Ҳашаротлар классификацияси - Зоология - Рефераты

Ҳашаротлар классификацияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

3816.5 KB

Ҳашаротлар классификацияси Ҳашаротларни системага солиш билан дастлаб К.Линней 1953 йилда шуғулланган ва у ҳашаротларнинг қанотини асосий белги қилиб олган. Фабриций 1775 йилда ўз классификациясида ҳашаротларнинг оғиз органларини ҳисобга олган. Бурмейстер 1835-1838 йилларда ҳашаротларнинг ривожланиш хусусиятларига кўра икки группага: 1.Чала метоморфоз ва 2.Тўлиқ метаморфозга ажратган. Ф.Брауэр 1885 йилда ҳашаротларни тубан ёки бирламчи қанотсизлар ва қанотлилар. У қариндош туркумларни бош туркумга бирлаштирди. 1925 йилда А.В.Мартинов қанотли ҳашаротлар кенжа синфини иккта бўлимга бўлди: 1.Қадимги қанотлилар. 2.Янги қанотлилар. Умуман ҳашаротларни турли авторлар турлича классификациялайдилар. Энг охирги классификация («Жизнь животньх» Том 3, 1984 йил) бўйича ҳашаротлар қуйидагидек классификацияланади. Лекин бу ҳам охирги классификация деб бўлмайди. Чунки ҳар йил минглаб янги-янги ҳашарот турлари топилмоқда, янги-янги белгилар аниқланаяпти. Ҳашаротларнинг синфининг классификацияси (Бей-Биенко бўйича). 1.Кенжа синф-яширин жағлилар- Entognata Туркумлари: 1.Протуралар- Protura 2.Подуралар- Podura 3.Диплуралар- Diplura 2.Кенжа синф: Очиқ жағлилар- Ectognatla 1.Инфра синф-Тубан қанотсизлар- Apterygota Туркум: Қил думлилар- Thysanura 2.Инфра синф-Олий ёки қанотлилар- Prerygota

1-Бўлим-Тўлиқсиз ўзгаришлилар- Hemimetabola 1.Катта туркум-Эфемероидлар- Ephemeroidie Туркум-кунлилар- Ephemeroptera 2.Катта туркум-Одонатоидлар- Odonatoidia Туркум-Ниначилар- Odonatoptera 3.Катта туркум-Ортоптероидлар- Orthopteroidea Туркумлар: 1.Сувараксимонлар- Blattoptera 2.Бешиктерватарсимонлар- Manteoptera 3.Термитлар- Jsoptera 4.Бахорикорлар- Plecoptera 5.Эмбийлар- Embioptera 6.Гриллоблатлар- Yrylloblattidea 7.Чўпсимонлар- Phasmatoptera 8.Тўғри қанотлилар- Orthoptera 9.Гемимероидлар- Hemimeridea 10.Тери қанотлилар- Dermaptera 11.Зораптерлар- Toraptera 4.Катта туркум-Гемиптероидлар- Hemipteroidea Туркумлари: 1.Пичануралар- Psocoptera 2.Патхўрлар- Mallophaga 3.Битлар- Anoplura 4.Тенгқанотлилар- Homoptera 5.Кандалалар- Hemiptera 6.Трипслар- Thysanoptera 2.Бўлим-Тўлиқ ўзгаришлилар- Holometabola 1.Катта туркум-Колеоптероидлар- Oleopteroidea Туркумлари: 1.Қўнғизлар- Coleoptera

2.Елпигич қанотлилар- Strepsiptera 2.Катта туркум-Нейроптероидлар- Meuropteroidea Туркумлари: 1.Тўр қанотлилар- Nluroptera 2.Бўталоқлар- Raphiteoptera 3.Катта қанотлилар- Megaloptera 3.Катта туркум-Мекоптероидлар- Mecopteroidea Туркумлари: 1.Чаён пашшасимонлар- Mecoptera 2.Булоқчилар- Trichoptera 3.Капалаклар- Lepidoptera 4.Парда қанотлилар- Hymenoptera 5.Бургалар- Aphaniptera 6.Икки қанотлилар- Diptera 1-Кенжа синф: Яширин жағлиллар- Entognatha Бу кенжа синфга жуда майда ва содда тузилган қанотсиз ҳашаротлар киради. Уларнинг қанотларининг бўлмаслиги бошланғич белги бўлиб, шунинг учун ҳам улар тубан ёки бирламчи қанотсизлар деб ҳам аталади. Буларнинг териси юмшоқ ва нозик бўлиб, бутун тана орқали нафас олади. Жағлари (оғиз аппарати) махсус капсула ичида яширин ҳолатда бўлади. Шунинг учун ҳам яширин жағлилар деб номланган. Қорнининг баъзи бўғимларида бўғимларга ажралган оёқ рудиментлари бор. Қорнида баъзиларида церки бор, думи ўсимтасиз бўлади. Кўзлари йўқ, бўлса ҳам оддий ёки содда тузилган фасеткали бўлади. Ривожланиши содда протоморфиз ёки анаморфоз типида бўлади. Анаморфозда тухумдан чиққан ҳайвонда тана сегментларининг сони нормадан кам бўлади. Бир неча линькадан кейин ўсиш зонасидан сегментлар ҳосил бўлади. Анаморфоз чувалчангларда, кўп оёқларда ва бошқа бўғим оёқлиларда содир бўлади. Етук формалари ҳам пўст ташлаши мумкин.

Тупроқ, ҳашаклар остида, тош ва кесаклар тагида, дарахт пўкаклари, сернам ҳамда қуёш нури тушмайдиган жойларда учрайди ва яширин ҳаёт кечиради. Бу кенжа синфга 2600 тур ҳашарот киради. Улар 10 та оила, 180 дан ортиқ авлод ва 3 та туркумга бўлинади. 1.Протуралар ёки мўйловсизлар- Protura ёки Murientomata 2.Подуралар ёки оёқдумлилар- Podura ёки Collemhola 3.Диплуралар ёки икки думлилар- Diplura 1-Туркум: Протуралар ёки мўйловсизлар- Protura ёки Murientomata . Бу туркум вакиллари майда (0,5-2мм), гавдаси чувалчангсимон, эластик, боши прогнатик, яъни мўйловсиз ва кўзсиз бўлади. Оғиз аппарати санчиб- сўрувчи типда, олдинги оёқлари анча узун бўлиб, сезиш вазифасини бажаради. Вояга етганда қорни 11 та бўғимдан ва тельсондан ташкил топади. Унда ўсимталар бўлиб, шаклининг ўзгариши тубан ҳашаротларга хос анаморфоз йўли билан боради. Тухумдан чиққан личинкалар содда тузилган бўлиб, қорни 8 та бўғимдан иборат. Кейинги ривожланиш даврида 8-бўғим билан тельсон ўртасидан 9,10,11-бўғимлар ҳосил бўлади. Иккиламчи белги сифатида мўйловлар, кўзлар ва церкиларнинг қисқаришини кўрсатиш мумкин. Мўйлов вазифасини шакли ўзгарган узун олдинги оёқлар бажаради. Айрим турларида трахеялар ҳам қисқариб нафас олиш бутун гавда орқали амалга ошади. Ўтлоқларда 1мм жойда 1000 тагача протура индивидлари учраши мумкин. Протураларнинг 220 га яқин тури бўлиб, улардан Ўзбекистон фаунасида Eosentomon transitorum учрайди. 2-Туркум-Подуралар ёки дум оёқлилар- Podura ёки Collembola . Бу туркум вакилларининг гавдаси узунчоқ ёки шарсимон бўлиб, мўйлови 4-6 та бўғимдан иборат, айрим турларида кўзи бор. Оғиз аппарати кемирувчи ёки

санчиб-сўрувчи типда бўлиб, қоринчаси орқали 6 та бўғимли, церки ва тухум қўйиш органи ривожланмаган. Бош қисми прогнатик (оғиз қисми олдинга йўналган) ёки гипогнатик (оғиз қисми паст томонга йўналган) типда бўлади. Дум оёқлиларда махсус орган-сакраш айричаси бўлиб, тенг турганда бу орган қоринчанинг учинчи сегменти остига кириб туради. Актив ҳаракат вақтида ёйсимон шаклда айлана бошлайди ва гавдани юқорига пастга тушириб-кўтариб сакрашни юзага келтиради. Беда ва бошқа зич ўсадиган ўсимликлар орасида ҳаракат қилишда бу орган редукцияланган. Подуралар 1-10 мм катталикда бўлади. Бу туркумга 2000 га яқин тур киради, ер юзида тарқалган. Улар ҳар хил муҳитда учрайди. уларнинг ҳаёти намликда, сув юзасида ўтади. Чириндили тупроқда кўп учрайди. улар табиатда моддалар алмашинуви, органик моддаларнинг парчаланиши тупроқ ҳосил бўлиши жараёнларида қатнашди. Айрим турлари ўсимликлар барги, илдизи, замбуруғлар мицеллийси ва спорасини еб хўжаликка катта зарар етказди. Подураларнинг кўпайиши ўзига хосдир. Эркаклари томчи шаклидаги сперматофораларини ўсимликларга ёпиштириб кетади. Урғочилари эса уни оёқлари билан жинсий тешигига ўтказиб олади. Тухумдан фақат нам жойларда ота-онасига ўхшаш форма ҳосил бўлади. Бу туркум иккита кенжа туркумни: Гавдаси чўзиқ, кўкрак ва қорин қисмларига яққол ажралмаган яхлит қоринлиларни ўз ичига олади. Бўғимқоринлилар асосан яширин ҳаёт кечиради. Уларга замбуруғ подураси- Ceratophusella armata мисол қилиб олиш мумкин. У шампиньон замбуруғининг асосий зараркунандаси ҳисобланади. Шунингдек у мош, нўхат, ловия, шолғом, лола ва теплица ўсимликларини Ўрта Осиё ва Тянь-Шанда ҳар хил ўсимликларни зарарлайди. Чириндили тупроқнинг юза қисмида ва ўсимлик илдизларининг орасида энтомобия авлодининг вакиллари тарқалган. Яхлит қоринлилар асосан ўсимликларда учрайди. масалан, яшил сминтур- Sminthurus viridis ни олиш мумкин. У ўтлоқларда кенг тарқалган бўлиб, айниқса

