқин жой излаб, боғларга, ғўза далаларига кўчадилар. Бир хил биотоплар турлар алмашиши учун жуда осон; бошқалари – мутлақо бекилган, яъни турларнинг ҳаммадан кўра ихтисослашган экологик шароитлари, фақат стенобионт организмлар яшаши учун имкон яратади. Масалан, сув хавзалари да нисбатан камроқ ҳашарот турлари яшаши мумкин, ваҳоланки, қ уру қ ликда биотоплари камроқ чегараланган: қалин ўрмонлар кўпроқ чегараланган ва шунинг учун ҳам

чўлга нисбатан экологик нуқтаи-назардан кўпроқ ихтисослашган, аммо у биоценозлар таркиби ёки бошқача биотопда кўпинча ш ундай турлар бўладики, улар ушбу биотоп ташқарисига чиқмайдилар, улар стацияси битта биотоп билан чегараланган, бу асосан стенобионт турлардир. Ўз биотопини тарк этмайдиган турларни Эндерлейн (1908) г о м о ц е н л а р , янги биотопларга тўғри кўчиб юрувчи ҳайвонларни эса г е т е р о ц е н л а р деб аташни таклиф қилди. Ҳашаротлар орасида гомоценлар, масалан, патхўрлар ( Mallophaga ), гетероценлар – тўғри кўчиб юрувчи ўсимлик битлари, гарчанд барча ўсимлик битларининг айрим насллари гомоценлардир. Масалан, қамиш бити – Hyalopterus arundinis F . баҳорда ўрик, бодом баргларида ривожланади, кейин эса намли жойларга кўчиб қамишда – Phragmites communis Trin . бир қанча насл бериб ривожланади, кузда бу тур ў симлик бити, қ ишловчи тухум қўйиш учун қайтадан мевали боғларга кўчади; гетероцен чивинлар ( Culicidae ) ва ниначилар ( Odonata ), личинкалик стадияда сув хавзаларида ривожланадилар. Айрим ҳайвонлар мавжудки, улар умуман, бирор бир алоҳида биотопларга тўғри келмайди, уларни у б и к в и с т л а р дейилади; уларга мисол тариқасида етти нуқтали хонқизи қўнғизи ёки қилдумлилар ( Lepidocyrtus lanuginosus Gmel ) ни кўрсатиш мумкин. Гарчанд у ёки бошқа биотоп биоценози , асосан ундаги комплекс экологик мавжуд шароитлар билан аниқлансада, аммо ернинг тарихий ривожланиш жараёнида факторларнинг - геологик, тектоник таъсири, иқлимларнинг алмашиниш таъсирини унутмаслик керак. М о домики , биоценозлар тарихан худудларнинг алоҳида участкаларида организмларнинг ташқи абиотик факторларга ва ўзаро мослашиш йўли билан ташкил топган экан, биотопларда борча комплекс организмларнинг биргаликдаги эволюцияси давом этмоқда.

Шунга қарамасдан организмларнинг ўзаро мослашуви ( к оадаптация) нисбатан ва қарама- қаршидир. Бу айниқса айрим турлар индивидлари нисбий миқдорий сонининг ўзгаришида намоён бўлади. Алоҳида турларнинг муҳит турли факторларига муносабати бир ҳилда эмас. Экологик шароитларнинг у ёки бошқа тур учун қулай томонга оғиши бу тур нисбий сонининг кескин ўсишига олиб келиши мумкин. Ҳашаротлар орасида оммавий кўпайиш ҳоллари тез-тез учраб туради. Масалан, ҳаммага маълум чигирткаларнинг ( Acrididae ), беда барг филчаси ( Phytonomus variabilis Hbst .) тенгсиз ипак қурти ( Ocneria dispar L .), ғўза тунлами ( Helicoverpa armigera Hbn .) ва бошқа кўпчилик турларнинг оммавий кўпайиши. Ҳар қандай тур турли биоценозларда алоҳида популяция сифатида мавжудлиги ни ҳисобга олган ҳолда, М.С. Гиляров (1954) биоценоз умумий структурасини қуйидаги схема-жадвал ёрдамида ифодалашни таклиф этди, бунда вертикал устун (графа) турли биоценозларни билдирса, горизонтал эса – алоҳида популяциялардир. Харфий алоҳида турларга таълуқли, харфий цифрли белгилар алоҳида турлар популяциясини мос равишда белгилайди. Б и о ц е н о з Тур 1 2 3 4 ва б.қ. А А1 А2 А3 А4 Б Б1 Б2 Б3 Б4 В В1 В2 В3 В4 Г Г1 Г2 Г3 Г4 Албатта, айрим турлар барчасига эмас, фақат айрим биоценозларга ва ҳаттоки уларнинг биттасида иштирок этади. Организмлар алоҳида турлари орасидаги алоқаларига асосланиб биоценозда о з и қ а л а р з а н ж и р и ёки о з и қ л а н и ш з а н ж и р и деб

аталадиган термин ётади (илк бор, бу термин Элтон, 1927 томонидан таклиф этилган), улар тўғридан–тўғри ёки билвосита барча организмларни умумий комплексга бирлаштиради. Бундай занжирнинг қоидага биноан биринчи халқаси ўсимлик, сўнгра ўсимликхўр тур, охиргисига унга тўғри келувчи паразит ва йиртқичлари, ўз навбатида ўзининг эҳтимоли бўлган иккинчи тартибдаги паразит ва йиртқичларидир. Озиқа занжирига мисол сифатида 6-расмни кўриш мумкин. Бу ерда биринчи халқа беда ҳисобланади. Айрим бошқа организм турлари бир вақтнинг ўзида турли озиқа занжирининг ҳалқалари ҳисобланади. Шундай қилиб келтирилган расм озиқа занжирида: беда – қизил чигиртка, қизилбошли шпанка, охиргиси учинчи ҳалқадир, аммо у бошқа занжирнинг иккинчи ҳалқасига ҳам киради. Ёки беда озиқа занжирида – беда барг филчаси - Coccinella septempunctata – Dinocampus terminatus L., хонқизи қўнғизи Coccinella septempunctata учинчи ҳалқа ҳисобланади Dinocampus тўртинчи, аммо хонқизи қўнғизи хам бошқа занжирда учинчи ҳалқада: беда – беда бити ва х.к.; Dinocampus ҳам учинчи ҳалқа занжирида: беда – беда барг филчаси - Dinocampus ва х.к. Жиблажибон ( Motacilla alba L .) ва чумчуқлар ( Passer ) ҳам беда барг филчасини (айниқса личинкалик стадиясида) ва унинг паразити Bathuplectes – сurculionis Thoms. пиллачаларини; шубҳасиз шунингдек – филча личинкаларини, ичида бўлган Bathuplectes личинкаларини ҳамда иккинчи даражали Bathuplectes паразити – Habrocytus crassinerus Thoms пиллачаларини ҳам ейдилар. Алоҳида озиқа занжирларининг улардаги умумий алоқалари бир-бирларига боғланганлиги туфайли озиқа цикли деб юритилади (Элтон, 1927). Турли озиқалар занжиридаги ўзаро боғланган умумий озиқа цикли, айниқса бунинг устига кўп сонли биоценоз қанчалик тур сонига бой

