Ҳашаротлар аутоэкологияси асосий тушунчалари - Зоология - Рефераты

Ҳашаротлар аутоэкологияси асосий тушунчалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

534 KB

Ҳашаротлар аутоэкологияси асосий тушунчалари Ҳашарот учун муҳит (умуман бошқа ҳар қандай организмлар сингари) барча ноорганик ва органик жисмлар ва у яшаб турган жойнинг иқлими ҳисобланади. Чунки йирик худудларнинг ҳар қандай кичикроқ участкаларида иқлим шароитлари бир хилда бўлмайди (масалан, ботқоқдаги ўт ва улар орасида, ўрмон ялангликлари ва қалин ўрмонда, инларда ва ғорларда ва х.к.), демак у ёки бу ҳашаротларнинг яшаш жойлари ушбу маълум участкаларга тўғри келиши мумкин, экологияда эса уларга нисбатан м и к р о и қ л и м термини қўлланилади. Барча турли-туман муҳит элементларини б и о т и к ва а б и о т и к г а ажратиш қабул қилинган. Биотик муҳит барча тирик организмлар ўсимлик ва хайвонлар комплекси ўраб олган шароитдир; абиотик муҳит эса, метеорологик ва тупроқ шароитлари ҳисобланиб, охиргисини одатда э д а ф и к деб юритилади. Алоҳида инсон фаолияти - а н т р о п о г е н ёки а н т р о п и к фактор (омил) лари деб юритилади. Ҳайвонлар эволюцияси жараёнида тўқималар дифференциацияси ва айниқса нерв тўқималарига хос оддийроқ қўзғалишдан таъсирланиш вужудга келди. Ҳайвонларнинг ташқи муҳит барча шароит комплексларига мослашуви, рус олими, академик И.П.Павлов ихтиросига кўра нерв тизимига, ҳайвонлар нерв фаолиятига боғлиқ; мослашганлик бу метаболизм ҳусусиятлари ва феъл-атворини рефлектор орқали бошқаришдир. И.П.Павловнинг (1923) кўрсатишича “нерв таъминотини тенглаштирмоқ (яшаш муҳити билан), демак, алоҳида организм

бутунлигидир, худди унинг туридек ш а р т л и р е ф л е к с л а р н и ”, яъни организмнинг ташқи таъсирига муайян жавобини ҳосил қилади. Ҳашаротларни бир томонлама таъсирланишига оддий рефлектор жавоби т а к с и с деб қабул қилинган. Масалан, кўпчилик ҳашаротлар кўриш органлари орқали ёруғликни қабул қилиб, унинг таъсирида ёруғлик манбалари томон харакат қилади. Аммо ҳамма ҳашаротлар ҳам ёруғликдан бир хилда таъсирланмайди. Термитлар (Isoptera) , масалан ёруғликдан чўчувчи ҳашаротлар бўлиб, ёруғликка жавобан йўлига лой сувоқ ясаб, унинг остидан ҳаракатланади, ёки бунга суваракларни (Blattodea) ҳам кўрсатиш мумкин. Биринчи ҳолда таксис и ж о б и й , иккинчисида эса с а л б и й деб юритилади. Ҳашаротларни ёруғликдан таъсирланиши ф о т о т а к с и с дейилади . Қачонки иссиқ ёки совуқ таъсирланувчи бўлса, унга реакция т е р м о т а к с и с , намликка г и д р о т а к с и с деб юритилади. Ҳашаротларнинг кимёвий таъсирга реакцияси х е м о т а к с и с дейилса, ҳаво харакати (шамол) га - а н е м о т а к с и с ва х.к. Ҳар бир таксис ижобий ёки салбий бўлиши мумкин. Таксис ижобий ёки салбий белгиси ташқи таъсирнинг кучига боғлиқ . Leptothorax nylanderu Foer чумоли 85% гача ҳаво нисбий намлигига ижобий гидротаксислик ҳосил қилса, намлик 85% дан юқори бўлганда, гидротаксис салбий бўлади. Беда барг филчаси (Phytonomus variabilis Hbst.) 25 0 С ҳароратгача ижобий термотаксис, ундан юқори ҳароратда эса, салбий термотаксисдир. Марокаш чигирткаси (Dociostaurus maroccanus Thnb.) 41 0 C гача, тўқай чигирткаси (Locus migratoria migratoria L.) 50 0 С ҳароратгача ижобий термотаксисдир. Айримда таксислардан зараркунандаларга қарши курашда фойдаланилади. Масалан, кийим куяси ( Tineola biselliella Humm .) дан