Австралияда бедага катта зарар етказади. Бундан ташқари, Австралияда сабзавот, манзарали ўсимликлар, ғалла-донларга ҳам катта зарар етказади. 1956 йилда Самарқанд областида бедага зара етказилганлиги қайд этилган, Қорақолпоғистоннинг шоликор районларида ҳам учрайди. 3-Туркум-Диплуралар ёки қўш думлилар- Diplura . Бу туркумга кирадиган ҳайвонлар чувалчангсимон шаклда бўлиб, гавдаси эластикдир. Бошида бир неча бўғинли мўйловлари бўлиб, оғиз аппарати чайновчи типда, кўзлари йўқғ оёқлари ҳар хил узунликда бўлиб, тирноқлари жуфт бўлади. Қорни11 та бўғимдан иборат, генеталь сегментлар жуфт грифелькаларга ва церкиларга эга, эркагида тухум қуйгичи бор. Проторморфоз усули билан ривожланади. Диплуралар 2-8 мм узунликда бўлиб, гавдаси майда тукчалар билан қопланган. Боши биринчи кўкрак сегментидан катта, прогнатик тузилишга эга. Кўкрагида 3-4 жуфт нафас тешиклари бор. Улар тош, чириётган дарахт, барг остида, чириндили тупроқ юзасида яшайди, асосан ўсимликлар билан озиқланади. Улар орасида сапрофаглар, некрофаглар ҳам учрайди, йиртқичлари ҳам бор. Диплуранинг 400 га яқин тури бор. Улар тропик ва субтропик мамлакатларда тарқалган. Масалан, комподентлар ихчам, тез ҳаракатланувчи, тупроқда, чириндили жойларда учрайди. катталиги 1 см бўлиб, тупроқда мўйлови ёки церкиси ёрдамида ўзига йўл топади. Кўпайиши подураларга ўхшайди. Эркаги сперматофорани ўзи юрган йўлларга қўяди, урғочиси жинсий оёқлари билан уни олади. Тухумдан ота- онасига ўхшайдиган форма чиқади. Украина, Молдова,Қрим, Кавказ, ва Ўрта Осиёда япигидлар оиласиннг вакиллари кенг тарқалган. Улар гавдасининг охирида омбирсимон ўсимтаси борлиги билан фарқланади.

Япикслар йиртқич бўлиб, асосанподураларни овлайди. Ўлжасини боши ва омбирсимон ўсимтаси билан икки жойидан маҳкам тутади, кейин оғзига яқинлаштириб ея бошлайди. Уларнинг катталиги ҳар хилдир. Масалан, Қримдаги Japyx ghilarovi 1см, Туркманистондаги s . dux 5 см келади. Республикамиз пахта далаларида, Амударё ва Сирдарё этакларида кўплаб учрайди. 2-Кенжа синф: Очиқ жағлилар ёки ҳақиқий ҳашаротлар Ectognatha Бу кенжа синф барча қанотли ҳашаротларни, шунингдек баъзи иккиламчи тартибда қанотини йўқотган (редукцияланган) ҳашаротларни ўз ичига олади. Вояга етган формаларида юқори жағи бош капсуласи билан 2 нуқта орқали туташган. Чала, тўлиқ ва гипоморфоз йўллари билан тараққий этади. Булар жуда хилма-хил бўлиб, ҳар хил экологик шароитларда яшашга мослашган. Бу кенжа синф 2 та инфра синфга бўлинади: 1.Тубан қанотсизлар- Apterygota 2.Олий ёки қанотлилар- Pterygota Умуман ҳашаротлар катта синф деб қабул қилинганда улар 2 та синфга (1- яширин жағлилар; 2-очиқ жағлилар ёки ҳақиқий ҳашаротлар) бўлинади. Очиқ жағлилар эса юқоридаги 2 та кенжа синфга бўлинади. Хулоса қилиб айтганда, ҳашаротларнинг классификацияси масаласи-олимлар ўртасида ҳар хил фикрлар бор. Ўзбекистон территориясида Н.Э.Эргашев (1990 йил Ўзб.биол.жур.№5) маълумотларига кўра 15 000 дан ортиқ тур ҳашарот, 400 дан ортиқ тур ўргимчаксимонлар учрайди. 1-Инфра синф: Тубан қанотсизлар ёки бирламчи қанотсизлар- Apterygota . Буларга иккиламчи тартибда қанотини йўқотган ҳашаротлар киради. Буларда ривожланиш соддалашган бўлиб, гипоморфоз йўли билан боради. Гипоморфоз грекча хипо-пастки, остки, морфе-форма, шакл, деган маънони билдиради. Ташқи муҳитга боғлиқ ҳолда, эволюция жараёнида организмнинг соддалашиши

натижасида личинка ёки ёш индивиднинг мослашиши тушунилади. Бунда баъзи органлар редукцияланади. Бу инфра синфга 1 та туркум: Тизануралар ёки қил думли ёки думлилар- Thysanura киради. Туркум: Тизануралар ёки қилдумлилар-Т husanura Бу туркум вакилларининг гавдаси узунчоқ ва эгилувчан бўлиб, 8-20 мм га етади. Гавдаси майда тангачалар билан қопланган бўлиб, мўйловлари 30 тагача бўғимли, кўзлари яхши тараққий этмаган ёки умуман бўлмайди. Оёқлари 2-4 бўғимли бўлиб, жуфт тирноқлар билан тугалланган. Эркаклари грифелькали,урғочиларида махсус тухум қуйгичи бор. Улар протоморфоз йўли билан тараққий этади. 9-сегментидан 3 та дум ўсимтаси ҳосил бўлган. Улардан 2 та ён томондагилари церки, у ўртасидагиси эса парацерки деб аталади. Тизануралар тошлар, дарахтлар барглари, чириндилар, тупроқ остиларида, чумоли ва термитлар инида учрайди. Тангача тангали тизанура- Lepisma saccharina , уй термобияси Tne o a o e ca исиқхоналарда, китобхоналарда учрайди. Умуман бу туркумнинг 400 дан ортиқ тури бўлиб, махилислар ва тангачалилар кенжа туркумларига бўлинади. Махилислар содда тузилган бўлиб, лишайниклар билан озиқланганлиги учун қоя тошлар орасида яшайди. Гавдаси 1,5 см бўлиб, яширин ҳаёт кечиради. Улар нам вақтда тошлар устига чиқиб ўзини қуёшга тоблаб ётади. Чаққон ҳаракатланади 2 см гача масофага сакрай олади. Улар совуқ жойдан ташқари ҳамма жойда 4000 м гача баландликка учрайди. Кўпайиш даврида эркаги тола ажратиб, унга томчи шаклидаги сперматофораларини оқизади. Кейин урғочиларини ана шу суюқлик олдига туришга мажбур этади. Эркаги оқиб келаётган сперматофорани мўйлови ва дум ўсимталари ёрдамида урғочиларининг жинсий тешигига қўяди. Уруғланган тухуми кўп оёқларники каби нам жойда ривожла-нади.

Тангачалилар кенжа туркуми вакиллари иссиқсевар ҳайвонлардир. Масалан, шакар тангачалиси ёруғдан қочади, иссиқда яшайди. Улар замбуруғлар, сув ўтлари билан озиқланади, крахмалга жуда ўч бўлиб, деворларга қоғоз ёпиштириш учун суртилган елим таркибидаги крахмални ейди. Шунингдек, целлюлозани, нам қоғозни ҳам ейди. Кўпайиши юқоридагидек, личинкаси ҳам вояга етган формаси ҳам пўст ташлайди. Личинкаси вояга етган формасига ўхшайди, фақат бўғимлар сони кам бўлади. 2-Кенжа синф: олий ёки қанотлилар- Pterygota Буларга турли шароитларда яшовчи, морфологик, биологик ва систематик белигилари жиҳатдан дифференцияллашган, қанотли ёки иккиламчи қанаотлари йўқолган ҳашаротлар киради. Улар тўлиқ ёки чала ўзгариш йўли билан тараққий этади. Шунга кўра 2 та бўлимга бўлинади: 1.Чала метаморфозли ёки тўлиқсиз ўзгаришли ҳашаротлар- Hemimetabola 2.Тўлиқ метоморфозли ёки тўлиқ ўзгаришли ҳашаротлар- Holometabola I -Бўлим: Чала метаморфозли ёки тўлиқсиз ўзгаришли ҳашаротлар Hemi metabola Бу бўлим вакилларида ривожланиш 3 та фазадан: тухум, личинка ва имагодан иборат. Личинкаси вояга етган фазасига ўхшайди. Буларнинг личинкасида қанот белгилари борлиги учун нимфа (келинчак), агар сувда тараққий этса наяда (дарё келинчаги) дейилади. Личинкалар, яъни нимфаларнинг имагога ўхшашлиги уларнинг қанотлари ташқи орган сифатида ривожланишидир. Аммо аниқ қанот муртаги, одатда катта ёшдаги имагога хосдир. Булар 4 та катта туркумга бўлинади: 1.Эфемероидлар- Ephemeroidea

2.Одонатоидлар- Odonatoidea 3.Ортоптероидлар- Orthopteroidea 4.Гемиптероидлар- Hemiptereoidea 1-Катта туркум-Эфемероидлар- Ephemeroidea булар тинч ёки ерга қўниб турган вақтида қанотларини йиғиб ололмайди, қанотлари доимо ёйилиб туради. Қанотлари тўрсимон, қорнида узун ингичка бўғимли церкилари бор. Нимфалари сувда яшайди, яъни наядадир. Палеозой эрасининг тошкўмир даврида пайдо бўлган қадимги ҳашаротлар ҳисобланади. Бизгача фақат 1 та туркум-кунлилар туркумининг вакиллари етиб келган. 1-Туркум: Кунлилар- Ephemeroptera Бу туркум вакилларининг гавдаси узунчоқ, гавда қоплами юмшоқ бўлади. Оғиз органлари редукцияланган, қанотлари тўрсимон тузилган. Қадимги ҳашаротлар ҳисобланади. Орқа оёқлари олдингиларидан қисқа, айримлаирда умуман йўқ. Қорни кўп бўғимли бўлиб, церки билан тугалланади. Баъзиларида парацеркилар ҳам бор. Личинкалари ташқи метамер трахеяга эга. Жинсий вояга етганлари озиқланмайди, чунки жағлари, умуман оғиз аппарати ривожланмаган. Бу вақтда уларнинг ичаги ҳаво билан тўлиб, вазни енгиллашади. Шунга кўра, улар узоқ яшамайди (1-3 кун яшайди холос). Уларнинг: «кунлик» деган номи ҳам шундае келиб чиққан. Жинсий органлари содда тузилган бўлиб, жуфт уруғ чиқарувчи канал ва жинсий тешикдан иборат. Уларнинг личинкалари 1-3 йил давомида сув ривожланади. Бу даврда улар 25 мартагача пўст ташлайди. Наяда типидаги личинкалари чучук сувларда, тез оқар сойларда, дарёларда, кўлларда, ботқоқликларда ҳаёт кечиради. Личинкаларининг оғиз аппарати кемирувчи типда бўлиб, улар ўсимлик қолдиқлари ва сув ўтлари билан озиқланади. Личинкадан жинсий вояга етмаган формалар-субимаголар пайдо бўлади. Улар бир марта пўст ташлаб вояга етган форма-имагога айланади.