бўлса, унда ҳаммахўр формалар шунчалик кўп бўлади. Қоидага биноан, озиқa занжиридаги ҳар бир ҳалқа бир-бирига яқин тур билан умумий структурага халақит бермай, аралашиб кетиши мумкин, масалан 6- расмда келтирилган беда бити ( Aphis craccivara Kach) ни, бедада озиқланадиган холдор бит ( Therioaphis trifolii Man.) алмашиниши, шу билан бирга улар бедада бир вақтнинг ўзида учрайди, кейинчалик озиқа ҳалқасини ўзгартирмайди – Syrphus corollae F. – Pachuneuron syrphi Asm ., ёки воҳа чигирткаси ( Calliptamus italicus L.) ни у билан бир вақтда озиқланадиган кулранг чигиртка ( Aiolopus tergestinus Charp.) алмаштириш озиқа ҳалқасини кейинчалик ўзгартирмайди – Vespo orientalis F. – Sphecophaga vesparim Cm. 6-расм. Ў рта Осиё беда билан бўлган айрим ҳашаротларнинг озиқа занжири (Яхонтов бўйича, 1969). Рақамлар организмларнинг ўша ёки бошқа озиқа занжиридаги тартиб рақамини белгилайди

Бундай ўзгартиришда биоценозлар структурасининг характерли ҳусусияти сақланади. Аммо озми ёки кўпми занжирда ифодаланган бошқа организмлар орасидаги миқдорий сон ўзаро алоқалари кескин бузилади. Масалан, беда даласи биоценозидан Tarichium phytonomi Jacz замбуруғини олиб ташлаш беда барг филчаси ( Phytonomus variabilis Hbst.) ни унинг паразитлари билан кескин зарарланишини, айниқса Bathyplectes curculionis Thoms. билан кучайтиради (6-расмга қаранг). В.В. Яхонтовнинг (1934) ҳисоблари шуни кўрсатадики, айрим замбуруғ учун қурғоқчилик йиллари ҳам Бухорада замбуруғ беда барг филчаси личинкалари 40% гача зарарлайди, Bathyplectes curculionis эса беда барг филчасининг оммавий паразити ҳисобланади (Хамраев, Абдуллаева, 2006). Беда барг филчаси ва унинг паразитлари миқдорий сонининг бундай ўзгариши табиийки тўртинчи ҳалқа занжирига таъсир этмасдан қолмайди: беда – беда барг филчаси ва х.к., бу занжир эса, бошқа занжир билан бевосита алоқада бўлади: беда – беда бити – етти нуқтали хонқизи қўнғизи ( Coccinella septempunctata L.) – Dinocampus terminatus Ness. – биринчи ҳалқа орқали – беда – ягона озиқа циклга ўзаро ва қолган хамма озиқа занжирлари боғланган. Озиқа ўзаро цикл алоқани аниқловчи биоценоз мураккаб структурасини 7-расмда кўриш мумкин, бу ерда ўзаро боғланганлик циклининг бир қатор озиқа занжири кўриниб турибди, масалан: ўсимликлар - ҳашаротлар - ҳашаротхўр қушлар – бўктаргилар; ёки ўсимликлар – майда ҳашаротлар ва фалангалар – қурбақалар – шақилдоқ илонлар. Агарда бу маълумотларни гуруҳлари бўйича эмас, балки турлари бўйича кенгайтириладиган бўлса, унда ўзаро алоқалар озиқа занжирининг сони жуда узун бўлган бўларди.

Ҳар қандай бирор бир озиқа занжирининг ўзгариши, бошқаларининг миқдорий нисбий сонига у билан боғлиқ занжирларга, бутун озиқланиш циклига, турли цикллар билвосита алоқалар орқали эса, бутун биоценозга таъсир кўрсатади. Масалан, озиқланиш циклидан бирининг занжири бошоқдошлардан бошланиб, бошоқдош ўсимликлар қисқариши туфайли биоценозда камроқ жой эгаллаган бўлса, бу бошқа циклдагиларга, яъни бошоқдошлардан бўшаган жойларни эндигина бошланган ўсимликлар эгаллаб улар ҳажмини кенгайтиришга олиб келади. 7-расм. Прериялар биоценоз схемаси (Шелфорд бўйича) Барча озиқа занжирлари барқарор эмас, вақтинчадир. Ўзгаришлар ҳашаротларнинг турли ривожланиш стадияларида турли озиқланиш режими туфайли юзага келиши мумкин, масалан, кўпчилик капалаклар (Lepidoptera) турлари қуртлик стадиясида ўсимликларнинг вегетатив

ёки ҳосили – меваси билан озиқланадилар, холбуки уларнинг вояга етган формалари гуллар нектари билан озиқланади; Syrphidae оиласи личинкалари ўсимлик битлари (ёки айрим турлари ўсимлик қолдиқлари чириётган гўнгда) билан, вояга етган пашшалар эса гуллар нектари билан озиқланадилар. Ўзгариш турнинг хаммахўрлиги турнинг озиқа танлаши билан; ёқтириб ейдиган озиқа етишмаганда озиқа занжири ҳалқаларининг қайта тақсимланиши ёки бошқа озиқа циклига боғлиқ бўлиши мумкин. Айрим ҳолларда бир тур ҳашаротларнинг ҳар-хил наслларида маълум бўлишича биринчи тартибдаги паразит ва устама паразитлар мавжуд бўлади. Селеньенинг (1964) ўрнатишича Венгрияда Metasecodes bicolor Erd. яйдоқчисининг биринчи насли Cassida баргхўри тухумларида паразитлик қилса, иккинчи наслида Cassida личинкаларида паразитлик қилувчи Tetrastichus rhosaces Walk. личинкалари ҳисобига ривожланади. Ўзгаришлар у ёки бу турларнинг биотоплардан ташқарига кўчиши (миграция) ҳисобига мавсумий характерга эга бўлиши мумкин. Масалан, Эрон, Афғонистон, Азарбайжон ва Ўрта Осиё республикаларида ёз бошидан кузга қадар бедапоялардан Phytonomus variabilis Hbst. қўнғизлари боғларга кўчиб, ёзги уйқуга кетади, гарчанд озиқа занжиридан чиқиб ёзги диапаузага кирган унинг паразити Bathyplectes curculionis далаларда қолади. Бедапоя даласи биоценози бахорда ва ёзда кескин фарқланади. Юқорида қайд қилинганидек гетероцен турлар қоидага биноан турли мавсумлардан бир биотопдан бошқасига кўчади. Озиқа занжирида тартибли ўзгаришларни юзага келтиришда бу занжирга кириб келган янги турлар тўғрисида Перкинсон ва Свизий (1926) жуда қизиқарли мисолни тасвирлайдилар. Мексикадан манзарали ўсимлик сифатида Гавая оролларига лантана ( Lantana carmara L.)