тери, жунли газламалар, гиламларни ҳимоя қилишда салбий – паст ва юқори ҳароратлар – термотаксисдан фойдаланилади. Бундан ташқари, зараркунандалар вояга етган турларини ижобий фототаксисдан ёруғлик тузоқларига ёки хемотаксисдан фойдаланиб жинсий феромон тузоқларга йиғиб, башорат ва уларга қарши курашда ишлатилади. Таксислар ҳашаротлар ҳаётидаги кўпчилик ходисаларни тушинтира олади. Масалан, карам куяси ( Plutella maculipennis Curt .) фақат бу тгулдошлардагина тухум қўяди. Бу ҳолда унинг ҳид сезиш органларига таъсир қилувчи хемотаксис бошқаради. Ғ ўза т у нлами ( Helicoverpa armigera Hbn .) ғўза экинига фақат шоналаш фазаси бошланиши билан ғўза барг ва пояларида чумоли ва шовул кислоталар ажратувчи безли оқ тукчалар пайдо бўлиши билан экинга ўтади. Бу ерда ҳам ҳосил қилувчи фактор хемотаксис ҳисобланади. Ҳашаротларнинг жуда мураккаб ҳаёти й фаолияти фаоллигини рефлекторлик занжири таъсири билан тушунтирилади, кейинги бирин- кетин маълум тартибда, унинг устига тартиб харакати ирсият билан мустахкамланган. Бундай рефлектор занжир ҳаракатлари и н с т и н к т дейилади. Олий ҳайвонлар ҳаёт фаолияти шартсиз рефлекслардан ташқари, вақтинчалик ташқи шароит алоқалари – ш а р т л и р е ф л е к с л а р орқали бошқарилади. Ҳашаротларнинг нерв системаси олий ҳайвонлар нерв системасига нисбатан жуда примитив бўлсада, аммо айрим ҳашаротларда шартли рефлекслар мавжудлиги исботланган (Фриш, 1914 ва кейинчалик академик Павлов мактабининг ишлари). Уларда аниқ кетма-кетлик рефлекторлик занжири ҳаракати қўзғалиши мумкин, шундай экан ва шартли рефлекслар билан ҳам. Шундай қилиб, таъсир занжиридан

қандайдир бир звено тушиб қолиши билан кўпчилик ҳолларда нормал ҳаётий фаолиятларга албатта тўсқинлик қилмайди. Ҳашаротлар хулқ-атворининг намоён бўлиши ирсий мустахкамланган занжирининг ташқи рефлекс таъсирларига жавобан ва шартли рефлекслар импульсларини индивидуал биргаликда эгаллаш орқали юзага келади. Инстинктлар туғма (табиий) бўлса, улар ҳашаротлар умумий эволюцияси билан ривожланади. Ҳашаротларнинг барча турлари одатдаги улар яшаш шароитига мослашган бўлиб, узоқ давомий қатор насллар давомида табиий танлаш йўли орқали ҳосил бўлган инстинкт , улар нинг тўлиқ харакати ни фақат табиий шароитга боғлиқ равишда вужудга келтиради. Эксперемент йўли билан кўпчилик ҳашаротларда шундай енгил шароитлар ҳосил қилиш мумкинки, у чоғда уларнинг инстинктив ҳаракатлари энди мақсадга мувоффиқ бўлмайди. Ж.А.Фабрнинг (1879) лангедокс сфекс ( Sphex occitanicus Lep .) қазувчи ари билан ўтқазган тажрибаси классик (намунали) мисол бўлади. Бу ҳашарот жинсий балоғатга етган урғочисининг инстинкт ҳосил қилувчи асосий рефлекслар занжири қуйидаги кетма-кет бўғинлар дан иборат. Сфекс маълум бир тур темирчак урғочисини излаб топади, унинг кўкрак нерв бўғимига нишини санчиб, фалажлайди. Яқин жойдан уяча қ а зиш учун маъқул, ин қазийди. Темирчакнинг мўйловидан судраб ташиб, уячага киритади, унга тухум қўяди, уяча йўлини бекитиб ташлайди. Тухумлардан чиққан личинкалар фалажланган темирчак билан озиқланади. Бундай ҳолларда, Фабр худди ўша пайтда уячани бекитаётган сфексни четлатиб, уячадан устига тухум қўйилган темирчакни олди, сфекс қайтадан уячага кириб, уни бироз тузатиб, қайтадан олдингига ўхшаб жо-бажо қилиб, уяча йўлини бекитди. М о домики, уяча очилиб,

темирчак чиқариб олинди, тухум қўйилган, у ҳолда уяча бекитилиши керак ва одатдаги шароитга нисбатан фақат ортиқча қўшимча равишда уяни кўздан кечиришдир. Фабрнинг баён қилишича, арининг фъел- атвори инстинктининг нақадар «донолик» ва «нодонлиги» дир. Худуднинг шу ёки бошқа участкасида ҳаёт кечираётган хар қандай ҳашарот тур индивидлари нафақат турга таъсир қилувчи ташқи-муҳит шароити остида аммо унга қарамасдан ўзаро тарихий турлараро алоқалар шаклланиши туфайли, улар оддий алоҳида индивидлар йи ғ индисидан иборат бўлмасдан, муҳит билан табиий бирлиги ўзаро алоқаларини фаоллаштиришда муҳим аҳамият касб этади. У ёки бошқа худуд чекланган участкасини эгаллаган барча ҳайвонлар (жумладан ҳашаротлар) тур индивидлари комплекси популяция дейилади. Бу терминни биология фанига илк бор, даниялик генетик В.Иогансен (1903) киритган бўлиб, организм янги белгилари шаклланишига ташқи муҳит таъсирини тан олмаган ҳолда, генетик жиҳатдан бир ҳил бўлмаган индивидлар гуруҳини “ соф линия ” (генетик жиҳатдан бир ҳил бўлган гуруҳ) дан фарқ қилиш учун таклиф этган. Популяция лар географик ва экологик гуруҳларга ажратилади. Биринчи ҳолда , тур барча индивидларининг у ёки бу географик чегараларда учраши, ваҳоланки экологик популяция эса чегараланган бир хил муҳит шароитидаги участкада учрашидир. Географик популяция маконда бўлиниб кетиб, экологик популяцияни ҳосил қилиши мумкин. Популяциянинг ташқи муҳитга мослашганлиги нисбий бўлиб, ўзгарадиган ташқи шароит (масалан, бу худудда қишнинг одатдан ташқари совуқ келиши) популяция кўпчилик индивидларининг оммавий қирилишига олиб келиши мумкин. Жумладан, 2008 йили январ ва феврал ойларининг қаҳратон қиши (-17-22 0 С) тут парвонаси ( Glyphodes