Жинсий вояга етган даври 1-3 кун, субимаго даври эса ундан ҳам қисқа вақтни ўз ичига олади. Капалакларнинг учиб чиқиши баъзан оммавий тус олиб, ўзига хос бўлган вертикал ўчиш, пастга тушиш каби «ўйинлар» билан амалга оширилади. Жуфтлашишдан ва сувга тухум қуйишдан кейин барча вояга етган формалари нобуд бўлади. Чунки юқорида айтилгандек, улар озиқлана олмайди. Натижада сув юзасида уларнинг ўлиги кўпайиб кетади. Кунлилар ва уларнинг 1600 га яқин тури бўлиб, Ўрта Осиёда, жумладан, Ўзбекистонда оддий кунлик- Ephemera vulgata , Сирдарё воҳаларида Palingenia sublonicad да учрайди. 2-Катта туркум: Однатоидлар- Odonatoidea Булар ҳам тинч турган пайтида қанотларини йиғиб ололмайди, қанотларининг бироз юқорига кўтарилиб туриши ва тўрсимон бўлиши билан ҳарактерланади. Буларнинг кунлиларда фарқи олдинги ва орқа қанотлари бир- бирига тенг ва узун бўлади. Қорнининг охирида церкилари бор, парацеркиси йўқ. Нимфалари сувда яшайди, яъни наядалардир. Булар ҳам палеозой эрасининг тошкўмир даврида пайдо бўлган қадимги ҳошаротлардир. Бу катта туркумга 1 та туркум-Ниначилар туркуми киради. Туркум: Ниначилар Odonatoptera ёки Odonata Бу туркум вакилларини сўзанаклар ҳам дейилади. Булар анча йирик, ихчам ва йиртқич ҳашаротлардир. Бошининг ҳаракатчан танага бирикиши, оғиз апаратининг кемирувчи типда тузилганлиги, мураккаб кўзлари, бир хилда томирланган 2 жуфт тўрсимон шаффоф қанотларининг бир-бирига ўхшашлиги уларнинг ҳаммасига хосдир. Қорни узун, 2 ва 3-бўғим стернитларида копулятив органлари бор (эркакларида). Бу орган бошқа ҳашаротларникидан фарқ қилади. Ниначиларнинг личинкасида дум ёки ректал жабраси бўлади. Личинкаси наяда типда бўлиб, сувда йиртқиялик билан ҳаёт кечиради. Личинкаси ўлжани тутишга мослашган пастки лабнинг ўзгаришидан ҳосил бўлган «ниқобга», яъни маскага эга бўлиб, ов пайтида у олдинга ташланади. Тинч турганда эса бошнинг

пастки томонидан ёпиб туради. Ниначиларнинг личинкалари ҳам, вояга етган формалари ҳам йиртқичлик қилиб яшайди. Вояга етган формалари ҳавода учиб юриб пашшаларни тутиб ейди. Личинкаси эса сувдаги турли-туман личинкалар билан озиқланади. Айрим йириклари эса ҳатто итбалиқларга ҳам ҳужум қилади. Баъзиларининг личинкалари баъзиларига озиқа ҳисобланади. Ниначилар қушларнинг паразитларини тарқатиб катта зарар ҳам етказади. Масалан, сув паррандаларининг простогонимоз касаллиги ниначилар орқали тарқалади. Бу касалликни ясси чувалчанглардан трематодлар келтириб чиқаради. Бу чувалчангнинг личинкаси ниначи личинкасига ўтади. Бу личинкани истеъмол қилган сув қушлари касалланади. Ниначиларнинг 4500 тури фанга маълум, улар тропик мамлакатларда кенг тарқалганбўлиб, морфологик жиҳатдан хилма-хилдир. Улар 3 та кенжа туркумга бўлинади: 1.Тенг қанотлилар кенжа туркуми унча йирик эмас, қанотлари бир-бирига тенг, личинкаси 3 та ўсимталидир. Барча турлари ихчам, қорни ингичка бўлиб, қўниб турганда албатта қанотларини юқорига кўтариб туради . Булар орасида ёвуз ниначилар, ўқ ниначилар, нозанини ниначилар кенг тарқалган. Буларнинг

қаноти тиниқ, мовий рангда бўлади. Уларнинг урғочиларида «тухум қуйгич» органи бўлади.

Ўзбекистонда ёвуз ниначиларнинг қуйидаги турлари бор: hestes barbara , h . virens , Sumpycha jussa ўқ ниначилардан: Sschnuraelegans , S . bukharica , нозанин ниначилардан: сулув қиз ниначи-Calopteryx virgo, ялтироқ нозанин ниначи- C . splendens , марокаш ниначи- C . marocandica турлари учрайди. 2.Тенг бўлмаган қанотлилар кенжа туркуми вакиллари анча йирик кўзлари катта, орқа қанотларининг асоси кенг ва личинкаларида ректал жабраси бор. Булар олачипор ниначи ва ранг-баранг тусдаги обкаш ниначилар киради. Катта обкаш ниначи Aesc ғ inna grandis эркагининг қаноти, кўкраги ва қорин оч қўнғир- зангори доғи бўлса, урғочисида сариқ доғи бор. Ясси ниначи- sibeslula depressa ҳақиқий ниначидир. Обкашчилар оиласидан Ўзбекистонда кенг тарқалганлари: катта обкашчи- Aeschna grandis , кўк обкашчи- A . cganea , назоратчи ниначи- Anax imperator , A . parthenope ва бошқалар учрайди. Ҳақиқий ниначи-лардан: Ясси

ниначи- Sibelluladepress , ҳаворанг ниначи- orthetrum cancellatum ва бошқалар учрайди. 3.Бу кенжа туркум юқоридаги 2 та туркумнинг оралиқ формаси ҳисобланади. Уларнинг вояга етган формалари қанотининг тузилишига кўра тенг қанотлилар, личинкаси тенг бўлмаган қанотлиларга ўхшайди. 2 та тури бор. Улар Япония ва Ҳиндистонда учрайди. 3-Катта туркум: Ороптероидлар- Ortnopteroidea Бу бош туркум вакилларининг оғиз аппарати типиқ кемирувчи типда, қанотлари яхши тараққий этган, қаноти тинч турганда танасининг ён томонига жойлашиб қорнини ёпиб туради. Учишда орқа қанотлари қанот устлигига айланган. Қорнида церкиси бор, урғочиларида тухум қуйгич, эрккларида грифелькалари бор. Чала ўзгаирш йўли билан тараққий этади. Катта туркумга 11 та туркум киради. 1-Туркум: Сувараксимонлар- Blattoptera буларнинг гавдаси бир оз яссиланган бўлиб, оёқлари югурувчи типда, панжалари 5 бугимлидир, церкилари булмайди, личинкалик даврида қорнида грифелькилари бўлиб, у 9-стернитда жойлашади. Мўйловлари узун ва ингичка, қанотлари 2 жуфт бўлиб, олдингиси бир оз қалин, устки қанотга айланган, кейингиси пардали елпигичсимон тузилган. Эркакларининг қорнида ҳа хил ҳид тарқатадиган безлари бор. Суваракалар тунги ҳашаротлар бўлиб, тошлар остида, уйларда, тупроқ ораларида яшириниб ҳаёт кечиради. Улар тухумини оотекасидаги махсус халтага қўяди. Ривожланиши 2-3 ойдан, айрим турларида 3-4 йилгача давом этади. Улар органик моддлар қолдиғи билан озиқланади, баъзилари ўсимликлар ва чириндилар билан озиқланади. Суваракларнинг айримлари ошхона, уйлар,

иссиқхоналарда, омборларда одам учун озиқ бўладиган нарсалар билан ҳам озиқланади. Бу озиқаларни одам истеъмол қилганда суварак юқтирган касаллик тарқатувчи микробларни ҳам юқтиради. Суваракмғсиомнларнинг 3600 тури бўлиб, Ўрта Осиёда 22 тури (шундан 13 тури эндемик) учрайди. Ўрта Осиёда чўл зоналарида юмалоқ суварак учрайди ( Polyphaga saussurei ) ва у тошбақа суварак ҳам дейилади. Унинг катталиги 4-5 см, қорамтир-сариқ, урғочилари қанотсиз, эркаклари қанотли бўлади. Кемирувчилар уясида, ўсимликлар ва тупроқ ораларида кўмилиб яшайди 3,5-4 йилда вояга етади. Ўзбекистоннинг ҳамма ҳудудида эски жойларда учрайди. Қум юмалоқ сувараги- Polyphaga pellucida ҳам Ўзбекистонда кемирувчилар инида яшайди. Қоратоғ сувараги- Tartaroblatta karatavica . Қоратоғ тизмаларида кенг тарқалган бўлиб, катталиги 9-19 мм келади. Асосан тошлар остидаги нам жойларда ҳаёт кечиради. Урғочилари йил давомида, эркаклари эса баҳорда актив бўлади. Синантроп турларининг тарқалиши одам фаолияти билан боғлиқдир. Прусак ёки оддий суварак- Blattella germanika катталиги 10-13 мм кулранг, қизғиш рангда бўлади. Ҳамма иссиқ жойларда учрайди. 22 0 С ли шароитда 172 кунда, 30 0 С ли шароитда эса 75 кунда

жинсий вояга етади. Улар турли хил озиқ-овқат ва кийим-кечакларни зарарлайди ва касаллик тарқатади. Қора суварак- Blatta orientalis гавдаси 18-30 мм келади. Тер безларидан доимо бадбўй ҳид тарқатади. Кундузи пана жойларда яшириниб ётади, қоронғи тушиши билан уйларига учиб киради. Ривожланиши 4 йилгача давом этади. Туркистон сувараги- Sheljordella lateralis Кичик Осиё, Афғонистондан Эрон ва Африкагача тарқалган бўлиб, уйларда, ҳаммомларда яшайди. Ўрта Осиёда бу суварак дизентерия касаллигини тарқатиши исботланган. Сувараклар озиқ-овқатни зарарлаб инсон соғлигига ҳавф туғдириб келмоқда. Улар бактериялар ва паразит чувалчангларнинг тухумининг тарқалишида асосий воситачидир. Улар мўйлови, оёқлари ёрдамида ва ичаклари орқали ҳар хил бактерияларни, паразит чувалчангларнинг тухумини тарқатади. Масалан, қора суваракларнинг тўғри ичагида қил бош ва болалар гижжасининг тухумлари, прусакнинг ичагида лентасимон чувалчангларнинг тухуми топилган. Шунинг учун ҳам суваракларга қарши кураш олиб бориш, уларни уйларда яшашига йўл қўймаслик керак қарши кураш олиб бориш, уларни уйларда яшашига йўл қўймаслик керак.