ўсимлиги ва бир вақтнинг ўзида Марказий ва Жанубий Осиёдан ғуррак (қумри) ва майна ( Acridotheres tristis L.) қушлари келтирилган, улар лантананинг резавор уруғи билан бажонидил озиқланиб, ҳазм бўлмайдиган лантана резавор – уруғини яйловларга тарқатди. Натижада, лантана зарарли ўсимликка айланди. Лантанага қарши биологик кураш мақсадида Гавая оролларига 1926 йил 23 турдаги ҳашаротлар келтирилган эди (1956 йилгача эса 50 турдаги), улардан 8 тури яхши иқлимлашиб, кўп сонли популяциялар берди (айниқса Agromyza lantana Trogg. пашшаси). Лантана аста-секин йўқ қилина бошланди. Лантанани яйловга ўта бошлашидан шакар қамишга гавая оролларида ўтлоқ тунлами ( Cirphis unipuncta Haworth) жуда кучли зарар келтирар эди. Хиндистондан келтирилган майна ўтлоқ тунламига оммавий қирон сола бошлади ва ундан зарар кескин камайди. Лантанани таг-туби билан йўқотиш майнанинг сонига ноқулай таъсир кўрсатди ва ўтлоқ тунламининг сони янгидан ўса бошлади. Ҳашаротлар иштирокидаги озиқа занжири (бу занжирлар ҳалқалари сонини аниқлаб бўладиган), бир хилда эмас, оддий холатларда иккита ҳалқа бўлиши мумкин. Ўсимлик ва унда озиқланаётган ҳашарот, ёки учта – ўсимликхўр ҳашаротнинг паразити ёки йиртқичи қўшилади. Озиқа занжири тўрттадан, бештадан ва ҳаттоки олтита ҳалқадан иборат бўлиши ҳам мумкин (6-расм). Йиртқичлар ҳисобига паразитлик қилувчи ва паразитларда паразитлик қилувчи иккиламчи, учламчи паразитлар ҳисобига ёки биринчи ҳалқадан кейин паразит ўсимликларнинг қўшилиши ҳисобига ҳалқалар сони ундан ҳам кўп бўлиши мумкин. Қуйидаги холларда - бир ҳашаротнинг ўзи ҳам бирламчи ҳамда иккиламчи паразит бўлганда ёки йиртқич ҳам хўжайинни ва унинг паразитини йўқ қилганда озиқа занжири янада мураккаблашади. Мисол учун Pteromalus egregius Forst. – зараркунанда кўк капалак ( Nygmia

phaeorrhoea L.) нинг бирламчи паразити, у кўк капалакдан ташқари унинг паразитлари (иккиламчи, учламчи) ва устама паразитларини хам зарарлайди. Зайтун парвонаси ( Prays oleellus Fabr.) паразитлари орасида саккизта бирламчи ва иккиламчилари бўлиши мумкин. Ҳар қандай биоценоз озиқа занжиридаги ҳалқалар сони, зот тури ҳалқалари ўлчаш қоидаси ва айниқса сонлар пирамидалари қоидасига асосан чекланади. Биринчи қоиданинг моҳияти шундан иборатки, ҳар бир кейинги озиқа занжири халқасида организм йирикроқ шаклланиб, аммо кам сонли бўлади. Модомики, йиртқич ўз ўлжасини тўлиқ еб битирса, унда ўлчам қоидаси енгил тушунарли бўлиб, унда хеч қандай шубҳа уйғотмайди. Аммо бу қоидадан бошқа ҳолларда шубҳасиз кўпгина истиснолар мавжуд. Жумладан, ҳашарот хеч қачон ўзи озиқланадиган ўсимликни тўлиқ еб битирмайди. Ўсимликнинг ўлчами эса ҳашаротнинг ўлчамидан бир неча марта йирик бўлади. Бундан ташқари паразит ҳашаротлар, яна бир карра айтиш керакки, ўз хўжайинидан йирик эмас, балки майдароқ бўлиб ва кўпинча ўз ўлжасига нисбатан кўп сонлироқ бўладилар. Иккинчи қоида универсалдир; усиз биоген модда алмашув таъминланиши мумкин эмас эди, истисно тариқасида асосан инсон фаолияти таъсирида унинг унча катта бўлмаган участкаларида бу жараён бўлиши мумкин. Пирамида сонлари ҳар бир озиқа занжири кейинги ҳалқаси умумий биомассасининг камайишини тахмин қилади, модомики барча озиқанинг камроқ қисмигина зотнинг ўсиши учун кетади, унинг кўпчилик қисми эса организмнинг энергетик талабини (нафас олиш, мускулларининг фаолияти ва бошқалар) қондиришга сарфланади. Tendipedidae оиласи чивинларнинг личинкалари масалан, ўсишида энергетик сарфни қоплаш учун 7-8 марта кам озиқа массаси

исътемол қиладилар. Бундан ташқари бирорта ҳайвонда хам истеъмол қилган озиқасини тўлиқ ҳазм қилмайди. Ипак қурти ( Bombyx mori L.) истеъмол қилган озиқанинг 37,7 % экскрементлари билан чиқиб кетади (Кузнецов, 1948), америка оқ капалаги ( Hyphantria cunea Drury) қуртлари экскрементларининг 70,9 % улар истеъмол қилган баргларнинг оғирлигига тенгдир (Гере, 1956). Уч ойгача бўлган окунь (олабуға балиқ) 1 гр хом протеин йиғиши учун 30 гр ҳашаротлар ёки тубан қисқичбақасимонлар билан озиқланиши керак (Карзинкин, 1952; Наумов, 1955). Тенгсиз ипак қурти ( Osneri dispar L.) ғумбагининг оғирлиги унинг қурти ривожланиш даврида еган барг оғирлигидан 9 марта камдир (Ильинский, 1959). Озиқа занжирининг хар бир кейинги халқаси борган сари биомасса заҳирасининг камайишига учрайди ва шундай экан занжирдаги ҳалқалар сони чегараланади. Юқори даражадаги озиқа занжирида организмлар метаболизми паст бўлса, уларнинг биомассаси шунчалик юқори (бошқа тенг шароитларда) бўлиши мумкин (Бурлиер ва Ламотто, 1962). Ҳар бир озиқа занжирида камдан кам холларда тўрттадан ортиқ ҳалқа бўлиши мумкин. Турли биоценозларда организмлар тур сон и турлича бўлади. Бу албатта муҳит комплекс факторлари ва биотоплар шаклланиши билан бевосита боғлиқдир. Шунинг учун ҳам айрим бой ва чекланган биоценозлар у ёки бу х удудлар участкалари йирик ва майда ф а унистик комплекслари тўғрисида сўз юритилади. Бой биоценозларда стен о бионт турлар устунлик қилади. Жуда бой биоценозлар тропик ва суптропик минтақаларда учрайди. Ҳ ақиқатдан ҳам тропик минтақалардан ташқарида ниначиларнинг ( Odonata ) 921 тури учраса, тропик ва суптропикларда уларнинг 3000 га яқин тури темирчакларнинг

