Ҳашаротлар – Insecta синфининг умумий таснифи - Зоология - Рефераты

Ҳашаротлар – Insecta синфининг умумий таснифи

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

52 KB

Ҳашаротлар – Insecta синфининг умумий таснифи Ҳашаротлар ҳайвонот дунёсининг катта қисмини ташкил этиб, ер шарининг барча ҳудудларида кенг тарқалган. Турлар таркиби 2 млн.дан ортиқ бўлиб, табиий экосистемалардаги роли беқиёсдир. Ҳашаротлар фаунаси Ўрта Осиё, жумладан, Ўзбекистонда ҳам уларнинг хилма-хиллиги бой бўлиб, эндемик турлар ва авлодлари била ажралиб туради. Ушбу вазият экологик муҳитнинг ранг-барангли билан чамбарчас боғлиқлигини кўрсатиши мумкин. Қорақум, Қизилқум чўллари ва бошқа текислик ландшафтлари, яшил воҳалар ва тоғ системалари, Помир-олой, Ҳиссор, Тянь-Шан билан узвий боғлиқлиги, ҳашаротлар учун қулай шароитларни ташкил топишига олиб келганлигидан далолат беради. Ҳозирги кунда, Ўзбекистонда ҳашаротлар синфига мансуб турлар таркиби 16 мингдан зиёд бўлиб, 30 туркумга бирлаштирилган (Насекомые Узбекистана, 1993; Красная книга Узбекистана, 2006, 2009). Ҳашаротлар туркумининг 10-60 % ни эндемик турлар ташкил этади. Бу эса, ҳашаротлар фаунаси шаклланишининг ўзига хослигини кўрсатади. Шу билан бир қаторда, таъкидлаш лозимки, ҳашаротлар туркумларининг ўрганилганлик даражаси бир хилда эмас. Айрим туркум вакиллари бир қатор олимларимиз томонидан чуқур таҳлил этилган (Бекузин, Давлешина, Яхонтов, Қодирова, Олимжонов, Невский, Нарзиқулов, Мухамадиев, Дубовский, Хамраев, Аҳмедов, Гаппаров, Ган ва б.қ.) Экологиянинг асосида алоҳида бир турнинг ҳаёти ётиб, унинг атроф-муҳит билан ўзаро муносабатлари таъкидланади. Ушбу жараён популяцияларда амалга ошади. Хусусан, оддий ҳолларда популяциянинг ташқи шароит таъсиридаги реакцияси туфайли уларнинг статистик тарқалиш ҳусусияти намоён бўлиб, кўпинча мураккаб (атроф-

муҳит таъсиридан) боғлиқлик ҳам кузатилади. Ва ниҳоят, бир территория (худудда) яшаётган ҳайвонлар популяцияси ва турли ўсимликлар мажмуидан янада мураккаброқ тизим, яъни биогеоценоз ёки экосистема ҳосил бўлади. Шундай қилиб, мос равишда ҳашаротлар экологиясини кетма-кет уч поғонада: индивид – популяция – биогеоценоз (экосистема) сифатида қараш мумкин. Табиийки, ҳашаротлар экологиясининг принциплари ҳудди умумий экология принципларига ўхшашдир. Аммо ҳашаротлар экологияси кўп жиҳатдан ихтисослашган. Хар бир энтомолог унинг қисқа ихтисослигидан қаътий назар, экологик масалаларга дуч келади. Ҳашаротлар экологияси айниқса физиология, этология ва зоогеография фанлари билан узвий боғлиқдир. Ҳашаротлар экологияси – қишлоқ, ўрмон хўжалик, медицина, ветеринария ва саноат (техник) энтомологиялар сингари амалий фанларнинг асосини ташкил қилади. Қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришининг ривожланиб бориши саноат чиқиндилари туфайли атроф-муҳит ифлосланишининг мунтазам равишда ошиб бориши ҳашаротлар экологиясига сезиларли таъсири кузатилмоқда. Бу айниқса ўсимликларни ҳимоя қилиш соҳасида яққол кўзга ташланади. Ўтган асрнинг ўрталарига қадар ўсимликларни ҳимоя қилиш соҳаси экологик тадқиқотларга эҳтиёжи йўқ эди. Ўша даврда экинларда зараркунандаларни зарар келтириши туфайли, уларга қарши кимёвий препаратларни қўллашга сабаб бўлди. Хатто далалар назорат қилинмасдан, олдини олиш (профилактика) баҳонасида ёппасига кимёвий препаратларни кенг кўламда қўллашгача олиб келди. Аммо зараркунандаларга қарши инсектицидларни бундай “сахийлик” билан қўллаш, уларни қўлланган ва қишлоқ хўжалик худудларида инсон