2-Туркум-Бешиктерватарсимонлар- Manteoptera . Булар йирик, йиртқич, гавдаси чўзинчоқ, боши ҳаракатчан, қаноти ва қорин қисми катта. Олдинги оёқлари йиртқичликка мослашган. Оғиз аппарати кемирувчи типда тузилган ва пастга қараб ўрнашган. Катта бошининг икки ёнига кўзлари жойлашган. Елкаси узун ва бақувват, қанотлари икки жуфт, тўлиқ тараққий этмаган, баъзи турларида эса мутлақо йўқ. Олдинги оёғининг димғазагача қисми анча узун, сон ва болдирида ўткир тишлари бор, букилганида улар бир-бирига зичлашиб, ўлжани ушлаб туради. Қорнида црекиси, эркаги ва личинкасида грифелькаси бор. Гавдасининг ранги яшаш муҳитига мослашган (яшил, жигарранг) бўлгани учун душманлаидан (қушлардан) яхши ҳимояланади. Булар ҳам сувараклар каби тухумини оотекага жойлаб қўяди. Етук бешиктерватарлар ва уларнинг личинкалари турли хил ҳашаротлар билан озиқланади. Тропик мамлакатларда яшайдиганлари ҳатто қушлар, судралиб юрувчилар, бақаларга ҳам ҳужум қилади. Бешиктерватарсимонларнинг 2000 дан ортиқ тури бўлиб, шулардан 20 дан ортиғи Ўрта Осиёда учрайди. бешиктерватарларни оиласига кирадиган турлари кенг тарқалган бўлиб, олдинги оёғининг ёнбоши бўртиб чиққан, тухуми оотекада қишлайди. Баҳорда ёш бешиктерватарлар чиқади.

Оддий бешиктерватарлар- Manbeis roligiosa дарахтларда яшайди. Ранги яшил, 40-70 мм. катталикда, олдинги кукраги узун бўлади. Hierodula tenidentata турининг қанотлари оқиш рангда ва нуқтали, орқа оёқларининг сонининг учида ингичка тирноқлари бор. Оддий бешиктерватар куз чўзилган пайтларда йилига 2 марта авлод беради. Ирис- Jris oratorra турининг ранги сарғиш-яшил, урғочиларининг қанотлари қисқа, танасининг узунлиги 30-45 мм келади. Бешиктерватарлар ўз ўлжасини ҳаракатсиз ҳолда пойлайди. Ўлжага бирдан ташланиб, оёқлари билан қисиб олади. Улар 40 дан ортиқ тур зараркунанда

ҳашаротлар билан озиқланиб, уларнинг сонини камайтириш орқали инсонга фойда келтиради. 3-Туркум: Чўпсимонлар Phasmatoptera (Палочники) Буларнинг гавдаси чўзиқ, қуриган чўп, ҳашаклар ва қисман япроқ шаклига ўхшайди. Бу химоя ранги ҳисобланади. Туркумнинг номи ҳам шундан олинган. Боши прогнатик типда, оғиз аппарати кемирувчи типда, оёқлари деярли бир хил панжаси 5 бўғимли, юрувчи типда, қанотлари йўқ, церкилари бир бўғимли, урғочиларида тухум қуйгичи бор. Мўйловлари ипсимон ёки қилсимон 8 та ва ундан кўп бўғимларга бўлинган. Гавдасининг узунлиги баъзи тропик мамлакатларда 26-33 см бўлади. Улар ўсимликхўр ҳашарот бўлиб, кам ҳаракат қилади. Безовталанганидан кейин қимирламай (ҳаракатланмай) қолади ва чўпга ёки баргга ўхшаганидан борлигини пайқаш қийин бўлади. Тухумлари ўсимлик уруғларига ўхшайди. Кўпчилик тураларида эркаги ғоятда кам бўлади ёки бўлмайди. Натижада партоногенез йўл билан кўпаяди. Бу туркумнинг 2500 га яқин тури бор. Икки чуқурчали чўпсимон-бошининг юқори қисмида, кўзларининг ўртасида иккита узун чуқурчаси бор. Ўрта Осиё очиқ далалари ва чўлларида, ўтлоқлар орасида учрайди. 4-Туркум: Термитлар- Jsoptera (Термить) Булар асосан тропик мамлакатларда кенг тарқалган. Улар жамоа, калония бўлиб яшовчи ҳашаротлар бўлиб, полиморфизм ходисаси яхши тараққий этган. Термитларнинг 2 та колонияси 100000, ҳатто млн. гача индивидлардан иборат бўлиб, улар тузилиши, бажарадиган вазифаларига кўра бир-биридан фарқ қилувчи қуйидаги группаларга бўлинади: 1.Битта колонияда битта урғочи ва бир нечта эркак бўлади. Жинсий индивидлар. Урғочи термит «пошшохон» ёки «малика» деб аталади, эркаги шох деб аталади. Уларнинг қанотлари бўлиб, у маълум вақтдан кейин тушиб кетади.

Би жинсий индивидлар фақат колония сонини кўпайтириш, яъни жинсий кўпайиш вазифасини бажаради. «Малика»-нинг ўрнини бошқа урғочиси эгаллаб олса, унда «малика» бошқа жойдан колония ҳосил қилади. Эркаги ўзича озиқлана олмайди. 2.«Ишчи» индивидлар. Булар колониядаги аҳолининг кўпчилиги ташкил этади. Уларнинг вазифаси уя қуриш, эркак, урғочи, «аскарча» ва личинкаларни озиқа билан боқиш, ёш индивидларни тарбиялаш, тухумга қараш ва қишга озиқ- овқат йиғишдан иборат.

Буларнинг жинсий органлари ривожланмаган, катталигши 8-12 мм, боши катта, мўйлови 20-25 бўғимли, оғиз аппарати кемирувчи типда, оёқлари яхши ривожланган. 3.»Аскарча» термитларнинг боши жуда катта, устки жағлари бақувват бўлиб, улар колонияни бошқа авлодлар ёки чумолилардан ҳимоя қилади. Катталиги 14- 15 мм. булар (ишчи) термитлар тайёрлаган озиқа билан озиқланади. Термитларда боши танага эркин бириккан, қанотлари пардасимон, ҳамма оёқлари тенг, юрувчи типда, панжалари 4 бўғимли, церкилари калта бўлади. Урғочилари ишчиларининг парвариши билан яшайди, ундан бир неча марта катта бўлади. Урғочилари серпушт бўлиб 1500-3000 та гача тухум қўяди. Агар урғочиси ўлса махсус тарбияланган личинкаларидан етишган ёш урғочилари унинг ўрнини олади. Вақти-вақти билан катта колониядаги қанотли эркак ва урғочилари ажралиб, янги ёш колония ҳосил қилади. Термитларнинг фақат жинсли индивидлари қанотли бўлади. Аммо булардаги қанотлар ҳам узоқ сақланиб турмайди. Улар сўнги марта пўст ташлаганда қанотлари ҳам тушиб кетади. Қанотлардан махрум бўлган эркак ва урғочи индивидлар янги оила (колония) тузади. Қанотлари деярли тубидан синиб тушади ва унинг ўрнида кичкина хитинли учбурчак япроқча қолади. Улар ёввойи ўсимликлар, донли экинлар, иморатларнинг ёғочи. Телеграфи ускуналари, мебель ва кийим-кечак сақланадиган жойларда яшаб, уларга жуда катта зарар етказади, улар билан озиқланади. Термитларнинг уяси мураккаб система бўлиб, горизонтал ва вертикал кесишган тирқиш, камера ва йўлаклардан иборат бўлади. Вертикал йўллар 11-15 м чуқурликда бўлиб, ернинг нам қатламигача етади. Кўндалангига 1,5-4,5 м гача, камера ва йўлаклар 3 см дан 2-3 м гача, асосий камера эса 1м гача чуқур бўлади.

Урғочи ва эркагининг учиши кўпинча биринчи ёмғирдан кейин бўлади, ерга қўнгандан кейин қанотларини синдиради ваўзи учун шерик уя учун жой излайди. Улар исиққа чидамсиз бўлиб, турли факторлардан химояланиш учун яширин ҳаёт кечиради ва шақшинкор, яъни (ғиллофни) ернинг юзасидан уясига киритиб қуради. Термитларнинг 2500 дан ортиқ тури бўлиб, Ўрта Осиёда 2 тури учрайди. 1.Туркистон термити- Anacanthotermes turkestanicus Ўрта Осиёнинг чўл зоналарида, Фарғона водийси, Жиззах, Бухоро, Қарши ва Термизда кенг тарқалган. Пушти рангда, боши йирик, мўйлови ингичка, 20-25 бўғимли бўлади. Ишчилари оқ-сариқ ва ялтироқ, аскарчаси қизғиш рангда, тишлай олади. Булар ўт, ёғоч ва озиқ-овқат билан ва айниқса иморатлардаги ёғочни еб катта зарар етказади. Натижада иморат яроқсиз ҳолатга келиб қолади. 1943 йили Фарғонада турар жойлар ва пилла қабул пункти, Бухоро ва Самарқандда айрим қишлоқлар, 1948 йил Ашхободдаги зилзиладан кейин зарарланган бинолардаги ёғочларда термитлар қилган ишиқайниқ-са яққол кўриниб қолди. Бу ҳолат ҳозир ҳам давом этмоқда ва кучаймоқда. Термитларга қарши кураш чоралари уларнинг яширин ҳаёт кечириши муносабати билан анча мураккабдир. Уларга қарши курашиш учун: 1.Термитларнинг тарқалиш манбаларини ва ареалини аниқлаш; 2.Улар тарқалган жойлардаги зоналарда биноларнинг зарарланишининг олдини олиш.