pyloalis West .) популяцияларининг қирилиб кетишига олиб келди. Ҳашаротлар яшаш муҳитининг ўзгариб туриши улар кўпайишини ва ривожланишини сусайтириши, улар ўлимини кўпайтириш ёки пуштдорлигини пасайтиради, яъни у ёки бошқа тур индивидлар миқдорий сонини камайишига ёки тескариси турнинг кенг ёйилишига ва оммавий кўпайиши учун қ улай шароит туғдириши мукин. Бошқа организмлар сингари ҳашаротларнинг ҳаётий фаолияти, уларнинг озиқланиши, улар томонидан метаболизм маҳсулотларининг ажратилиши, гарчанд бу жойда яшаётган комплекс организм турлари томонидан бир мунча йўқотилиб турилсада, сўзсиз улар яшаётган муҳитни ўзгартиради. Турларнинг оммавий ривожланишига барибир унинг ҳаёт фаолияти турнинг яшаш шароитини ёмонлаштиради ва унинг миқдорий сонини шу сабабли узоқ муддатда бир хил даражада ушлаб тура олмайди. Кўриниб турибдики, муҳит ва организмнинг бирлиги қарама-қарши зиддият бирлигидир. Тур зотларининг ўртача миқдорий маълум бир майдондаги (1 ёки 10 м 2 ёки гектар) сонини ушбу турнинг худудга ў р н а ш и ш қ а л и н л и г и дейилади. Энтомологияда, айниқса популяциялар экологияси тўғрисида гап кетганда “ п о п у л я ц и я қ а л и н л и г и ” термини кенг қўлланилади. Турли хил ҳашаротларнинг ташқи муҳит шароитларига мослашиш чегараси бир хилда эмас. Маълум турлардаги ҳашарот юқори, ўзгариб турувчи ҳарорат, юқори намлик шароити ва катта қурғоқ чи лик, асосий озиқаси бўлмаганда алоҳида танлаб ўтирмасдан бошқа турли - хил озиқалар билан озиқланиш га қаноат ҳосил қиладилар. Бошқа ҳашаротлар эса , ҳарорат режимига намлик, инсоляция, маълум бир озиқа ( мон о фаг) билан озиқланади ва х.к.

Турнинг ташқи муҳит шароитига эҳтиёжи э к о л о г и к с т а н д а р т деб юритилиб, улар турнинг худуд маълум участкаларига тақсимланиши ва қисман уларнинг географик тарқалишини белгилайди. Ҳашаротнинг атроф муҳит алоҳида элементлар ўзгарувчанлигига мослашиш даражаси турнинг э к о л о г и к м у т а н о с и б л и к ёки э к о л о г и к в а л е н т л и к дейилади. Юқори экологик мутаносиблик молик турларни э в р и б и о н т л а р ; маълум бир яшаш муҳитига талабчан турларни – с т е н о б и о н т л а р дейилади. Атроф муҳит айрим факторларига нисбатан юқори экологик мутаносиб турлар сўз бошига мос равишда (термин бошланиш қисмига) э в р и қисмча, кичикроқ мутаносиб – сўз бошига с т е н о (грекча – кенг ва тор) бўлакча қўшилади. Ҳароратга нисбатан ҳашарот турлари э в р и т е р м л а р ёки с т е н о т е р м л а р ёруғлик шароитига эҳтиёжи кам бўлган ҳашаротларни э в р и ф о т о б и о н т л а р деб юритилса, бошқа турлар, аксинча с т е н о б и о н т л а р , намлик шароитига нисбатан э в р и г и г р о б и о н т л а р ва с т е н о г и г р о б и о н т л а р ва бошқаларга ажратилади. Тур экологик мутаносиблигидан алоҳида п о п у л я ц и я л а р н и н г я ш о в ч а н л и г и н и тубдан фарқ қилиш керак. Бир турнинг индивидлари турли популяцияларда ташқи шароитларида яшаш давомида сезиларли фарқланадиган мосланувчанлик ҳусусиятларига эга бўлишлари мумкин. Модомики, бундай мосланувчанлик турнинг умумий ирсияти билан аниқланади, ваҳоланки организмнинг ташқи муҳит таъсирини сингдирмоқ (ассимуляция) орқали ҳам (унинг муҳит билан бирлик кучида). Масалан, нафақат битта турга хос, аммо ҳаттоки шу турнинг бошқа муҳит шароитидан олинганлари билан чатишишида г е т е р о з и с ҳодисаси кузатилади. Бу ҳодиса ташқи муҳит шароитига ҳаётчанлик – мослашганлик кучайганлигини (хаётчанлик турли йўналишларда рўй