саломатлиги, иссиқ қонли ҳайвонлар учун қандай оқибатларга олиб келишини ҳеч ким тасаввур қилмас эди. Ўтган асрнинг 60-йилларига келиб, қишлоқ хўжалигида кимёвий препаратларни ҳаддан ташқари қўллаш туфайли, унинг салбий оқибатлари аниқ сезила бошланди. Яъни пестицидларни зарари аниқ бўлгандан сўнг “кўз очилиш”даври бошланди. Айниқса, 1962 йил Рейтел Карлсоннинг “Тилсиз баҳор” асарининг чоп этилганидан сўнг, пестицидларнинг зарари кенг оммага маълум бўлди. Шу сабабли, ҳашаротларни экинларга тарқалишини доимий назоратга асосланган ўсимликларни уйғунлаштирилган ҳимоя тизими ривожлана бошлади. Бунда зараркунандаларга қарши кимёвий препаратларни қўллаш экинларда зараркунандалар сони зарарлаш даражаси (мезони)дан ошган тақдирдагина амалга ошириш тавсия этила бошлади. Мабодо, экинларда энтомофаглар сони зараркунанда миқдорини маълум даражада ушлаб тура олса, зараркунанданинг зарар келтириш мезони янада оширилиши мумкин. Уйғунлаштирилган тизимда асосан биологик курашни кенг қўллаш, ўсимликни иммунитетини кучайтириш, зараркунандаларга қарши чидамли навлар селекциясини яратишдан иборатдир. Ҳашаротлар экологияси маълумотисиз ўсимликлар уйғунлаштирилган тизимини ишлаб чиқиш мумкин эмас. Ўсимликлар кимёвий ҳимоя воситалари агроэкосистемалар табиий барқарорлигини кескин камайтиради, амалда экинларга янги зараркунандалар тушган тақдирда экинни улардан ҳимоя қила олмайди. Шунинг учун, кимёвий усулни ўсимликлар уйғунлаштирилган ҳимоясига бирлаштириш унчалик мақсадга мувофиқ бўлмайди (Чернышев, 1996). Вақт ўтиши билан ўсимликларни уйғунлаштирилган ҳимояси агроценозларни экологик бошқаришга алмаштирилади. Бундай

экологик ўсимликлар ҳимояси, асосан агроэкосистемалар табиий барқарорлигини сақлашга мўлжалланган бўлиб, барча мумкин бўлган усулларни, яъни табиий кушандалар прессини қўллаб қувватлашга мўлжалланган. Албатта, бунда захарли химикатлар ҳимоя арсеналидан чиқарилиши керак. Умуман ҳашаротлар инсон ҳаётига халал берувчи жониворлар сифатида кенг тушунилади. Фараз қилайликки, сайёрамиздаги барча ҳашаротлар йўқолди деб? Тайгада қон сўрувчи икки қанотлилар бўлмаслиги туфайли, яшаш бир мунча яхшиланади, хонадонлар сувараксиз, дала ва омборхоналар зараркунандаларсиз бўлади. Аммо бунда бир йўла ҳашаротлар билан чангланувчи ўсимликлар ҳам йўқолади, кўпчилик қушлар ва балиқлар озиқасиз нобуд бўлади. Тупроқ ҳосил бўлиши кескин сусаяди. Ернинг усти ўсимлик қолдиқлари, ҳайвон мурдаси ва тезаклари уйуми билан тўлиб-тошади. Сайёрамиз қиёфаси мутлоқа ўзгаради, барча ҳозирги биоценозлар бўлиниб кетади. Шундай қилиб, ҳашаротлар биосферанинг ажралмас қисми бўлиб, сайёрамиз ҳаётида уларнинг роли беқиёсдир. Лекин инсонга катта талофот келтирувчи алоҳида зараркундалар сонини бошқариш маълум аҳамият касб этади. Жумладан, уй чорва молларига катта зарар берадиган гўшт пашшасини (Cochiliomyia hominivorax c.p) ни генетик усул билан нурлантириб, стерилизациялаш дастури мувафаққиятли бажарилган (Хамраев, Насриддинов, 2003). Шуни аниқ ёдда тутмоқ керакки, ҳар қандай тур – бу халқа, биогеоценознинг алоҳида қисмидир. Мабодо, биз бирор-бир биоценознинг андозаси (моделини) яратишга харакат қилсак, унда ҳар доим бизда қандайдир “ошиқча” гайка ва винти қолади. Шунга қарамасдан тўлиқ аниқки бундай “деталлар”сиз биоценоз мавжуд