( Tettigonidae ) 1951 йилгача тропиклардан ташқари минтақаларда 1120 турлари, тропик ва суптропикларда эса 2726 турлари; чигирткаларнинг ( Acridodea ) – тропиклардан ташқари минтақаларда – 1842 тури ва тропик суптропикларда эса – 2811 турлари учрайди (Гесс , 1950). Термит турларининг тарқалиши масаласига келсак, шу кунгача унинг 2800 га яқин тури қайд қилинган (Хамраев , 2010 ). Шу миқдорий сонидан 40 тури Палеарктика минтақасида, тропик нам, айниқса тропик ўрмонларда уларнинг тур сони жуда юқоридир. Жумладан, Эфиопа минтақасида М а да г аскар билан биргаликда 764 тури қайд қилинган (Какалиев 1983). Уоллеснинг образли қилиб айтган сўзига кўра , тропик бой биоценозлардан 100 дона бир тур йиғгандан кўра, 100 ҳар-хил турларини йиғи ш осонроқдир. Уоллес қоидасига кўра тропиклардан мўътадил минтақага ҳаракатланган сари ҳайвонларнинг сифат ҳилма хиллиги камаяди, аммо уларнинг умумий сони кўпаяди. Саҳро ва тундра биоценозлари жуда чекланган Тайга, тундра ва иқлимли чўлларда организмларнинг ўрнашиш қалинлиги жуда юқори ўзгарувчан бўлади. Тропиклардаги биоценозлар жуда юқори барқарорлигини, метеорологик омилларнинг нисбий барқарорлигини ҳайвонларнинг нисбатан кам ҳаракатчанлиги, мавсумий кўчиб юришларининг мавжуд эмаслиги (аммо бу ерда айниқса суткалик кескин ўзгариш – тунги ҳаёт кечирувчи турларининг юқори фоизлиги) билан тушунтириш мумкин. Ўртамиён а иқлимнинг чўл, тундра ва Тайганинг қаттиқ совуқли ва ҳ.к. иқлими туфайли турлар сони нисбатан кам бўлиб, бундай турлар юқори экологик муттаносибликка (айниқса, ҳароратга нисбатан) эгадирлар. Айрим турларнинг жойланиш қалин л иги муҳит физик шароитларининг катта ўзгаришлари таъсири остида кескин

ўзгаришларга олиб келади. Буни фаунанинг мавсумий ўзгаришларида аниқ кўриш мумкин. Бу ерда биотик факторлар солиштирма оғирлиги (таъсир даражаси), барқарор тропик иқлимига ва тропикларга нисбатан бир мунча озроқ. Кўриб турибмизки биоценозларнинг умумий характери турли географик минтақаларда ўз ҳусусиятларига эга. Биотопларнинг турли характерлиги, уларнинг ўзгарувчанлиги, турларнинг озиқланиш занжири ва озиқланиш цикллари билан боғлиқ қайта гуруҳланиш қўн и мсизлигига қарамасдан ҳар бир биотопда типик ёки специфик турлар енгил ажратилади, бу турлар кўп сонли бўлиши шарт эмас, аммо улар бошқаларга нисбатан гомоцендирлар ўз биотопларини тарк этмайдилар. Мисол тариқасида, Ўрта Осий чўл биотопларида ўзига хос қора танли қўнғизлар ( Tenebrionidae ) турлари; Carabus clathratus L . визилдоқ қўнғизи ботқоқли ўтлоқда яшашига тўғри келади; Colias palaeno L . торфли ботқоқдан ташқари деярли бошқа биотопларда учрамайди. Шельфордга (1913) кўра , айрим чопқирлар ( Cicidelidae ) турлари айрим Шимолий Америка биоценозларида шунчалик ўзига хоски биотопларни уларнинг номлари билан аташ мумкин. Масалан, “ Cicindela purpureolimbalis ” биоценози яланғоч лойли биотоп участкасига хос, “ C . lepida » биоценози – терак тўқайзорларга, “ C . leconte ” биоценози қарағайзорларга хос. Худди шундай типик биотоплар турлари учун барча бир хилдаги озуқа билан озиқланадиган турлар ва организмларни киритиш мумкин, мо домики бу организмлар маълум бир биотопларга тўғри келса. Олма қуртининг ( Carpocapso ( Laspeyresia ) pomonella L .) капалаклари мевали боғларда ёки уруғ мевали ёввойи тўқай дара х тларда, айниқса олмада учрайди; бир доғли шоли парвонаси ( Schoenobius incertellus Walk ) – фақат шолида, қанотсиз йўғо н оёқ ( Philachyra aptera Portsch .) фақат буғдой экинларида учрайди ва ҳ.к.

Кўпчилик ҳаш а р о т турлари ҳаммах ў рликдан чегараланган ( о л и гофаглар) ёки ҳаттоки анча мунча ҳамма хўрлиги (полифаглар) билан ажралиб турсада бари-бир озиқа ҳусусиятига нисбатан аниқ танлаш қобилиятига эга бўлади. Улар турли биотопларда учрасада, аммо улардан айримларини танлайди. Шунинг учун биоценозлар нинг бундай компонентлар и ни п р е ф е р е н т л а р деб юритиш таклиф этилган (Г э льс, 1918; Фридерикс, 1930) . Масалан, тамаки триписи ( Thrips tabaci Lind.) жуда кенг ҳаммахўрлигига қарамасдан тамаки экини у қайси бир минтақада экилмасин, зараркунанда учун типик ҳисобланади; ғўза бити ( Aphis gossypii Glov.) жуда ҳаммахўр, аммо қовоқсимон (Сucurbitaceae ) ўсимликларни ва ғўзани ҳуш кўради. Ўтсимон дуккаклиларда узунбурун S itona cylindricollis Fahr. ва ҳаммахўр қандала Adelphocoris lineolatus Goeze чекланган озиқланиб, улар ҳам преферентларга таълуқлидирлар, чунки улар аниқ маълум бир биотоп – беда экинини танлайди ва у ерга йиғилади; одатда уларнинг биринчисини ҳатто беданинг туганак филчаси, иккинчисини эса беда қандаласи деб юритилади. Одатда, биоценозда преферентлар кўп сонлидирлар. Бироқ айрим турлар у ёки бошқа биотопни фақат маълум бир аниқ факторлар комбинацияларида авзал кўради. Масалан ғўза тунлами ( Helicoverpa armigera Hbn.) ғўза билан боғлиқ озиқа занжирига жуда ёқтириб қўшилади. Аммо ғўза шоналашидан олдин эмас – қачонки ўсимлик баргларида ва пояларида тукли безлар фаолият кўрсата бошласа; маккажўҳорига бу тунламнинг оммавий ўтиши ўсимликнинг гуллаш даври тунлам капалакларининг тухум қўйиш даврига тўғри келса. Биоценозлардаги ҳаммасидан кўра кўп сонли турларни одатда д о м и н а н т л и к қилувчи дейилади. Доминантлик қилувчи турлар экологик ҳолатда тегишли биотопга яхши жойлашган, улар

биоценознинг асосий ядросини, ҳеч бўлмаганда йилнинг у ёки бу мавсумларида, ташкил қилади. Тушуниш керакки муҳит шароитига боғлиқ ҳолда турли биотоплардаги биоценозларда организмлар турлари сони ҳар хил бўлади, аммо кейинчалик бундай нуқтаи-назар асосланган: бир хилдаги муҳит шароитлари қанчалик кўпроқ ёки давомли таъсир этса, бу участкадаги биоценоз шунчалик турғун ва турларга бой бўлади (Франц, 1952-1953). Бунда, албатта инсон фаолияти (зараркунандаларга қарши кураш, завод ва фабрикалар қурилиши ва х.к.) ҳисобга олинади ёки қандайдир умумий кескин чекланган табиий омиллар (масалан, четдан организмлар кириб келишига тўсқинлик қилувчи баръерлар: абадий музликлар, кучли шўрланган тупроқ, денгиз ва океанларнинг чуқур сув минтақалари ёки ороллар кенг денгиз атрофи ва ҳ.к.) бундай биотопларнинг бойишига тўсқинлик қилмаса. Бой биоценозларда табиийки чекланганларга нисбатан организмлар озиқа занжири енгил чўзилади. Бунинг устига занжирларнинг кўп сонлилиги биоценоз барқарорлигига катта шароит яратади. Биоценозларнинг барқарорлиги ва озиқа занжирининг узайиши айниқса тропиклар учун хос ҳусусиятдир (Клемент, Роланд, 1962). Турли биотопларда ўрнашадиган ҳар хил организмлар турлари индивидлари сонларининг типик ўзаро нисбати, ҳам албатта, жуда кўпчилик шароитларга боғлиқ ҳолда ниҳоятда турли тумандир. Шунга қарамасдан ҳашаротларга нисбатан қонуниятларга асосланган ҳар қандай биотопда ҳар доим кўпчилик турларнинг озроқ индивидлари сони ва озгина турларнинг кескин доминант сони мавжуд. Модомики, турли биотоплардаги турлар сони ва айрим турлар миқдорий сони кескин фарқланар экан ва айримда бир қарашда афтидан айрим биотопларни эгаллаганлари барча ҳаётий имкониятлардан