бериши: пуштдорликнинг ошиши, касалликларга қарши чидамлиликни анча ошиши, ўта харакатчанлик – паразитлар хужумидан холи қолиш, қўшимча имконият ёки ўз ўлжасига хужум қилиш, совуққа бир мунча чидамлилик ва х.к.) кўрсатади. Аксинча, яқин қариндош билан чатишиш ҳаётчанликнинг пасайишига олиб келади. Мисол тариқасида, В.В.Яхонтовнинг етти нуқтали хонқизи (Coccinella septempunctata L.) Ўрта Осиё (Тошкент шаҳри атрофлари), Озарбайжон (Баку шаҳри атрофлари), Қозоғистон (Алмата шаҳри атрофлари) ва Ўрта Поволжье (Безенчук шаҳри атрофлари) қўнғизлари йиғилиб чатиштирилганда ва ғўзада ўргимчаккананинг самарали кушандаси нуқтали стеторус (Stethorus punctillum Wse.) қўнғизлари иқлим шароитлари билан кескин фарқланадиган Ўзбекистоннинг Тошкент ва Бухоро шаҳарлари атрофлари, Қозоғизтоннинг Алмата шаҳри атрофларидан йиғилиб чатиштирилган барча вариантларда уларнинг пуштдорлиги, хўралиги кескин ошган. Қишлаб чиққан еттинуқтали хонқизи қўнғизлари чатиштиришдан кейинги уларнинг пуштдорлиги 21,6 ни ташкил этиб, қўнғизларнинг кейинги наслларида назоратдаги серпушт қўнғизларга нисбатан – 10 - 43% ошган бўлса, кейинги (ёзги) наслларида 50,3 - 65,6% ошган. Чатиштирилган хонқизи қўнғизларининг хўралиги 7,6 - 47,3% ошган. Чатиштирилган нуқтали стеторус томонидан қириб йўқотилган ўргимчаккананинг сони 2,2-21,8% ошган (Яхонтов, 1958). Шунга ўхшаш ҳашаротлар ҳаётчанлиги ўсганлигини, улар яшаш шароитлари алмаштирилган қатор ҳолларда кузатилган. Жумладан, Е.С.Смирнов ва С.И.Калейникова (1950) тажрибаларида нўхатда озиқланаётган Neomyzus circumflexus Buckt. ўсимлик бити тури ўсимлигига ўтқазилганда – биринчи ўтқазилгандан кейинги наслида пуштдорлигини 19-21,5%, иккинчи наслида эса 36 – 96% оширган.

Карантин хизмати ходимларига маълумки, яъни бошқа минтақалардан кириб келган янги зараркунанда биринчи йиллари унинг юқори ҳаётчанлиги кузатилади. Масалан, 1905 йили Тошкент шаҳрига кўчат орқали олиб келинган қонли бит (Eriosoma lаnigerum Hausm.) ва 1939 йили Япониядан тут кўчатлари орқали Тошкент атрофига келиб қолган Комсток қурти (Pseudococcus comstoсki Kuw.) ҳамда 1972 йил Тошкент вилояти Бўстонлиқ туманига Белорусиядан уруғлик картошка билан келиб қолган картошканинг Колорадо қўнғизи (Leptinotarsa decemlineata Say.) ни кўрсатиб ўтиш ўринлидир. Ҳашаротларнинг ҳаётчанлиги, шубҳассиз, метаболизм интенсивлигига боғлиқ, интенсивлик эса ирсий ҳусусиятлар ва яшаш муҳит шароитининг ўзгариб туришига боғлиқ. Озиқа ва атроф муҳит физико-кимёвий шароитлари бошқа пойкилотерм (совуққонли) ҳайвонлар сингари ҳашаротлар метаболизмига жуда катта ва тезроқ таъсир кўрсатиши мумкин. Шуни қайд қилиш керакки, ҳар қандай ҳашарот турида унинг барча ривожланиш даврлари экологик, мутаносиблик бир хилда бўлмайди. Турли ривожланиш стадиялари ташқи муҳит элементларига ҳар-хил даражада мутаносиблик ҳосил қилади, чунки ҳар бир ривожланиш стадияси ўзига хос метаболизм ҳусусиятига эга. Айнан бир ривожланиш стадияси бошқаларидан сифат жиҳатдан фарқланади ва бир фазадан иккинчисига сакраб ўтиш орқали рўй беради. Ҳашаротлардаги босқичма-босқич ривожланиш, айниқса филогенетик ёш, тўлиқ ( Holometabola) ёки қўшимча тўлиқ (Hyperhometabola) ўзгарувчан ҳашаротлар туркумларида кескин ифодаланган. Жумладан, гулхайри куяси (Gelechia malvella Hb.) нинг дастлабки ёшлардаги қуртлари -3-4 0 С совуқда 6 соат давомида тўлиқ нобуд бўлса,