3.Зарарланган биноларда уларга қарши кураш чораларини ўтказиш. Бунинг учун аҳоли яшайдиган жойларда термитларнинг тарқалишини ўрганиш муҳимдир. Янги қурилаётган биноларнинг пойдевори баланд термит чиқа олмайдиган, қурилиш материалларини химиявий моддалар билан ишлов бериш (алиф) аниқланган термитларни турли чоралар билан қириб ташлаш катта аҳамиятга эга. Пол тагидаги ҳаво алмаши-нишига эътибор бериш керак. Термитларни ўрганиш бўйича Ўзбекистонда А.Г.Давлетшина (Термитлар ва уларнинг зарари, 1966), Н.Эргашевлар кўп иш қилганлар. Н.Эргашев раҳбарлигида ҳозир Фарғона водийсида термитларга қарши биологик кураш чораларини ишлаб чиқиш бўйича илмий тадқиқот ишлари олиб борилмоқда. 5-Туркум: Баҳорикорлар- Plecoptera (Веснянки) . Вояга етган индивидларнинг гавдаси чўзиқ, юмшоқ, боши эркин прогнатик типда, узун кўп бўғимли мўйловлври бор. Оғиз органлари яхши ривожланмаган, овқат қабул қилишга ярамайди. Иккита фасеткали ва учта оддий кўзи бор. Қанотлари пардасимон, оёқлари юрувчи типда, панжалари 3 бўғимли, церкилари узун, ипсимон кўп бўғимли, личинкалари сувда ҳаёт кечиради. Баҳорикорларнинг вояга етганлари озиқланмайди ва узоқ яшамайди. Бир неча кун мобайнида сувга тухум қўяди ва ўлиб кетади. Бир неча кундан кейин тухумдан личинкалар чиқади. Улар тоза ва оқар сувда, тошлар тагида 1-3 йил яшаб, 20-30 мартагача пўст ташлаб, кейин жинсий вояга етади. Личинкалари сув ўти, майда ҳайвонлар билан озиқланади. Улар бошқалар учун озиқ сифатида ҳам маълум аҳамиятга эга. Баъзилари эрта баҳорда. Ҳатто қор эриб кетмасдан пайдо бўлади, шунинг учун баҳорикорлар деб аталган бўлиши мумкин. Буларнинг 2000 га яқин тури бор. Perla -авлодининг вакиллари Амударёнинг тез оқадиган жойларида учраши аниқланган.

Баҳорикорлар ташқи кўриниши билан кунлиларга бир мунча ўхшайди, лекин булар тузилиши, кейинги қанотлари ва постэмбрионоал тараққиёти билан фарқ қилади. 6-Туркум: Тўғри қанотлилар- Ortnoptera (Прямокрьлье) . Бу туркум вакиллари ер юзида ниҳоятда кенг тарқалган. Улар анча йирик бўлиб, гавдаси чўзиқ| боши гипогнатик типда, танага эркин бирлашган, оғиз аппарати кемирувчи типда, олдинги уст қаноти терсимон, орқа қанотлари пардасимон ва елпигичсимон тузилган. Бош қисмида бир жуфт мураккаб 1-3 та оддий кўзлари бор, мўйловлари кўп бўғимли, турли шаклда, улар ингичка ва ҳар хил узунликда, баъзиларида гавдасидан узун (Масалан, темирчаксимонлар, чирилдоқсимонлар), баъзан гавданинг ярмига тенг бўлади. Масалан; чигирткларда. Қанотлари яхши тараққий этган, баъзиларида йўқ ёки темир қанот бўлиб аниқтомирланган. Оёқлари яхши тараққий этган. Орқа оёқлари-нинг сони ва болдирлари йўғонлашган, бақувват тиканлари бор. Улар сакраш учун мослашган. Кўп турларида олдинги ва ўрта оёқлари юриш, югуриш. Тирмашиш учун хизмат қилади. Баъзиларида ковлагич типда тузилган. Баъзиларида, масалан, чигирткаларда қоринчасининг 1-тергитида, темирчак ва чирилдоқларда олдинги болдирларида товуш эшитиш тимпанель органи бор. Кўпчилик термирчаклар ва чирилдоқлар, асосан эркак индивидларнинг орқа сонлари уст қанотларида жойлашган. Махсус товуш чиқариш (чириллаш) мосламалари бор. Тўғри қанотлилар тухумларини ерга, ўсимликларга қўяди. Улар тухум, личинка ёки имаго даврида қишлайди. Улар 2 хил шароитда учрайди: 1.Фитофиллар, булар ўсимликларда учрайди. уларнинг танаси силлиқ ёнбоши сиқиқ-текис, яшил ёки сарғиш рангда бўлади. 2.Геофиллар тупроқ орасида учрайди. уларнинг танаси ясси, усти нотекис, тупроқ рангда бўлади.

Тўғри қанотлилар ўсимликхўр, йиртқич, ҳаммахўр бўлиши мумкин. Кўп турлари, масалан, чигирткалар қишлоқ хўжалиги зараркунандалари ҳисобланади. Бу туркумнинг 20 000 дан ортиқ тури бор. Бу туркум 2 та кенжа туркумга бўлинади: 1.Узун мўйловли тўғри қанотлилар- Dolicnocera 2.Калта мўйловли тўғри қанотлилар- Brachycera . 1-Кенжа туркум: Узун мўйловли тўғри қанотлилар- Dolichocera Буларнинг ҳаммасида мўйловлари узун қилсимон, эшитиш органи олдинги оёқларининг сон қисмида жойлашган. Урғочилари қорннг кейинги бўғимида узун тухум қуйгичи бор. Буларга 2 та катта оила киради. Бош оила: Темирчаклар- Tittigonioidea вакилларининг мўйлови узун, панжалари 4 бўғимли, тухум қуйгичлари ўроқсимон ёки қиличсимон шаклда, церкилари калта бўлади. Эркак индивидларида уст қанотларининг бирининг асосида йўғонлашган томир, иккинчи (ўнг томондаги) қанотда ингичкалашган (парда) қисм бор. Улар бир-бирига ишқаланиши натижасижа чириллаган овоз чиқаради. Эшитиш органи олдинги болдирлар асосида жойлашган. Булар ўсимликхўр, йиртқич бўлиб, тухумлик даврида қишлайди. Булар Кавказ, Қрим, Сибирь, Қозоғистон, Ўрта Осиё ва бошқа жойларда учраб, ғалла, картошка, тамаки, беда барглари ёки нихолларни келтириб катта зарар етказади. Бош оила: Чирилдоқлар- Yrylloidea булар ташқи кўринишдан темирчакларга ўхшайди. Фарқи: оёқ панжалари 3 бўғимли, церкилари юмшоқ бўлади. Чирилдоқлар танаси йирик, ясси ва силлиқ бўлади. Мўйловлари ингичка ва қилсимон, личинкалик даврида қишлайди. Улар бир нечта оилага бўлинади: 1.Оила: Чирилдоқлари , бу оила вакиллари хонадонларда учрайди. кеч қурунлари чириллгани учун уй қора чирилдоғи дейилади. Озиқа қолдиқлари ва нон қолдиқлари билан озиқланади. Панжалар 3 бўғимли, катталиги 12-15 мм.

Чўл чирилдоғи кенг тарқалган. Тухумини июн ойида қўяди. Июл ойида личинкалари чиқади ва ўсимликка зарар етказади. Личинкалари қишлайди ва май ойида вояга етади. Вояга етгач парник, полиз экинларига катта зарар етказади. Ривожланиш даври 13-14 ой давом этади. 2.Оила: Поя чирилдоқлари ёки пармаловчилар , буларда тухум қўйгичи тўғри, баъзиларида қанотлари кичик ёки йўқолган. Тухумларини ўсимлик поя ва новдалари ичига қўяди. Булар Ўрта Осиёнинг экинзорларига, ғўзага катта зарар етказади. 3.Оила: Бузоқбошилар вакилларида калта ва мускулли оёқлари ер ковлашга мослашган, қанотлари калта, урғочиларида тухум қуйгичи йўқ. Катталиги 3,5-5 см, зах тупроқли жойларда уя ковлаб яшайди, кечаси актив ҳаёт кечиради. Ўсимлик илдизи, картошка, сабзаваот ва ғўза илдизини қирқиб, катта зарар етказади. 2-Кенжа туркум: Калта мўйловлари тўғри қанотлилар-В rachycera . Буларга чигирткасимонлар, тетрогидросимонлар ва триперстоси-монлар бош оилалари киради. Бош оила: Чигирткалар 6-7 см катталикда бўлади. Уларнинг овози орқа оёғининг уст қанот толаларига ишқаланиши натижасида ҳосил бўлади. Тимпанель органи уст қанот толаларига ишқаланиши натижасида ҳосил бўлади. Тимпанль органи буларнинг олдинги қоринча бўғими ён томонида хитин билан уралган махсус парда шаклида тузилган. Улар тухумлик, личинкалик ёки вояга етган даврида қишлайди. Чигирткалар тухум қуйгичи билан ерни ковлаб, махсус бездан ажратилган суюқликдан «кўзача» ҳосил қилади ҳар бир кузачада 150 тагача (1мм ерда 1800 тагача кўзача бўлади) тухум қўяди. Тухум қўйиши 1 ой ва ундан кўпроқ чўзилади, тухум қўйгандан кейин эркаги ҳам, урғочиси ҳам ўлади. Келгуси йили баҳорда тухумдан личинка чиқади. Тупроқ юзига навбатлашиб тухумдан чиққан личинка 4-5 марта пўст ташлайди ва шунча ёш яшайди. Личинкаларнинг турли ёши тузилишига кўра бир-биридан фарқланади. Улар

тўда-тўда бўлиб яшайди ва кўпайган даврида жуда хўра бўлганлигидан кўплаб ўсимликларга катта зарар етказади. Тўқай кўчманчиси- locusta migratori деган чигиртка Ўрта Осиёда кенг тарқалган. Улар ғалла ва бедаларга катта зарар етказади. Личинка тухумдан апрел май ойларида чиқади. Марокаш чигирткаси Озорбайжон, Арманистон, Грузия ва Қозоғистонда қишлоқ хўжалик ўсимликларига катта зарар етказади. Личинкаси март ойида чиқади. Бундан ташқари, Рим чигирткаси ҳам учрайди. Тетрагидасимонлар бош оиласи вакилларида эшитиш органлари йўқ уст қанотлари қисқарган, орқа қанотига нисбатан калта бўлади. Ўрта Осиёда 50-70 кунда ривожланади. Ўсимлик билан озиқланади. Триперстосимонлар бош оиласи вакилларида гавда кичик, олдинги жуфт оёқлари ковловчи типда, панжалари 1-3 бўғимли бўлади. Баъзи турлари нам жойларда яшаб шолига зарар етказади. 4-бош туркум: Гемиптероидлар- Hemipteroidea Буларда оғиз аппарати сўрувчи ёки кемирувчи типда, олдинги қанот-лари кейингисига нисбатан яхши ривожланган ва учиш вақтида асосий вазифани бажаради. Мальпиги найчалари 2-6 та бўлади. Бу бош туркум 6 та туркумга бўлинади: 1-Туркум: Патхўрлар- Mallophaga Бу туркумга қушлар ва қисман сут эмизувчиларда паразитлик қилиб яшовчи қанотсиз ҳашаротлар киради. Уларнинг гавдаси сертук, катталаги 0,5-11 мм. бошийирик, кўзлари йўқ ёки редукцияланган. Оғиз аппарати кемирувчи типд, мўйловлари 3-5 бўғимли, оёқлари калта, 1-2 бўғимли бўлади, тирноқлари бор. Патхўрлар қушларнинг ва сут эмизувчиларнинг патлари ва жунлари орасида эктопаразитлик, баъзи турлари эса йирик қушларнинг оғиз бўшлиғида эндопаразитлик қилади.