фойдаланганлигидан дарак беришини ҳисобга олган ҳолда, Гарольд (1926) ва Гарниш (1925) томонларидан таъминланган ва таъминланмаган биоценозлар деган тушунчалар киритилди. Бу тушунча танқиддан тубандир. Қишлоқ ҳўжалик экинлари зараркунандаларга қарши карантин хизмати мутахассисларига бу жуда аниқ. Масалан, узоқ Шарқ мамлакатларига хос бўлган маҳаллий комсток қурти ( Pseudococcus komstocki Kuw.) нинг АҚШ, Фаластин, Ўрта Осиё, Марказий Грузия барча кўп сонли биотопларга кириб келишини «тўйинмаган биоценозлар» деб тан олиш эҳтимолдан узоқдир. Калифорния қалқондори, картошканинг калифорния қўнғизи ва бошқа карантин зараркунандалар билан боғлиқ мисоллар бир қанчадир. Бу ёки бошқа биотопларга янги турларнинг кириб келиши билан бу турнинг янги шароитга мослушуви бошланади, яшаш шароитининг алмашиниши ҳаётчанлигининг ошишига олиб келади. Янги тур кўпинча бу ерда яшаётган турлар билан рақобатли муносабатда бўлиб, сифат ўзгарган биоценозда ва турлар орасида янги ўзаро алоқалар вужудга келади. Бу ерда олдин яшаган айрим турларни сиқиб чиқариш ҳам кузатилиши мумкин. Шу мақсадда қишлоқ ҳўжалик заракунанда турлари энтомофагларини – паразит ва йиртқичларини иқлимлаштириш амалга оширилади. Шундай бўлсада, кўпчилик ҳолларда у ёки бу турлар тўлиқ сиқиб чиқарилмайди, аммо у сон жиҳатдан деградацияга учраб инсон учун зарарли ҳисобланган турлар, амалий зарарсизга айланади. Масалан, Австралия тарновчасимон қурти ( Iceria purchasi Masc.) га қарши радолия ( Rodolia cardinalis Muls.) қўнғизини; олма қонли бити ( Eriosoma lanigerum Hausm.) га қарши афелинус ( Aphеlinus mali Hald.) паразитини; комсток қурти ( Pseudococcus komstocki Kuw.) га қарши паразит - Pseudaphicus malinus Gah. интродукция қилиниши билан

деярли ҳамма ерда шундай ҳолат юз берди. Шунингдек, фойдали турларни иқлимлаштириш туфайли айрим зараркунанда турларни тўлиқ йўқ қилинганлиги ҳам маълум. Масалан, Уолькот (1956) маълумотига кўра Руэрто- Рикога олиб келинган Chilocorus cacti L. қўнғизи кактусдаги зарарли кокцидларни деярли қириб битирган, кейин ўзи озиқа бўлмаганлиги туфайли ўлиб кетиши керак эди. Я.Вейзернинг (1972) Чехославакияда ўтказган тадқиқотларида паразитик содда ( Protozoa) асосан (микроспоридилар ва шизогрегарилар) ёрдамида, айримда юз фоизгача жанубий омбор парвонаси ( Pladia interpunctella Hb.) омборхоналарда йўқ қилинган. Бу ердан, ҳар қандай тур ҳоҳлаган биотопга иқлимлаштирилиш керак деган фикрга мутлақо ўрин йўқ. Табиийки бунинг учун турнинг минимал экологик эҳтиёжи қондирилиши керак. Паралина, Мариам ва Маршл оролларига турли мамлакатлардан келтирилган 43 энтомофаглар турларидан ҳаммаси бўлиб 12 (Гарднер), АҚШга келтирилган 500 турдаги энтомофаглардан атига 95 дан 100 турларигина иқлимлаштирилган (Коппел, Мертинс, 1980). Организм орасида ўзаро муносабатларда тўпланиб қолган қаршиликлар, озиқа субстратининг ўзгаришлари (ёғочнинг чириши, мурдаларнинг бузилиши, гўнгнинг қуриши ва ҳ.к) ёки абиотик ўзгаришлар (иқлимнинг ўзгариши, одатдан ташқари узоқ бўронлар, тошқинлар) туфайли биотопларнинг реконструкцияланиши, иккиламчи биотопларда эса инсон фаолияти туфайли узоқ ва ҳаттоки айримда олдинга ўртача ҳолатига қайтарилмайди. Бундай ўзгаришларни с у к ц е с с и я деб юритилади. Дастлаб бу термин ўсимликлар дунёсига нисбатан қўлланилган бўлиб, кейинчалик эса ҳайвонларга нисбатан ҳам тарқалган (Шелфорд, 1907, 1911, 1912, Гандшин, 1920), жумладан, илк бор ҳашаротларга

таъллуқлиги таъкидланган (Шелфорд, 1907). Сукцессияга намунали мисол сифатида ўт-ўланларни аста-секин кўлда ўсиши, кейин торфли ботқоққа ва торф қатламига айланиши, торфли ўрмонларнинг ҳосил бўлиши (шимолий кенгликларда) ни кўрсатиш мумкин. Шундай бўлсада, айрим муаллифларнинг таъкидлашича, ҳатто бундай мустаҳкам сукцессияни мутлақо қайтарилмас деб тан олиб бўлмайди. Масалан, торф қатламларида ёнғин бўлганда тупроқ сатҳининг пасайишига олиб келиши, натижада бундай пасайган жойга ёмғир сув оқими кўпайиб дастлабки кўл шароити тикланиши турган гап. Бир бутун геологик даврларда (масалан музликлар даврида жанубга музликларнинг босиб бориши ва уларнинг музликлар даврларидан кейин шимолга чекиниши) иқлимий ва тупроқ ўзгаришларига ёки тўлиқ қайтарилмас ўзгаришларга ёки қисман бўлсада олдинги ценозларни тикланишига олиб келади. Кичикроқ участкаларда сукцессияга сабаб бўладиган озиқа субстратининг ўзгаришлари ҳам аниқ қайтарилмас ҳусусиятга эга бўлиши мумкин (замбуруғлар мева таначаларининг ривожланиши, мурдалар тана бузилишларининг турли фазалари), шундай экан бу ерда биоценозлар асл ҳолатига қайта олмайдилар. Каштан ва толнинг каваги ривожланган сари, масалан, чириндининг кислоталиги борган-сари пасаяди, бу ўз навбатида кавакда чангхўрлар (Alleculidae) личинкалари қалинлигининг камайишига ва иккиқанотлилар (Diptera) личинкалари сонини ошишига олиб келади (Кельнер – Пиллолт, 1950). Пайн (1965) ўрнатишича чўчқа боласи мурдасининг ириши олти стадиядан иборат бўлиб, унинг устига мурда иришининг ҳар бир стадиясида ҳашаротлар фаунаси маълум кетма-кетликда алмашиниб туради. Қуруқ ёғочнинг емирилишида борган сари, унга ўрнашган ҳашаротлар таркиби кескин ўзгаради, унинг устига сукцессия жараёни