катта ёшдаги қуртлари -10 0 С да 6 соат давомида фақат 56 % нобуд бўлади. Ўтлоқ парвонаси (Loxostege sticticalis L.) нинг тухуми 11,2 0 С дан паст ҳароратда ривожланмайди. Ғ умбагининг ривожланиши учун ҳ арорат 17 0 С дан паст бўлмаслиги керак. (Кожанчиков, 1934, 1937). Кузги тунлам ( Agrotis segetum Den et . Schiff .) нинг тухуми ривожланиши учун 25,3 0 С, иккинчи ёшдаги қурти – 28,8 0 С, ғумбаги – 29 0 С ҳарорат да оптимал ҳисобланади (Поспелов, 1989). Шуни қўшимча қилиш ўринлики, ҳашаротлар турли ривожланиш стадияларининг муҳит ҳар-хил факторларига бардошлиги йил нинг турли мавсумларида мет а болизм ўзгариши ҳусусияти билан боғлиқ, ҳашаротларнинг физиологик холатига ҳам боғлиқдир. Жумладан , совуқ иқлимда қишлаётган ҳашарот организмида ги сув миқдори камаяди (айниқса тез музлайдиган «эркин» намлик). Масалан, полиз қўнғизи ( Epilacha hrysomelina F .) қишлашидан олдин (октябр) танасидаги сув миқдори 70,5% (♀) – 72,4% (♂) бўлса, қўнғизлар қишловга кириши билан бу миқдор мос равишда бир мунча кам 56,6 ва 57,0% гача пасайди (Тиловов, 2000), аксинча ёғ моддалари 35,8-39,3%) ва қандлар миқдорининг кескин ўсиши натижасида совуққа бардошлик ҳам кескин ошади (Лозина-Лозинский, 1952; Сахаров, 1928; Тиловов, 2000). Ҳашаротларда ташқи муҳит айрим факторларининг таъсирини ўрнатишда қуйидаги, таъсир кучига қараб асосий градацияларга ажратилади: м и н и м у м - бундан пастда ривожланиш стадияси яшай олмайди , п е с с и м у м - ҳашарот нобуд бўлмасада, қийин ҳолда бўлади, о п т и м у м – яшаш шароити учун энг қ улай шароит яратилган бўлади ва м а с к и м у м – бундан юқорисида ҳашарот нобуд бўлади. Кўпчилик ҳ олларда ҳашаротлар ҳаёти учун, бундан ташқари, нафақат қайси бир муҳит факторининг таъсир кучи, ваҳоланки унинг

муайян даврийлик таъсирлари муҳимдир (мавсумий иқлим фасллари, ёруғликнинг суткалик алмашинуви ва х.к.). Организм ташқи муҳит турли-туман факторларининг таъсири остида бўлиб, ҳаёт учун бу муҳит факторларининг айрим бирикуви зарурдир; айрим ҳашаротлар учун аниқроқ (стенобионтлар), бошқалари учун (кўпроқ ўзгарувчан (эврибионтлар) муҳитларга йўл қўйиши мумкин. Барча муҳит факторлари бир-бири билан ўзаро алоқада бўлиб, ҳашаротларга алоҳида-алоҳида эмас, балки аниқ, бутун тўлиқ шунингдек, ҳашаротлар ҳам бутун атроф-муҳит комплексига таъсир кўрсатади. Ташқи муҳит ўзаро алоқалари умумий комплекси К.Фридерикс (1932) томонидан голоцен фактор, г о л о ц е н ё к и ф а к т о р л а р б и р л и г и деб аталди. Олли Эмерсон, О.Парк, Т.Парк, ва Шмидт (1949, 1950) голоцени схемасини алоҳида толалар йиғиндисидан иборат ип сингари тасвирлаб, ҳар бир тола организмга таъсир қилувчи алоҳида муҳит факторлари рамзидир. К.Фридерикснинг ўзи голоценни янада мувофаққиятлироқ қилиб безади . ( 2 - р а с м ) . Катта доира ичига факторлар бирлиги рамзини ифодаловчи, организм турларини белгиловчи кичик доирачаларни жойлаштирди (расмда а ва б). Йирик доира турли нуқталаридан алоҳида факторларга мос равишда, нурсимон туғри чизиқлар тарқалади, бу чизиқлар ички майда доирачаларга етиб боради, бамисоли тегишли факторнинг таъсири ёки бевосита ёки бу чизиқлар у ёки бу бошқа тур доирачасига етадилар, тахминан бошқа тур доирачасини тизиб ўтади – билвосита расмда фақат битта –А нуқта тасвирланган. Ташқи комплекс шароитлар (ҳаттоки инсон фаолиятидан қатъий назар доимий бўлиб қолмай, айрим шароитлар алмашинилади (масалан, йиллар ва мавсумларнинг алоҳида материологик шароитлари).