Тухумлари қопқоқли бўлиб, уни пат ва жунларга ёпиштириб қўяди. Личинкалари 3 марта пўст ташлайди. Уларнинг бутун ривожланиш цикли 3-4 ҳафта давом этади. Патхўрлар тери орқали ажраилган моддалар орқали моддалар билан ёки қон сўриб озиқланади, эпидермис, пар, пат, жунлар билан озиқланади. Натижада пар, пат ва жунлар тушиб кетади, ҳайвоннинг тинчи кетади. Уларнинг 2600 га яқин тури бор, шундан 300 тури сут эмизувчиларда, қолганлари қушларда паразитлик қилади. Патхўрлар баъзи лентасимон чувалчангларнинг оралиқ ҳўжайини ҳам ҳисобланади. Масалан, ит ва мушук патхўрлари организмда бодрингсимон солитёр ( Dipylidiumcaninum ) финнаси топилган. Демак, патхўрлар оралиқ ҳўдайин ҳисобланади. 2-Туркум: Пичанхўрлар- Psocoptera (Сеноядь). Булар майда ҳашаротлар бўлиб (1-5 мм), оғиз аппарати кемирувчи типда тузилган. Мўйловлари узун, ингичка, 12-50 бўғимли, қанотлари бўлса улар пардасимон ва сийрак томирланган. Оёқлари ингичка, панжалари 2-3 бўғимли, ҳаракатчандир. Булар дарахт ва буталарда, ҳашаклар орасида, девор ковакларида ўсимлик ва ҳайвон маҳсулотларида, қушлар ва бошқа ҳайвонлар уясида, тупроқ ораларида, уйларда, кутубхоналарда ва бошқа жойларда яшайди. Табиий шароитда органик қолдиқлар, замбуруғлар билан озиқланади. Пичанхўрлар ғўзанинг кўсак ва тола касалликларини (масалан, пушти ранг чириш касаллигини қўзғатувчи замбуруғларнинг спораларини) тарқатишда иштирок этади. Пичанхўрлар тропик ва субтропик зоналарда кенг тарқалган. 1000 га яқин тури бор. 3-Туркум: Битлар- Anoplura битлар сут эмизувчи ҳайвонлар ва одамда учрайдиган қон сўрувчи эктопаразитдир. Уларнинг 300 га яқин тури фанга маълум.

Битларнинг қанатлари бўлмайди. Гавдаси бош, кўкрак ва қорин қисмларга бўлинади. Бошида бир жуфт бўғимли калта мўйловли, кўзлари ва оғзи жойлашган. Баъзиларида кўзлари йўқолган. Битлар эктопаразитлиги ва қон сўриб озиқлангани учун ҳам оғиз аппарати мураккаблашган. Жумладан юқори ва пастки жағлар ўткир ҳалқум, юқори ва пастки лаблари бор. Оғиз атрофида кўплаб мускуллари бор. Оғзи кичик насосни эслатади эслатади. Ҳартум санчилади, оғиз эса насос каби қонни сўриб ошқозонга ўтказади. Битларда кўкрак сегментлари қўшилиб кетган 3 жуфт оёқлари ёпишиб туришга мослашган, 2 бўғимли панжаси кучли ривожланган бўлиб, улар ёрдамида ёпишиб олади. Битлар ай рим жинсли. Эркаги кичик, урғочиси каттароқ бўлади. Тухум қўйиш йўли билан кўпаяди. Уларнинг тухум сирка ҳам деб аталади. Одамда битнинг 3 та тури учрайди: 1.Бош бити- Pediculus capitis сочлар орасида учрайди. гавдасининг узунлиги 2-4 мм, кулранг, гавдаси яссиланган, оғиз аппарати санчиб-сўрувчи типда бўлади. Бош битнинг бошқа битлардан фарқи шундаки, унинг гавдасида 2 ён томонида пигментили қора доғлар бор. Кўкрак билан қорин ўртасидаги чуқур эгат уларни иккига ажратиб туради. Урғочилари 150 тагача қўяди. 2.Кийим бити- Pediculusvestiment кийим-кечак, кўрпа-тўшак ва чойшабларнинг чокларида яшайди, кўпаяди ва фақат қон сўриш учун одамга ташланади. Тузилиши бош битидан анча катта (2,5-4мм) бўлиб, оч кулранг, кўкрак ва қорин мўйловлари узун ва ингичка бўлади. Урғочилари бутун ҳаёти давомида 300 тагача тухум қўяди. 3.Қов бити- Phtirus pulus асосан одамнинг қов жойларида, қўлтиқ тагида, баъзан мўйлов, соқол, қош ва киприкларга ёпишиб ёки улар орасида паразитлик қилиб яшайди. Қов битининг гавдаси калта ва кенг бўлиб, 1-1,5 мм келади. Қорин қисмида 4 жуфт сўгалсимон ўсимталари бор. Бу туклар узун ўсимталарни қоплаб олган. Урғочилари 25-50 тагача тухум қўяди. Битлар ҳаёт циклининг ҳамма даврларини фақат битта ҳўжайин организмида ўтказади. Қўйган тухумларидан 6-8 кунда личинкалар чиқади. Личинка 3 марта

пўст ташлаб имаго стадиясига айланади. Вояга етган бит 1,5-2 ой яшайди. Битлар ҳар куни бир неча марта қон сўриши мумкин. Битнинг ичига 1 мг қон кетади ва бу қон 10 соат давомидаҳазм бўлади. Агар ҳарорат паст бўлса, қоннинг ҳазм бўлиши узоқ давом этади. Битлар 2-10 кун оч яшаши мумкин. Битлар қон суриши даврида одам терисига ўз сўлагини юборади, битнинг чақишини баъзилари сезмайди, баъзилар тезда сезади. Битлар қон сўрувчи паразит бўлиши билан бирга, одам учун ҳавфли касалликлар тепкини ва қайталама тифни одам организмига ташиб ўтказади, яъни тарқатади. 1873 йилда Обермайер касал одамнинг қонида биринчи марта тиф бактерияларини топди. Кейинчалик Киев университетининг профессори Г.Н.Минх ўз ҳаётини ҳавф остига қўйиб, тиф билан зарарланган бемор қонини қабул қилиб, касаликни ўзига юқтиради. Натижада Минх касалланиб, ўлиб кетишига оз қолади. Минхнинг бу тажрибасини рус врачи О.О.Мечутковский (1845-1903) ўзида такрорлайди ва 18 кундан кейин тиф билан қаттиқ касалланади. Ана шу тажрибалардан кейин тифнинг қўзғатувчиси қонда бўлиши исботланган. Шундай қилиб, Г.Н.Минх тиф ҳашаротлар орқали одамга ўтишини айтган эди. 1909-1914 йилларда француз олимлари Николл ва Сергентлар бу тахминни тажрибада исботладилар. Тепкили тиф қўзғатувчиси рикетсиялар ( Rickettsica prawazeki ) тепкили тиф билан оғриган беморнинг қонида бўлади. Битлар тепкили тиф билан оғриган одамнинг қонини тўйиб сўрганда ўзига тиф қўзғатувчиларини юқтиради. Тиф қўзғатувчиси-реккитсиялар битнинг ошқозонида кўпаяди ва ахлати билан бирга ташқарига чиқарилади. Касалланган битлар икки йўл билан соғлом одамга касалликни юқтириши мумкин: 1)қон сўрганда ҳартуми билан одам қонига ўтади. 2)баданнинг бит ахлати қолган жойи қашилганда шилинган жойданқонга ўтади. Демак, ҳар иккала ҳолатдаҳам риккетсия қонгаўтиб, касаллик пайдо бўлади.

Қайталама тиф қўзғатувчиси спирохета- Spirocheta obermeieri бемор-нинг қони билан бирга ошғозонига ва бу ердан бит танасининг бўшлиғига тушади. Зарарланган битлар одамни чаққанда одамга инфекция юктирмайди. Бит эзиб ташланиб, танасининг оралиғидаги суюқлик қашланган терига тушгандагина касаллик одамга ўтади. Тепкили ва қайталама тиф қўзғатувчиларининг тарқалишида кийим бити асосий ўрин тўтади. Аммо бу касалликларнибош бити ҳам тарқатиши мумкин. Одам ўзини озода тутмаслиги натижасида бит пайдо бўлади. Битларни йўқотишда шахсий гигиена қоидаларига риоя қилиш ҳал қилувчи аҳамиятга эгадир. Мунтазам ювиниб туриш, кийим-кечак, ўрин-кўрпа ва чойшабларни қайнатиб ювиш ҳамда албатта дазмолланган кийимлар битларга қарши курашда муҳим омил ҳисобланади. Бошқа хил битлар турли ҳайвонларда, жумладан, уй ҳайвонларида (чўчқа, қорамол, ит ва ҳокозо) учрайди ва зарар етказади. 4-Туркум: Тенг қанотлилар-Homoptera Бу туркумга хилма-хил ҳашаротлар киради. Улар дала-боғ, полиз, ўрмон экинларига катта зарар етказади.буларда жағ ва лаб пайпаслагичлари йўқ, оғиз аппарти санчиб-сўрувчи типда тузилган. Гала бўлиб яшайди ва ўсимлик шираси билан озиқланади. Булар хилма-хил бўлиши билан бирга улар учун умумий белги оғиз аппаратининг тузилишидир. Ҳартумчаси 1-4 бўғимли, чўзиқ пастки лаб йиғилиб кўкракка. Оёқлар орасига қисилиб туради. Пастки лаб юқори томондан калтароқ, устки лаб билан ёпилиб турадиган тарновчадан иборат. Йиғиладиган ҳартумда 4 та узун қилчалардан иборат санчувчи аппарат бор. Бу қиллар йиғилиб турганда 2 та канал ҳосил бўлади.: сўлак каналидан сўлак оқиб ўтади, сўриш каналидан овқатни сўриб олади. Юқори лаб яхши тараққий этмаган. Ўрта кўкраги яхши тараққий этган. Қанотлари учбурчак шаклда бўлади. Оёқлари сакровчи, калта ёки яхши тараққий этмаган.