бўлиши ва нормал амал қилиши мумкин эмас, ёки сезиларли равишда маҳсулдорлиги ва барқарорлигини йуқотади. Бундан ташқари ушбу тур инсон учун зарарлими ёки фойдалими бир маъноли хар доим хам хал қилинмайди. Масалан, тўлиғича аниқки, ҳашаротлар маданий ўсимликларни ёки ўрмон дарахтларини зарарлаб бизга зарар етказади. Аммо маълум бўлишича, ўсимликнинг бироз зарарланиши унинг ривожланиши ва ҳосилдорлигини кучайтиради, қайсики ўсимлик олдиндан унинг айрим қисми табиатнинг зарарига мўлжалланган. Шундай экан, фитофаглар - “зараркунандалар” нисбатан уларнинг озроқ сонида, фойдали бўлиб, ҳосилдорликни ошириши мумкин. Ҳатто зараркунанда оммавий ривожланган тақдирда ҳам, натижа ҳамиша ҳам салбий бўлавермайди. Масалан, эман барг ўровчиси оммавий кўпайганда май ойи охирига келиб, эман мутлақо яланғочланиб қишдаги каби, баргсиз бўлиб қолади. Кейинчалик дарахт такроран барг чиқара бошлайди. Бунда дарахт ёғочининг ўсиши бир йилда тўхтайди. Аммо, барг ўровчининг тезаклари дарахт ости тупроғини тўлиқ ўғитлайди. Бунда нафақат дарахт ўғитланади, балки тупроқ хам ўғитга бойиганлиги ва дарахт остида қуёш нурлари тўлиқ тушганлиги туфайли унинг остида ўт ўланлар гуркираб ўсади ва дарахт ёғочи йиллик ўсиши тўхташи ҳисобига серҳосил пичан ўриб олинади. Етказилган зарар ҳисобига қўшимча пичан олинади. Назаримизда майда пашша ва чивинлар ҳамда инсон учун бошқа зарарли ҳашаротлар компонентлари ҳавфли ҳисобланади. Аммо, бу ҳашаротларнинг личинкалари сув хавзаларида ривожланиб, балиқлар учун қимматли озиқа бўлиши мумкин. Бундан ташқари, уларнинг яна бир муҳим ҳусусияти шундаки, тупроқдан сув хавзаларига йиғиладиган микроэлементларни ўзларида тўплаб, бундай личинкалардан пайдо

бўлган имаго бундай микроэлементларни табиатга, жумладан сув айрғичларига кенг тарқатади. Натижада, бундай ҳашаротлар табиатда зарур бўлган бутун тириклик учун муҳим микроэлементларни тарқатади, чунки уларнинг биомассаси ғоят каттадир (Сазанова, 1968). Шундай қилиб, у ёки бу ҳашаротларнинг зарари ёки фойдаси тўғрисидаги тушунчалар бундай олиб қараганда нисбийдир. Инсон фаолияти туфайли ҳашаротлар унга хақиқатда катта зарар етказиши ёки камдан-кам ҳолларда бошқа сабаблар туфайли ҳам зарар бериши мумкин. Айниқса, бундай турғунликни табиий бўлмаган ландшафт агроценозларида сақлаш мураккабдир. Шунинг учун ҳам, замонавий энтомологиянинг муҳим вазифаларидан бири ҳашаротлар табиий популяциялари сонини назорат қилиш ва уларни бошқаришни илмий асослаш натижасида, ҳамиша табиий мувозанат таъминланишига қаратилган бўлиши керак. Ҳашаротлар биогеоценоздаги турли-туманлиги, мосланувчанлиги, интеллекти жиҳатидан сутэмизувчилар билан бир қаторда олам чўққисини эгаллайди. Аммо, ҳашаротлар сутэмизувчилардан сайёрада яшаётган барча мавжудотлар билан ўзининг анчагина чуқурроқ кенг тармоқланган алоқалари билан ажралиб туради, чунки ҳашаротларнинг геологик ёши бир мунча каттадир. Ҳашаротларнинг авлод-аждодлари эҳтимол силур даврида қурукликда пайдо бўлиб, карбон даврида уларнинг энг кўркамлик даврлари бошланиб шу кунга қадар давом этиб келмоқда. Ҳашаротлар - биринчи бўлиб қуруқликни забт этган ва фаол учиш қобилиятига эга бўлган дастлабки тирик организмлардир. Ниҳоят, ҳашаротлар биринчи бўлиб ижтимоий турмуш тарзига ўтиб, жамоа аьзолари орасида меҳнат тақсимотини амалга оширган. Шундай экан, ҳашаротлар табиат томонидан мувафаққиятли яратилган махсус “конструкциядир”. Сўзсиз ҳашаротларни