Фридерикс схемасида бу катта доиранинг бир мунча айланиш йўли орқали берилган бўлиши мумкин. Мабодо, катта доира ўз ўрнига ўзгартириши билан кичик (турлар) доирачалар катта доира ўрнини ўзгартириши билан бир хил тезликда айланадиган бўлса, айримлари ўз ўрнини ўзгартирмаса, барча нур уламалари кўринишини ўзгартиради. Фридерикс схемаси, албатта соддалаштирилган, чунки катта доиранинг ўрин алмашуви барча факторларнинг бир текис бир йўналишда силжишини таклиф қилади. Бундан ташқари у организм стадиялик ривожланишини ҳисобга олмайди (Ҳашарот турли ривожланиш фазалари, жумладан табиат мавсумий ҳодисаларига бир мунча мослашган бўлади). Аммо голоцен термини камдан-кам ишлатиладиган бўлди, бунинг устига бу термин қониқарсиз, ҳисобланади. Ҳашаротлар популяция миқдорий сонининг ўзгаришига муҳит барча факторларининг биргаликдаги таъсирини белгилаш учун Швердтфегер (1941) градоцен тушунчасини таклиф қилди. Бу тушинчанинг мазмуни 3- расмда келтирилган. Унинг мазмуни популяцияга об- ҳавонинг, озиқанинг паразит, йиртқич, касалликларнинг тўғридан-тўғри таъсиридан иборат бўлиб, популяция қалинлиги ўз навбатида, паразит, йиртқичлар, касалликлар сони билан боғлиқдир. Об-ҳаво ҳам озиқланишга, паразитлар, йиртқичлар касалликларга, шундай қилиб, яна бир карра таъкидлаш мумкинки популяцияга билвосита таъсир қилиши мумкин. 3-расм. Градоцен схемаси (Швердтфегер бўйича): P - ҳашаротлар бир турининг популяцияси, W- об-ҳаво, N - озиқа, S -паразитлар, R - йиртқичлар, K - касалликлар, A -қандайдир празитик ва йиртқич бўлмаган ҳашарот тури. 2-расм. Голоцен схемаси (Фридерикс бўйича): А -таъсир этувчи омиллардан бири; а ва б – организмлар турлари

Шундай бўлсада, градоцен принципи кўп қиррали муҳит фактори комплекси популяцияга етарли таъсирини акс эттира олмайди. Яна шуни эътибордан четда қолдирмаслик керакки, бу прин ц ип популяцияни мустақил организмга (организмдан юқори) тенглаштиради. Г.А.Виктор ов нинг (1955) фикрича “ бу концепциянинг асосий камчилиги шундан иборатки, градоцен ўз-ўзини бошқариш системасига тенглаштирилиб, шунинг билан Швердтфегернинг назарида биоценозлар мувозанати механистик назарияга яқинлашади ” . Г радоцен асосида ётган факторлар системаси сингари, ўз-ўзини бошқариш мистицизмдир деб ҳам таъкидлайди ( Варли , 1949). Голоцен сингари градоцен тушинчаси ҳам камдан-кам ҳоллардагина ишлатилади холос. Кейинчалик, биргаликда яшайдиган организмлар ва улар яшайдиган шароит мажмуи экологик система деб юритила бошланди. Экосистема терминини инглиз ботаниги А . П.Тенсли таклиф этган (1935). Унинг таъ бирича экологик нуқтаи - назаридан экосистема ер юзидаги табиий бирлик бўлиб, унга барча организмлар билан бир қаторда физик омиллар мажмуи, яъни биомуҳит (кенг маънода яшаш муҳити) омиллари ҳам киради. Бирор бир популяция ёки бошқа турга биотик ва абиотик – бутун бир ташқи муҳит факторлар комплекси, улар барча турли-туманлик таъсирини одатда бу тур экосистемаси деб юритилади. График, гарчанд схематик тугаллангандан узоқ экосистемаси тўғрисида бўлади. Иллютриция Клементс ва Шелфорд (1939), Олли ва муаллифдошлари (1950) маълумотлари асосида қилинган (4-расм). Бу расмдаги катта доира абиотик муҳитни, унинг ичидаги кичик доиралар ҳар-хил турлар популяциялари ёки бир популяция индивидларини рамзи бўлиб, хизмат қилади.

4-расм. Экосистема схемаси (Олли, Эмерсон, О.Парк, Т.Парк ва Шмидт бўйича): 1, 2, 3, 4 - ҳар хил турлар популяциялари ёки бир тур алоҳида популяциялари Ташқи муҳит факторлари популяцияга ва популяциянинг атроф муҳитга таъсири йиғиндиси, комплекс қаралиши керак, бунинг устига экосистема харакатсиз, статистик эмас, ваҳоланки вақти-вақти билан шаклини ўзгартириб туради. Шуни кўрсатиб ўтиш керакки, ташқи муҳит барча факторларининг организмга комплекс таъсирида, айрим омиллар бир ҳилда аҳамият касб этмайди. Шунинг учун факторлар энг муҳим, етакчи ва иккинчи даражалига ажратилади. Етакчи факторлар турли хилдаги ҳашаротлар учун бир хилда эмас. Бундан ташқари, ҳар бир факторнинг моҳияти улар турли комбинацияларида (турли яшаш шароитларида) ўзгариши ҳам мумкин. Ҳашаротлар учун, модомики улар пойкилотерм ҳайвонларга мансуб экан, улар ҳаётининг интенсивлиги (модда алмашиш тезлиги) кўп жиҳатдан ҳароратга боғлиқдир, ҳарорат қоидага биноан, асосий факторларнинг бири ҳисобланади. Қатор ҳолатларда ёғин-сочин, намлик ва бир қатор иқлим элементлари ҳароратдан ҳам кам аҳамият касб этмайди. Модомики, озиқа метаболизмга тўғридан-тўғри (бевосита) таъсир этар экан, у айрим шароитларда етакчи фактор ҳисобланади. Айримда