янги шароитга мос морфологик ва физиологик ҳусусиятлар орқали содир бўлади (Мамаев, Семёнов, 1961). 8-расм. Баҳорги барг бостирмаси компостиетилиши давомида турли оёқдумлилар турларининг ўзаро нисбат сонлари. 0-10 см қатламда (Чернова бўйича): 1-7 - ҳар хил оёқдумлилар турлари Е.Торне (1964) чириётган сомонда оёқдумлилар ( Collembola ) фаунасини тадқиқ қила бориб, алоҳида турларнинг сомон чириши айрим стадиясига тўғри келишини аниқлади. Бунда оёқдумлилар сони ҳам кескин ўзгарди. Оёқдумлиларнинг таркиби ва уларнинг миқдорий сони сомон чиришининг 120-170 кунларида жуда юқорилиги қайд қилинди. Умуртқасиз ҳайвонлар, жумладан оёқдумлилар сукцессияси турли компостерланган материалларда батафсил ўрганилган. Н.М.Чернова (1966) бўйича (8, 9-расмлар) компост таркибидаги оёқдумлилар ва тупроқ умуртқасизларининг тур таркиби ва нисбий сони компостнинг етилиши ва уни ўғит сифатида далага қўллашга ёрқин мисол бўла олади. 1 дм 3 да

9-расм. Ёз давомида баҳорги барг бостирмаси компостини юқори қатламида ҳар хил турдаги оёқ думлилар сонининг ўзгариши (компостнинг биринчи йил етилиши) (Чернова бўйича): а, б, в, г – оёқдумлиларнинг ҳар хил турлари Иккиламчи биот о пларда сукцессия жуда каттадир. Кўриқ ерларни шудгорлаш ёки ўрмонни ёндириш ва кейинчалик бу ерларга маданий экинлар экиш биоценозларни тубдан ўзгартиради. Кўпчилик турлар сиқиб чиқарилади, ўсимликлар билан бир-бирига боғлиқ, экинлар да кўпайиш учун қ улай шароитга эга бўлади. Инсон фаолияти билан боғлиқ бўлган сукцессия энтомологияда катта аҳамиятга эга. Иккиламчи биотоплардаги сукцессия инсон фаолиятининг тўхташи билан кўпинча жуда қисқа характерга эга бўлади. Ҳайдалгандан кейин ташлаб қўйилган ерларда, масалан, қўриққа хос бўлган биоценозлар бир неча йил давомида қайта тикланади ва узоғи билан бир неча ўн йил давом этади (Медведев, 1959). Чехословакияда лавлаги ва картошка далаларида Новак ва Скугрова томонларидан ўтқазилган кичик ҳажмли тажрибаларда, яъни зараркунандаларга қарши ДДТ қўлланилган участкаларда яхши учадиган иккиқаноли (Diptera ) ва пардасимонқанотли (Hymenoptera ) туркуми вакилларининг миқдорий сони ҳафта давомида тўлиқ аллақачон тикланган бўлса, тенгқанотлилар (Homoptera) да ҳамда визилдоқ қўнғизлар (Carabidae) сингари ҳашаротлардан бу жараён 3-5 ҳафта давом этган (Яхонтов, 1969).

Айримда сукцессия эндоген ва экзогенга ажратилади, биринчисида биоценозларда турлар орасидаги қарама-қаршилик туфайли юзага келса, иккинчидан эса ташқи сабаблар, жумладан иқлимнинг ўзгариши натижасида, аммо бундай ажратиш сунъий ва назарий жиҳатдан нотўғри, чунки ҳар қандай ташқи ўзгариш сўзсиз биоценоз компонентлари муносабатларни ўзгаришига олиб келади. Биоценоздаги реконструкциянинг тезлашиши ташқи шароитларнинг жадалликлар билан ўзгаришига боғлиқ, бу шароитга у ёки ўша биотоп яшайдиган организмлар мослашиши шарт. Бордию бирор бир тур ўзгарган муҳит шароитига мослаша олмаса у бошқа жойларга кўчиши ёки қирилиб кетишга махкум этилади. Янги тур организмлар кириб келиши туфайли биоценозларнинг қайта шаклланишида, улар биоценознинг п р о г р е с с и в э л е м е н т л а р и деб аталади, олдин бу ерда яшаган турларнинг сиқиб чиқарилиши эса р е т р о г р е с с и в л а р дейилади (Коулес, 1911). Маҳаллий ҳусусиятга эга организмлар комплексларининг жадаллашган сукцессияси мисолида кичик участкалардаги ҳайвонлар мурдаси турли ириш стадияларида ҳар-хил организмлар комплексларининг кетма-кетлик билан ўрнашишини, ҳашаротлардан бу ерга олдин қабристон ва мурдахўрлар ( Necrophorus T., Silpha L. авлод турлари), кейин Calliphoridae, Muscidae, Sarсоphagidae пашшалар оилалари личинкалари ва карпузниклар (Histeridae ) қўнғизлари, энди мутлақо қуриган мурдага терихўрлар (Dermestidae ) келиб ўрнашишини кўрсатиш мумкин. Қишлоқ хўжалик ва ўрмон энтомологияларида “иккиламчи зараркунандалар” термини қабул қилинган бўлиб, бундайлар соғлом ўсимликларга ҳужум қилмайдилар, аммо ўсимликлар дастлаб бошқа зараркунандалар: ўсимлик битлари, қалқондорлар, баргхўр ҳашаротлар

ва х.к. лар билан зарарланиб холсизланган бўлса, бундай ўсимликлар иккиламчи зараркунандалар пўстлоқ ости қўнғизлар (Ipidae ) , тилла қўнғизлар (Buprestidae) ва қисман мўйловдорлар (Cerambycidae) ларни ўз ичига олади. Айрим Европа қарағай ўрмонларида яшовчи пўстлоқхўрлар ( Ips typo graphus L., Polygraphus polygraphus L., Pityophthorus micrographus Eggers., P.tragardni Spess .) дарахтларга бир вақтда тушмасдан, (турларнинг юқорида келтирилган кетма-кетлиги бўйича) дарахтларнинг олдинги турлар зараридан заифлашишига қараб аниқ кетма-кетлик билан ўтадилар. Винтерботтом (1922) маълумоти бўйича, Австралия омборхоналаридаги бошоқлилар донини ҳашаротлар билан зарарланиши кетма-кетлик алмашиниши ва ҳашаротлар комплексининг мураккаблашганлиги кузатилди. Дастлаб донга гуруч ( Colandra oryrae L.) ва омбор ( C.granaria L.) узунбурунлари хужум қилади, улардан кейин тўнағич мўйловли ва каштан ( Tribolium ferrugineus F., T.costanium Hbst .) миталари донни ясситанлилар ( Laеmophloеus ferruginosus Steph.) зарарлаши учун тайёрлайдилар. Ва ниҳоят кучли зарарланган донда ун парвонаси ( Ephestia küehniella Zell) ривожлана бошлайди. Инсон хўжалик фаолияти туфайли шаклланган иккиламчи биотопларда ўзгаришлар жуда тез бўлиши мумкин, бу олдинги келтирилган маълумотлардан яққол кўриниб турибди. Чўлларда дарахт кўчатлари ўтқазишда ва қуруқ ерларни ҳайдашда янги биоценозлар шаклланиш қонунларини аниқлашда катта ишлар амалга оширилди (Мельниченко, 1949; Штейнберг, 1952; Бей-Биенко, 1957; 1961, Медведев, 1957; Григорьева 1960; Яхонтов хаммуалифликда, 1962; Алимджанов, 1974; Хамраев, 1984 ва б.қ.)