Уларнинг ичаги ўзига хос тузилган. Олдинги ичакнинг охирги ўрта ичак охири ёки орқа ичакнинг бошланиш қисми билан туташган бўлиб, ўрта ичак мустақил пуфакчага ўхшайди. Булар ўсимликнинг ширасини сўриб қуритади, ҳосилини камайтиради, шишлар ҳосил қилади. Чиқиндилари ўсимликнинг қисмларини қорайтириб ташлайди, натижада замбуруғлар билан касалланади. Бу туркумнинг 3000 га яқин тури бор. Улар қуйидаги кенжа туркумларга бўлинади: 1.Саратонлар- Cicadinea 2.Оқ қанотлилар- Aleyrodinea 3.Барг бургачалари- Psyllinea 4.Ўимслик битлари ёки ширалар- Aphidenea 5.Кокцидлар ёки қалқондор битлар- Coccinea . 1-Кенжа туркум: Саратонлар- Cocadinea Г.К.Дубовский (Фарғона университети) цикадасимонларни Ўрта Осиё шароитида 150 дан ортиқ янги турини аниқланган. Буларнинг 7000 тури бўлиб, бошининг тепаси бет томондан бурчак ҳосил қилади. Мўйловлари калта, 3 бўғимли, учи қилсимон, кўзлари тараққий этган. оёқ панжалари 3 бўғимли, орқа оёқлари сакровчи типда, уст қанотлари хитинлашган, пардасимон тиниқдир. Тухумларни тухуим қуйгичи билан ўсимлик поясини тилиб ичига қўяди. Личинкалари 5 та ёшни боси бўтади. Сайроқи саратонлар (цикада)нинг личинкаси тупроқда яшайди. Ривожланиши 6 ой, 1 йил, баъзиларида бир неча йил, Жанубий Америкада яшовчи турларида 15- 17 йил давом этади. Саратонларнинг кўпчилиги ўсимликларга вирус касаллигини тарқатади. 2-Кенжа туркум: Оқ қанотлилар- Aleyrodinea Гавдаси 1.3-1,8 мм, мўйловлари 3-7 бўғимли, қанотлари оқ рангда, шунинг учун ҳам шундай номланган. Оёқ панжалари 2 бўғимли. Оғиз аппарати сўрувчи типда, тухумларини барг остига қўяди. Ўзбекистон шароитида 6-10та авлод

беради. Сабзавот-полиз экинларига катта зарар етказади. Барг остида яшаб, уни ёпишқоқ (ширин) қолдиқлари билан ифлослантиради. Натижада у ерда замбуруғлар кўпаяди. Барг тешикчалари (оғизларини) бекитиб ташлайди. 3-Кенжа туркум: Барг бургалари- Aleyrodinea Улар ўсимлик битларига ўхшайди, лекин гавдасининг шакли, сакровчи кейинги оёқлари билан фарқланади. Гавдаси 3-6 мм, мўйлови 10 бўғимли, оёқ панжалари 2 бўғимли. 1 йилда 1-5 марта авлод беради. 1500 тури бор. Личинкалари ўсимлик битларига ўхшаб «асал шудринг» чиқариб олма, нок ва бошқа мевали дарахтларга зарар етказади. 4-Кенжа туркум: Ўсимлик битлари ёки ширалар- Aphidinea Катталиги 0,5 мм, полиморф ҳашаротлардир. Ўсимлик битлари ширинчалар ёки ширалар деб аталади. Шакли овал, цилиндирсиомн, юмшоқ, тукли оқ мумсимон модда ишлаб чиқарадиган безлари бор. Ранги сарғиш, яшил, қора бўлиши мумкин. мўйловлари 3-6 бўғимли. Ҳартуми 3 бўғимли, қанотлари орқа кўкрак билан туташиб кетган. Қанотлари нозик пардасимон, кейингиси кичик, оёқлари туклар билан қопланган, панжалари 2 бўғимли бўлади. Қорни 9 бўғимли бўлиб, 6-бўғимининг юқори томонида «шира бўртмалари» ёки «шира найлари» бор. Вояга етганлари қуйидаги шаклда бўлади: тирик туғувчи қанотсиз, тирик туғувчи қанотли урғочи, қанотли (баъзан қанотсиз) эркак индивидлари учрайди. Шираларда жинсий ва жинссиз кўпайиш мавсумий галланади. Баҳор ва ёз ойларида фақат партоногенез, кузда жинсий кўпаювчилари пайдо бўлади. Улар уруғлантирилган тухум қўяди. Тухум қишлайди. Баҳорда улардан ширалар ҳосил бўлади. Улар келгуси авлод учун асос бўлади. Шунинг учун уларни асосчилар дейилади. Уларнинг қаноти бўлмайди ва партоногенез усулда қанотли ва қанотсиз индивидлар туғади. Улар турнинг тарқалишини таминлайди. Шунинг учун улар тарқатувчилар деб аталади. Демак, баҳор-ёз ойларида жинссиз, кузда жинсий кўпаяди. Личинкалари 4 марта пўст ташлайди.

Улар баҳорда 15-20 кунда, ёзда 4-8 кунда вояга етади. Бир мавсумда 15-20 марта авлод беради. Ширалар учун асосий ва 2-даражали ўсимликлар бўлади. Улар асосий ўсимликда яшаб кўпаяди ва 2-даражали ўсимликка кўчиб ўтади. Қишлайдиган тухумларни асосий ўсимликка қўяди. Ширалар асосан бир тур ёки бир группа ўсимликларда яшайди. Шираларнинг қуйидаги биологик белгилари катта аҳамиятга эга: 1.Бир уйли ҳаёт кечириш циклини тамомиа бир тур ўсимликда ўтказувчи тур ёки формадалиги; 2.Икки уйли (2 жинсли) бўғини, қишловчи тухуми, асосчиси ва унинг авлодлари асосий ҳўжайинида (доимо дарахт ўсимликлар), миграциядан кейинги бўғинлари эса иккиламчи ҳўжайинда (ўтлар, баъзан дарахт) ривожланувчи тур ёки формадалиги; 3.Тўлиқсиз бўғини ва у билан алоқадор қишловчи тухуми ва асосчиларини йўқотган ва фақат партеногенез йўли билан кўпайган тур ёки формадалиги. Ширалар ўсимлик ширасини сўриб олади, натижада тўқима жароҳатланади. Улар ажратган чиқинди ўсимлик барг, меваларини ифлослантради. Ўсимликларга вирус, замбуруғ ва бошқа касалликлар тарқалади. Ширалар сон жиҳатдан жуда кўп бўлиб, уларнинг 20 000 тури бор. Тожикистон ФА. Академиги, профессор М.Н.Нарзиқулов ва унинг шогирдлари Ўрта Осиёда 100 га яқин шираларнинг янги турларини аниқладилар. Шираларнинг теримсидан ажраладиган модда химоя функциясини бажаради. Ширалар ўзидан ширин модда ажратади. Уни чумолилар истеъмол қилади ва у «медвяная роса» дейилади. Ширалар чумолининг «соғин сигири» деб ҳам аталади. Шунинг учун ҳам шира бор жойда чумоли ҳам бўлади. Ток филлоксераси- Pnylloxera vastatrix ( Vietlus vitijolir ) Шимолий Америкадан кўчат билан бутун дунёга тарқатилган. Тарақ-қиёти жинс галланиши билан ўтади ва фақат токда яшайди. Баргда, илдизида учрайди. суюқлик сўриб ўсимликнинг қуриб қолишига сабаб бўлади.

Қон шираси- Eriosoma lanierum олманинг ўсувчи қисмига катта зарар етказади. Агар уларни ўлдирилса қизил доғ қолади, шунинг учун шундай номланган. Олма шираси- Aphispoomi олманинг барги ва новдасини зарарлайди. Карам шираси- Brevicoryne brallicae бегона ўтларда яшаб, карамга ўтади. Карам бошини зарарлайди ва ундан фойдаланиб бўлмайди. 5-Кенжа туркум: Кокцидлар ёки қалқондор битлар- Coccinea буларнинг Ўрта Осиёда 300 тури бўлиб, улардан 30 тури мевали ихота дарахтларига зарар етказади. Уларнинг фойдали турлари ҳам бор. Масалан, Шимолий Америка, Кавказ ва Мексикада учрайдиган дактиолапиуслардан табиий тук пушти бўёқ-кармин ёки лак олинади. Булар қуртчалар ёки қалқондор деб аталади, уларда жинсий деморфизм яхши тараққий этган. Урғочиларида қалқони бор, оғиз аппарати яхши тараққий этган ҳартумдан иборат. Эркакларида оғиз тараққий этмаган ва уларда озиқланмайди. Ола қуртча- Lepidosapne ulmi олма ва бошқа дарахтларга зарар етказади. Лимон қуртчаси- Pseubcocc citri цитрус ўсимликларига зарар етказади. Польша кошенилидан-( Margarodes polonicu ) бўёқлар қадимдан олиниб келинган. Уларнинг зарарли турларига қарши родолия, хогқизи, хилокорус каби йиртқич қўнғизлардан фойдаланиш мумкин. 5-Туркум: Кандалалар ёки ярим қатиқ қанотлилар- Hemiptera Буларда оғиз аппарати санчиб-сўрувчи тибда тузилган., ҳартумчаси бўғимларга бўлинган бўлиб, ўсимликнинг ширасини ёки ҳайвон ёки одамнинг қонини сўради. Уларнинг 40 000 дан ортиқ тури бўлиб, 100 дан ортиғи одам, ҳайвон ва ўсимлик организмида паразитлик қилади. Олдинги жуфт ёки устки қаноти кўпчилигида бир хил қалинликда эмас. Олдинги қисми (2|3) қаттиқ, терисимон, қалин хитин билан қопланган, қолган 1|