касаллик қўзғатувчилар, паразит ва йиртқичлар сони ҳам етакчи фактор сифатида шаклланади. У ёки бошқа тур ҳар-хил ривожланиш стадияларида алоҳида факторларнинг аҳамияти ўзгариши мумкин. Ташқи факторлар турли комбинацияларида ҳам уларнинг аҳамияти ўзгаради. Жумладан ҳашаротлар табиий кушандалари (паразитлар ва йиртқичлар), улар яшаш шароитлари учун қулай бўлганда етакчи фактор бўлишлари мумкин. Бундан ташқари, аниқланганки, яъни ҳашарот бирор бир ривожланиш стадияси давомида таъсир қилган у ёки бу факторлар кейинги ривожланиш стадиясига ҳам таъсир қилиши мумкин. Жумладан, ғўза тунлами (Helicoverpa armigera Hbn.) қуртлари ҳаво ҳароратининг пастлиги туфайли ривожланишининг узоқ давом этиши, ғумбак ривожланиш муддатини қисқартириши мумкин. Ўтлоқ парвонаси (Loxostege sticticalis L.) ва кузги тунлам ( Agrotis segetum Dеn et Schiff.) қуртларининг озиқа режими капалакларнинг пуштдорлигига катта таъсир кўрсатади. Турли-туман бироқ айниқса, Tribolium destructor Uyt (қоратанли қўнғизлар оиласи) биринчи ёшдаги личинкалари витаминга бой озиқаси бу тур вояга етган ҳашаротнинг умрини узайтиради (Лаубман, 1961). Гала ҳосил қилиб яшовчи осиё (тўқай) чигиркаси (Locusta migrotoria L.) нинг личинкаси сийракланган ҳолатда боқилганда вояга етган фазасида кўчиб юриш (миграция) ҳусусиятининг йўқолишига ва кейинги наслида гала ҳосил қилиб яшовчи инстинктининг сусайиши ва ҳатто морфологик ҳусусиятининг ўзгаришига гала ҳосил қилмай якка-якка яшовчи фазага олиб келади . L.migrotoria ph. Danica L. аксинча бу тур якка-якка яшовчи личинкалари гала ҳолатида боқилса якка-якка яшаш ҳусусиятини йўқотиб, гала ҳосил

қилувчи L.migrotoria ph. migrotoria L. фазасига айланишига олиб келади ва х.к. Ташқи муҳитнинг барча факторлари организмга тўғридан-тўғри (бевосита) ёки билвосита таъсир кўрсатади. Тўғридан-тўғри таъсир кўрсатадиган факторларга - бевосита метаболизм ҳусусиятига (озиқанинг таркиби, сероблиги, яшаш жойининг микроиқлими) таъсир этувчилар. Кўпчилик факторлар, жумладан, ҳарорат, намлик ҳашаротларга тўғридан-тўғри таъсирга эга бўлиши мумкин ва билвосита, уларнинг паразитлари, йиртқичлари касаллик қўзғатувчиларининг кўпайиш суратини белгилашда озиқа ўсимлигига таъсир кўрсатади ва х.к. Модомики, барча ташқи муҳит факторлари бир-бирларига бевосита ёки билвосита алоқалар билан боғланган экан, тур учун улар яшаётган муҳитда тўлиқ бирор бир бефарқ факторлар йўқ, аммо айрим факторларниннг турга таъсири жуда турли-тумандир. Бу ўз навбатида етанги факторларининг таъсирини ҳисобга олган ҳолда, амалиётда популяция миқдорий сонини ошиши ёки камайишини тўғри аниқлаш имконини беради. У ёки бошқа ҳашарот ҳаётига етакчи факторларнинг моҳиятини аниқлашда экспериментал тартиб қоидаларга асосланган ҳолда шароит яратилиши, бунда ўрганиладиган фактор турли вариантларда, бошқа ҳамма қолганлари эса, имкон борича бир хилда, (масалан, ҳашаротларни политермостатларда, камерали турли ҳароратли, аммо бир хил намлик, ўстирилаётган ҳашарот бир ҳилдаги озиқа қабул қилади). Кўпчилик алоҳида факторларнинг аҳамияти табиатдаги ҳашаротлар популяция миқдорий сонини даврий метериологик шароитларнинг ўзгаришига қараб, гоҳ кўтарилиб, гоҳ тушиб туришини таҳлил қилиш, улар табиий кушандаларининг (паразитлар, йиртқичлар, касаллик қўзғатувчилар) сони ва таркиби, ёки турларни паралел турли географик