Биоценозлардаги асрлар давомида секин алмашиниш таъсирларини Шельфорд келтирган Мичиган кўли музликлар чекиниш давридан кейин сақланиб қолинган қумлик участкаларида чопқир (Cicindelidae ) қўнғизларнинг бирин-кетин пайдо бўлиш мисолида кўрсатиш мумкин. Олдинроқ бундай қумликлар сув билан қопланган эди. Кейинроқ қумликларнинг кўпчилик участкалари теракли тўқайзорлар ёки теракли ва қарағайли аралаш дарахтлар билан, қум чўққиларида эса қарағайли ўрмонлар пайдо бўлган. Тез-тез шамол эсиб турадиган очиқ участкаларда бошоқлилар ва эман ўрмонлари пайдо бўлган. Сувга яқин қум худудлари учун Cicindella cuprascens Lec., C.hirticollis Say чопқирлар турлари характерлидир. Бошоқ ва теракли биотопларда C.formosa var, generasa Dej; тури яшайди; қумликларни ўрмонлаштириш стадиясида, ёш тераклар кўчатлари орасида C.lepida Dey . типикдир, қум чўққиларида, асосий қарағай дарахтлари ўсгандан кейин эса С.scutellaris Say. пайдо бўлади. Қизил эманзорларда С.sexguttata Fab . сақланган. Кейинчалик Мичиган кўли жанубида бу ердаги ўрмонларга хос оқ эман ўрмон биотопларининг шаклланиши, чопқирлар ҳаёт кечириши учун умуман яроқсиз ва охиргилар бу ерда учрамайди. Модомики, биоценозлар сукцессиялари алмашиниши маълум қоидага биноан кузатилар экан, турли организмлар комплексларининг бирин-кетин пайдо бўлиши, экологияда г е н е з и с ва б и о т о п л а р р и в о ж л а н и ш с т а д и я л а р и ва б и о ц е н о з л а р тўғрисида тушинча туғилди. Эски ва янги биоценозлар ажратила бошланди. Янги биоценозлар ўзининг жуда беқарорлиги билан эскиларидан, қай даражада айрим турлар индивидларининг миқдорий сони нисбати, худди шундай биоценоздаги тур таркиби билан фарқ қилади. Масалан,

чўл ўрмонини барпо этишда бошланишда биоценозларда ҳали ҳам кўп миқдорда чўл ҳашаротлар иштирок этадилар, кейинчалик уларнинг айримлари янги яшаш шароитига мослашадилар, у ҳолда айниқса стенобионт турлар қирилиб кетади. Ёки янги ҳосил бўлган биотопдан ташқарига кўчади. Дарахт кўчатини экканда бошқа биотоплардан ёки инсон орқали, чўлга хос бўлмаган янги тур пайдо бўлади. Янги келиб қолган ва эски турлар орасида турли- т уман биотик алоқалар юзага келади. Эски биоценозлар организмлар тур таркиби ва алоҳида турлар индивидларининг нисбати бўйича аксарият сезиларли доимийликка эга бўлади. Шундан келиб чиқиб, биотопларнинг якунловчи ривожланиш стадиясини климак с деб номланди ва турларнинг якунловчи тўдаси тасаввур этилди (Шелфорд, 1926; Фрид е рикс, 1930; Кашкаров, 1933; Наумов, 1955; Черн и шев, 1966 ва б.қ.) . Аммо, бирор бир биоценозда яшаш муҳит шароити ҳеч қачон доимий қолмайди, шундай экан барча комплекс организмларнинг кейинчалик бундай ўзгаришларга мослашиши давом этиши керак. Масалан, ёш ўрмон кўчатлари орасида ёруғлик, шамол ва бошқа маълум шароитлар вужудга келади, бу шароитлар маълум гуруҳ организмларнинг яшаши учун шароит туғдиради, аммо эски ўрмонларда шароит ўзгармасдан қолади, бир дарахт ўсишда бошқаларини қувиб ўтади, турли участкаларда ёруғлик ўзгаради, бу ўз навбатида биоценозни мураккаблаштиради. Сустлашган дарахтларда иккиламчи зараркунанда - ҳашаротлар пайдо бўлади, қуриган дарахтлар эса ўзига ҳашаротлар тур таркибини жалб қилади ва ҳ.к. Озиқа алоқалари ва юқорида қайд қилган муҳит факторларидан ташқари биоценоз генезиси ва типик структураси айрим турларнинг худудда жойлашиш ҳусусиятига ҳам сезиларли даражада боғлиқдир.

Катта кўламдаги кўпчилик биотопларда тупроқ, микроиқлим ёки бошқа шароитлари билан ажралиб турадиган кичик участкалар учрайди, масалан далалар орасида шўрланган тупроқ, тоғлар тор дарраси, қумли чўлларнинг турли ҳусусияти (қум тепаликларининг кўчишини тўхтатишда ўсимликлар билан тўсилганлиги, кўчиб юрувчи қум тепаликлар – барханлар, қум текисликлари) ва х.к. Биотопларнинг бундай қисмларини ф а ц и я деб номлаш тавсия этилган. Биогеографияда фациялар тўғрисидаги тушинча иккиламчи тартибдаги географик ландшафтларга яқиндир. Фациялар, ўз навбатида бир қанча майда экологик шароити ихтисослашган қисмларга (ўрмондаги чириётган дарахт, замбуруғлар мева таначалари, қушлар уяси, сутэмизувчилар ини ва ҳ.к.) бўлинади. Буларни В.Н.Беклемишев (1959) м и к р о б и о т о п л а р деб, комплекс микробиотоплар организмларини эса - м и к р о б и о ц е н о з л а р деб аташни таклиф этди. Микробиоценозлар, қоидага биноан жуда узоққа бормайди. Умуман биотопларга таъалуқли барча умумий қоидалар (ўзаро алоҳида турлар индивидлари миқдорий сонини чегаралаш, қўшни участкалар таъсири, сукцессия ва б.қ.) албатта фацияларга ва ундан ҳам кўпроқ чегараланган, фикран экологик участкаларга таълуқлидир. Табиийки, жуда ихтисослашган участкаларда турлар алмашиниши камроқ ифодаланган, сукцессия эса бир мунча оддий бўлиб, модомики бу ерда биоценоз жуда маълум комплекс шароитлар билан боғланган. Шунга ўхшаш биотоплар жуда майда бўлимларга ажратилсада, биотоплар тўпланиб йирикроқ худудда бирлашишлари ҳам мумкин. Жумладан, кўпчилик экологлар, 1924 йили Гесси таклиф этган терминология асосида яқин биотопларни бирлаштириб б и о х о р л а р (чўл, саҳро, ўрмон, денгиз соҳили ва х.к.), биохорлар эса – биоциклларга ёки ҳаётий доира (қуруқлик, чучук сув, денгиз) ни бирлаштиради.