умуртқалилар, айниқса сутэмизувчилар билан хар қандай солиштириш юзаки ҳисобланади, чунки улар бир-биридан принципиал фарқланадиган организмлардир. Шунинг учун хам ҳашаротлар экологияси кўп жиҳатидан бошқа ҳайвонлар экологиясидан фарқ қилади. Энг майда ҳашарот - тухумхўр яйдоқчининг ўлчами 0,3 - 0,5 мм дан кам эмас. Энг йирик - узун замонавий ҳашарот тропик таёқчасимони - унинг ўлчами 30 см. Энг оғир ҳашарот - голиаф қўнғизи 40 гр оғирликка эга. Геологик ўтмишда тана ўлчами бир оз узунроқ ва энг йирик ҳашаротлар бўлган. Қизиғи шундаки, бошқа бўғимоёқлилар тахминан шундай чегараланган ўлчамга эга. Қуруқликда хаёт кечирувчи энг йирик кўпоёқлиларнинг ўлчами хам 30 см дан ошмайди. Чамаси қисқичбақа - омар танасининг ўлчами 80 см га етади. Девон эрасида қисқичбақа чаёнларнинг ўлчами 2 м га етган бўлиши мумкин. Балки бу бўғимоёқлиларнинг энг юқори чегараланган ўлчами бўлган бўлиши мумкин. Хеч қачон бўғимоёқлиларнинг йирик балиқларга, рептилиялар ёки сутэмизувчиларга тенглашадиган ўлчами бўлмаган (Чернышев, 1996). Шубҳасиз, бўғимоёқлилар тана конструкцияси шундайки, уларнинг ўлчами чегараланган бўлади. Минимал ўлчамнинг сабаби шундаки, кўп хужайрали мураккаб организмнинг хужайра ўлчами майдалигидадир. Шуни унутмаслик керакки, типография нуқтаси диаметридан кичик бўлган тухумхўр- трихограмма принципида ўлчами бир неча сантиметр келадиган пардақанотли сколиясида мавжуд органлар, трихограммада ҳам мавжуддир.

Мураккаб масала шундан иборатки, ҳашаротларнинг максимал тана ўлчами нима учун чегараланган?

ФОЙДАЛАНАДИГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ 1. Бей-Биенко Г.Я. Общая энтомология: Учебник для университетов и сельхозвузув.- 3-е изд., доп.- М.: Высш.школа, 1980. – 416 с. 2. Чернышев В. Б. Экология насекомых. Учебник. — М.: Изд-во МГУ, 1996—304 с. 3. Яхонтов В. В. Экология насекомых. - М.: Высшая школа, 1969— 488 с. 4. Яхонтов В.В. Ўрта Осиё қишлоқ хўжалиги ўсимликлари ҳамда маҳсулотларининг зараркунандалари ва уларга қарши кураш. – Қишлоқ хўжалиги олий ўқув юртлари ўқув қўлланма. – Т. “Ўрта ва олий мактаб”, 1962. 696 бет. 5. Huffaker, Carl B. & Gutierrez, A. P. (1999). Ecological Entomology . 2nd Edition (illustrated). John Wiley and Sons . Science - 756 pages 6. Хамраев А.Ш., Насриддинов К. Ўсимликларни биологик ҳимоялаш. “Халқ мероси” нашриёти. Тошкент, 2003. 287 б.

Похожие

Ҳашаротлар классификацияси

Ҳашаротлар синэкологияси асосий тушунчалари

Ҳашаротлар аутоэкологияси асосий тушунчалари

Тўлиқ ўзгариш билан ривожланувчи ҳашаротлар

Ҳашаротлар экологияси фани ва унинг усуллари