минтақаларда (зоогеографик усул) ўрганиш йўли орқали амалга оширилади. Популяцияга турли факторлар муҳим комбинацияларининг таъсири лаборатория экспериментида (масалан, турга ҳарорат ва намлик ҳар-хил комбинациялар таъсирини ўрганишда полигигротермостатдан фойдаланиш мумкин, унинг камераларида ҳарорат ва ҳаво намлигининг турли комбинациялари тутиб турилади) ҳам ўрганилиши мумкин. Шунингдек, табиатда - маълум бир жойда муҳим факторлар турли комбинацияларини ҳисобга олган ва кузатиш йўли билан, ёки турли географик нуқталарда ўша нуқталар муҳитини ҳисобга олган ҳолда, ўрганилади. Немис кимёгари Ю.Либих (1840-1847) организмларнинг тарқалиши ва миқдорий ривожланишида экологик омилларнинг аҳамиятини белгиловчи тамойиллардан бири – “ м и н и м у м қ о и д а с и ” ни ишлаб чиқди. Унинг кўрсатишича, минимум миқдорда бўлган модда ҳосилдорликни бошқариб, унинг миқдори ва доимийлигини белгилаб беради. Бунда тупроқда жуда оз бўладиган ва миқдори ўзгариб турадиган, аммо ҳаёт учун жуда муҳим бўлган моддаларнинг чекловчи таъсири назарда тутилади. Кейинчалик бу қоида кенгроқ талқин қилина бошланди ва ҳайвонларнинг экологик эҳтиёжларини аниқлашда тавсия этилди, бунинг устига Блекман (1905) уни “факторлар лимитланган қоидаси” деб аташди, аммо В.Шелфорднинг (1911) қайд қилишича организм мавжудлигини нафақат минимал, балки қандай бўлмасин ташқи керагидан ортиқ максимал таъсирни бошдан кечириш билан боғлиқлигини уқтиради. В.Шелфорд буни “бардошлилик қоидаси” деб атади. Тиннеман (1926) “минимум қоидаси” мазмунини ўзгартириб, турнинг умумий яшаш имкониятига таянмасдан, балки унинг популяция миқдорий сонига эътиборни қаратди. Бу тузатилган қоидага биноан

ўрнашиш қалинлигини ташқи муҳитнинг шундай фактори аниқлайдики, у оптимумдан сони ёки интенсивлиги жиҳатдан бир мунча йироқ бўлиб, ривожланиш стадиясига таъсири энг кичик экологик валентликка эга бўлади. 1934 йили Тэйлор, Либих “қоидаси” ни тиклаб қуйидагича: “Организмнинг ўсиши ва сон жиҳатдан катта аҳамиятга эга бўлган харакати ташқи факторга боғлиқ бўлиб, унга энг оғир ва мушкуллик даврида бериладиган чекланган имкониятдир”. “Минимум қоидаси”ни танқид қила туриб, Швердфегер (1964) аниқ мисолларда, қайси бир алоҳида фактор организмга қанчалик кам таъсир кўрсатар экан, бу фактор ўлчами максимумга шунчалик яқин туради. Швердфегернинг таъкидлашича ҳамма вақт комплекс турли факторларнинг таъсирини ҳисобга олиш керак, жумладан, ҳар-хил ҳарорат паст- намликнинг таъсирини ўзгартиради. Турли факторлар ўз йўналишидаги минимал моҳиятда максимал аҳамият касб этади. “ Минимум қоидаси ” ва унинг барча кўринишларининг асосий хатоси шундан иборатки, бу ерда организмнинг муҳит билан бир бутунлиги кўзда тутилмай, аммо унга қарама-қарши қўйилади, яъни бу ерда организ м нинг турли моддаларга ёки ташқи муҳит таъсирларини танлаши, организмларнинг мавжуд шароитларига мослашиши, ҳ амда организмлар томонидан му ҳ итнинг ўзгартирилиши ҳисобга олинмайди. В.В.Яхонтовнинг таъкидлашича (1969), шимолий америкалик эколог Чепманнинг (1925, 1928) принципиал хато теориясидан кўз юмиб бўлмайди, шунга қарамасдан унинг ғояси узоқ вақт давомида экологлар томонидан кенг фойдаланилди. Чепман б и о т и к п о т е н ц и а л тушинчани киритди. “ Биотик потенциал ” - организмнинг барча ташқи муҳит қаршилигига қарамасдан яшаш учун ўз миқдорий сонини сақлаб қолиш учун курашишдир.

Бу ерда “ минимум қоидаси ” дан ҳам кескинроқ муҳит ва организмнинг бирлиги инкор қилинади. Организм ва муҳит барча муносабатлари антогонистик нуқтаи - назардан қаралади, организмнинг муҳит факторлари танлаш ҳусусияти ва организмнинг яшаш муҳитига таъсири умуман эътиборга олинмайди.

ФОЙДАЛАНАДИГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ 1. Бей-Биенко Г.Я. Общая энтомология: Учебник для университетов и сельхозвузув.- 3-е изд., доп.- М.: Высш.школа, 1980. – 416 с. 2. Чернышев В. Б. Экология насекомых. Учебник. — М.: Изд-во МГУ, 1996—304 с. 3. Яхонтов В. В. Экология насекомых. - М.: Высшая школа, 1969— 488 с. 4. Яхонтов В.В. Ўрта Осиё қишлоқ хўжалиги ўсимликлари ҳамда маҳсулотларининг зараркунандалари ва уларга қарши кураш. – Қишлоқ хўжалиги олий ўқув юртлари ўқув қўлланма. – Т. “Ўрта ва олий мактаб”, 1962. 696 бет. 5. Huffaker, Carl B. & Gutierrez, A. P. (1999). Ecological Entomology . 2nd Edition (illustrated). John Wiley and Sons . Science - 756 pages 6. Хамраев А.Ш., Насриддинов К. Ўсимликларни биологик ҳимоялаш. “Халқ мероси” нашриёти. Тошкент, 203. 287 б.

Похожие

Ҳашаротлар синэкологияси асосий тушунчалари

Ҳашаротлар классификацияси

Тўлиқ ўзгариш билан ривожланувчи ҳашаротлар

Ҳашаротлар – Insecta синфининг умумий таснифи

Ҳашаротлар экологияси фани ва унинг усуллари