Экологияда “ҳаётий зона” термини ҳам қўлланилади, аммо унинг маъноси бошқа – бошқа экологлар томонидан бир хилда тушинилмайди. Бу терминни дастлаб таклиф қилган Меррием (1890, 1892, 1894, 1898) ва кейинчалик кўпчилик муаллифлар сингари қуруқлик вегетатив ҳарорат минтақасини назарда тутганлар (аммо ҳароратнинг етакчи таъсирини кўзда тутган ҳолда, барча муаллифлар, шулар қатори Мерриемнинг ўзи ҳам 1898 йилдан бошлаб ўзгартириш киритиб, намликка эътиборни қаратади). Бундай ҳаётий термин асосланган эътирозларга учради (масалан, Шелфорд, 1926; Наумов, 1955), холбуки гидротермик режим хар қандай минтақада бўлмасин экологик комплекс шароитлар учун ягона шароитдан узоқдир. Бошқа муаллифлар (масалан, Кашкаров, 1933) бу тушунчага бутун экологик комплекси шароитларини киритиб, хароратнинг етакчи аҳамиятини, ёғинлар сони ва тақсимланишни тан олади. Бу муаллифлар нуқтаъи назарида масалан, чўл, саҳро, альп ўтлоқлари ҳаётий зона, бўлиб ҳисобланади. Кўриб турибмизки бундай ҳолатда ҳаётий зона тушинчаси биохорлар тушинчасига қўшилиб кетади. Экологик нуқтаи назардан анча йирикроқ бўлинмалар озми-ёки кўпми типик организмлар комплекси ва уларнинг муҳит билан ўзаро алоқавий ҳусусиятлари, айнан литосфера, яъни ер шари пўстлоқ қатлами, гидросфера – сув хавзалари (шўр ва чучук), атмосфера, аниқроғи тропосфера – ер шари ҳаво бўшлиғини пастки қисми тўғрисида гапириш мумкин. Литосфера доирасининг 2-3 км чуқурлигигача организмлар қайд қилинган (нефтли қатлам микроорганизмлари), ҳашаротлар асосан тупроқнинг 30-40 см чуқурлигини ишғол қилади. Айрим турлар бир мунча чуқурроқда ҳаёт кечиради, масалан кескур қўнғиз ( Lethrus apterus Laxm.) чуқур ин ясаб, унинг личинкалари 30 см чуқурликда

ривожланади, айрим чумолилар (Formicidae ) уяси 3 м, термитларни янги ерда (Димо, 1916) 16 м, Жазоирда 40 ва жанубий Африкада 115 м чуқурликкагача ҳам қайд қилинган, кемирувчилар инида ҳам ҳашаротлар, айниқса бургалар (Aphaniptera) 8 м чуқурликкача учраган. Арктик минтақалардаги тадқиқотларда океан тубининг катта чуқурлигида (10 км) ўсимлик ва ҳайвонлар қайд қилинган, аммо ҳашаротлар кўпинча сув хавзалари юза чучук қатламида одатда сувда доимий личинкалик стадиясида ва айримда ғумбаклар тўғри келади. Ҳашаротлар имагоси сувда чекланган муддатда яъни улар трахеяларидаги ёки ташқи махсус мосламаларидаги кислород сарфи тугаганга қадар бўлиши мумкин. Фақат айрим баҳорчилар Taeniopteryx Picter авлоди имаголарида жабралар бўлади. Тропосфера масаласига келсак, бирор бир организм йўқки, улар бутун бир ҳаёти давомида тупроқдан, сувдан ёки уларнинг юза қисмидан ажралган ҳолда ҳаёт кечирса, чунки ҳавода уларнинг озиқа захираси бўлмайди. Ҳавода тирик организмлар кучли шамол ёрдамида ердан 10-15 км гача баландликка кўтарилиши мумкин (бундай баландликда микроорганизмлар қайд қилинган). Ҳашаротлар асосий массаси тупроқ юзасидан фақат 70 м баландликкача учрайди, аммо аниқланишича ғўзанинг пушти ранг куяси ( Pectinophora gossypiella Saund) айримда шамол ёрдамида 1 км баландликка кўтарилиши мумкин (ҳаво оқими билан Мексикадан Америкага). Айрим ҳашаротлар ҳаво қатламининг (шамолда) 4-5 км баландлигида ҳам аниқланган (Шелфорд, Паулер, 1926). Барча органик ҳаёт билан тўлдирилган ер шари фазаси (гидро, лито, ва тропосфера) биосферани ташкил қилади. Ерда тирик организмларнинг пайдо бўлиши, шундай экан, биосфера эрамиздан 1,5- 4 млрд й. илгари пайдо бўлган (Вернадский, 1936 ва б.қ.).

Органик дунёнинг ноорганик муҳит билан ўзаро таъсири эволюцияси сари биосферанинг таркиби ва алоҳида организм турларининг ва улар комплекслари ўзаро боғлиқлиқлик шакли ва абиотик муҳит табиийки узлуксиз мураккаблашади. Дастлабки ҳашаротлар палеозой эрасининг девон даврида 387 млн йил аввал пайдо бўлган (Ключе, 2000). Ҳашаротлар орасида жуда тез табақаланиш жараёни, бинобарин, ва ўша муҳитда организмлар ҳашаротлар билан чамбарчас боғланиши мезазой эрасининг бўр даврида ерда гулли ўсимликлар пайдо бўлиши билан бошланган. Бу даврнинг ёши радиоактив усул билан эрамиздан 110 дан 70 млн йилгача деб баҳоланади (Яхонтов, 1969).

ФОЙДАЛАНАДИГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ 1. Бей-Биенко Г.Я. Общая энтомология: Учебник для университетов и сельхозвузув.- 3-е изд., доп.- М.: Высш.школа, 1980. – 416 с. 2. Чернышев В. Б. Экология насекомых. Учебник. — М.: Изд-во МГУ, 196—304 с. 3. Яхонтов В. В. Экология насекомых. - М.: Высшая школа, 1969— 488 с. 4. Яхонтов В.В. Ўрта Осиё қишлоқ хўжалиги ўсимликлари ҳамда маҳсулотларининг зараркунандалари ва уларга қарши кураш. – Қишлоқ хўжалиги олий ўқув юртлари ўқув қўлланма. – Т. “Ўрта ва олий мактаб”, 1962. 696 бет. 5. Huffaker, Carl B. & Gutierrez, A. P. (199). Ecological Entomology . 2nd Edition (illustrated). John Wiley and Sons . Science - 756 pages 6. Хамраев А.Ш., Насриддинов К. Ўсимликларни биологик ҳимоялаш. “Халқ мероси” нашриёти. Тошкент, 2003. 287 б.

Похожие

Ҳашаротлар аутоэкологияси асосий тушунчалари

Ҳашаротлар классификацияси

Тўлиқ ўзгариш билан ривожланувчи ҳашаротлар

Ҳашаротлар – Insecta синфининг умумий таснифи

Ҳашаротлар экологияси фани ва унинг усуллари