3 қисми юмшоқ, юпқа ва ялтироқ пардасимон кўринишда бўлади. Ярим қатиқ қанотлилар номи ҳам шундан олинган. Ўрта кўкракнинг елка томонидан кичик учбурчак қалқони ҳам бор. Баъзиларида бу қалқон кучли тараққий этган бўлиб, уст қаноти ҳам ёпади. Орқа кўкракнинг пастки ён томонидаги бездан ажраладиган секрет қўлланса ҳид тарқатади. Кўпчилиги қуруқликда, ўсимликлар сиртида, пўстлоқ остида, тупроқ ичида яшайди, сувда учрайди, баъзилари йиртқия, ўсимлик, ҳайвон ва одам организмида паразитлик қилади. Кўпчилик кандалалар 1 йилда 1 марта кўпаяди, тухумларини ўсимликларга қўяди, сув кандалалари эркакларининг устига қўяди. Личинкаси 5 марта пўст ташлайди. 3-ёшда қанотлари пайдо бўлади. Тухумлик, баъзилари эса етук давридақишлайди. Кандалалар 2 та кенжа туркумга бўлинади: 1.Очиқ ёки эркин мўйловлари-посе а а 1-Кенжа туркум:Очиқ ёки эркин мўйловлари- Zymnoce a a

Мўйловлари нормал ривожланган. Кўпчилиги қуруқликда, баъзан сувда яшайди. Паразит кандалалар. Булардан ўрин-кўрпа кандаласи- Cimex lectularis ётоқхоналарда кўп учрайди. Қанотлари орқа-қорин томонига яссиланган ва рудиментлар ҳолда бўлади. Бош қисмида бир жуфт мўйлов, бир жуфт кўзи ва оғиз аппарати бор. 3 бўғимли ҳартуми тинч турганда қорин юзасига яшириниб туради. Оғзи санчиб-сўрувчи типда. Гавдаси хитинли пўст билан қопланган, тук жигар рангда, айрим жинсли бўлиб, эркаклари 4,5-6 мм, урғочилари 5-8,5 мм келади. Улар ҳаёти давомида бир марта тухум қўяди. 35-37 0 С да 4-6 кунда тухумдан личинка чиқади. Личинка 5 марта пўст ташлайди. Ҳар бир пўст ташлашдан олдин бир марта қон сўради. Личинкаси 1.5 йилгача оч яшай олади. Ўрин-кўрпа кандаласи ҳаётининг ҳамма даврида иссиққонли ҳайвонлар ва одам қони билан озиқланади. У тунги ҳайвон бўлиб, одам ва ҳайвонларни кечаси чақади. Қон сўриши даврида оғриқ сезилади. Чаққанда нерв толаларини қитиқлаб, уйқуга ҳалақит беради. Баъзилар бунга сезгир бўлиб, чаққанда турли хил тошмалар пайдо бўлади, қашилганда микроблар кириб, яралар ҳосил бўлади. Уларнинг касаллик тарқатиши исботланмаган. Уйда, жамоат жойларида санитария-гигиена қоидаларининг бузилиши натижасида кандалалар пайдо бўлади. Уларни йўқотиш учун дизенфекцияловчи моддалардан (инсентицидлардан) фойдаланиш керак. Жанубий Америкада одамда учрайдиган ва ўлимга олиб келадиган «чагас» касаллигини келтириб чиқарувчи трипоносомани ( Tryponosoma eruti ) ўпиш кандаласи ( Triatomidea оиласи) одамни чаққанда юқтиради. Ўсимликларда паразитлик қиладиганларидан бошоқли экин паразит-лари алоҳида ўрин тутади. Булар қалқончалар-Реп а о ае оиласига киради. Елкасидаги қалқончаси йирик, мўйловлари 5 бўғимли, ўсимликҳўр, йиртқичлари ҳам бор. Буларга зарарли хасва- Euryda integriceps киради. Улар бошоқли ўсимликларда Ўрта Осиё, Украина ва Кавказда учрайди. баҳорда қишлаган

жойидан учиб бориб поядан шира сўриб ўсимликни ўлдиради. У ерда кўпаяди. Урғочиси 70-100 та тухум қўяди. Тухумдан 2 ҳафтада личинка чиқади. Кейин улар воягаетиб бошоқни зарарлайди. Личинкаси 5 марта пўст ташлаб вояга етади ва яна ўрмонларга қишлаш учун кетади. Уларни қопқон-ҳўраклар билан тўплаб кейин қириб ташлаш мумкин. Уларнинг тухумини ейдиган ҳашаротлардан ҳам фойдаланиш мумкин. Бундан ташқари. Австрия кандаласи- E . austiacus , маврёки қора кандала- E . manrus ҳам паразитдир. Eurydema авлодининг вакиллари карам,хантал (горчица) ва рапсга зарар еткзади. Рапс кандаласи- E . oleracea йиртқичлар- Reduvreidae оиласи вакиллари-да ҳартуми пастга қараб ўрнашган. Кўпроқ тропик зоналарда тарқалган. Ўрта Осиёда жанубий зоналарда кўпроқ учрайди. Ҳашоратларнинг ички суюқлигини сўриб озиқланади. Баъзи турлари одам қонини сўриб, болаларда фалажлик (паралиж) касаллигининг тарқатувчисини юқтиради. Кўзчасизлар (сўриқлар)- Miridae оиласи вакилларининг гавдаси чўзиқ, тери қоплагичи юпқа бўлади. Кўзи йўқ, ҳартуми 4 бўғимли, оёқлари югурувчи типда тузилган. Тухумларини ўсимлик пўстлоғи орасига қўяди. Ўсимликларга ктта зарар етказади. 2-Кенжа туркум: Яширин мўйловлилар- Cryptocerata мўйловлари жуда қисқарган, яширин ҳолатда, ҳид чиқарувчи безлари ривожланмаган. Сувда яшайди, кўпчилиги йиртқич. Улар 2-марта сувда яшашга ўтган. Сув ўлчовчилар ( Hydrometra авлоди), чопқирлар ( Limnopozus авлоди) сув бетида тез югуради, шунинг учун оёқлаига сув юқмайди, улар қуруқликда қишлайди. Сувда озиқа учун юради. Семизак сув кандаласи ( Notonecta geauca ) нинг орқа оёқлари эшкак оёғига ўхшаб тузилган. У ёрдамида сувда елкаси билан сузади. Аммо улар узоқ масофаларга учиши ҳам мумкин.

Ҳамма сув кандалалар атмосфера ҳавоси билан нафас олади. Уларнинг қорнининг охиридаги найсимон ўсимта тез-тез сувнинг юзасига чиқиб ҳаво олиб туради. Масалан, сув чаёни- Nepa cineri a да узун най бўлиб, у ёрдамида нафас олади. Сув чаёни тўкилган баргла орасида яшайди. 6-Туркум: Трипслар ёки хошия қанотлилар- Tnysanoptera трипсларнинг 1500 га яқин тури бор. Узунлиги 0,5-5 мм, ясси, чўзинчоқ шаклда. Мўйловлари 6-8 бўғимли, оғиз аппарати санчиб-сўрувчи типда, қанотлари 2 жуфт, хошияли, оёқ панжаларида ёпишқоқ пуфакчалар бор. Номлари ҳам шундан олинган. Панжалари 1-2 бўғимли. Қанотли ёки қанотсиз турлари бор. Гавдаси сийрак тукчалар билан қопланган. Олдинги кўкраги яхши тараққий этган. Боши ва ўрта кўкраги ҳаракатчан бирлашган. Қоринча уч томонига ингичкалашиб боради. У ёрдамида тухумини ўсимлик пўстининг ичига қўяди. Трипслар 2 та кенжа туркумга бўлинади: 1.Тухум қуйгичлилар -4 та личинкалик даврини босиб ўтади, шундан 2 таси қанотсиз, 2 та қанотлидир. Буларга тамаки трипси-Тп р а ас киради. У тамаки, ғўза, дуккакли, ток ўсимликларини кучли зарарлайди. Зарарланган ўсимлик ўсишдан орқада қолади, барглари буралиб, тиришиб қолади. Трипс яшаган жойлари турли хил доғлар билан қопланади. Кенг тарқалган ва зарарли турлари бор. Найча думлилар кенжа туркумида қанотсиз нимфалар 3 ёшни ўтайди 2 таси қанотли бўлади. Йил давомида 7-9 тагача авлод беради. Буларга буғдой трипслари киради. II . Бўлим: Тўлиқ метаморфозли ҳашаротлар- Hoolometabola Бу ҳашаротларнинг тараққиёти тўлиқ ўзгариш йўли билан ўтади ва 4 таси стадияни: тухум, личинка, ғумбак ва имаго даврларини босиб ўтади. Тухумдан

чиққан личинка ота-онасига мутлоқо ўхшамаслиги билан ва ғумбак стадиясининг борлиги билан ўзгаишли ҳашаротлардан фарқ қилади. Булар 3 та бош туркумга бўлинади: 1.Колеоптероидлар- Coleoptroidea 2.Нейроптероидлар- Neuropteroidea 3.Мекоптероидлар- Mecopteroidea 1-Бош туркум: Колеоптероидлар- Coleopteroidea Буларнинг оғиз аппарати типик кемирувчи типда тузилган. Орқа қантлари яхши тараққий этган бўлиб, учиш функциясини бажаради. Личинкалари қорин оёқсиз, чувалчангсимон типда бўлади. Булар 2 та туркумга бўлинади: 1.Қаттиқ қанотлилар ёки қўнғизлар- Coleoptera , 2.Елпигич қанотлилар- Strepsiptera . 1-Туркум: Қаттиқ қанотлилар ёки қўнғизлар- Coleoptera Булар тур сони жиҳатдан энг катта туркум бўлиб, 250 (300) минга яқин тури бор. Уларнинг ҳарактерли белгиси биринчи жуфт қанотлари қаттиқ қалқонга ёки элитрага айланганлиги бўлиб, тинч турганда орқа томонига ёпишиб туради. Иккинчи жуфт қаноти уларнинг остида букланган ҳолатда, парда шаклида жойлашади. Қанот қалқонлари бир-бирига зич жойлашиб, тўғри чок чизиғини ҳосил қилади. Оғиз аппарати кемирувчи типда тузилган. Личинкалари чувалчангсимон ёки камподесимон, ғумбаги эркин, ҳаракатсиз бўлади. Қўнғизларнинг уст кўриниши ва ктта-кичиклиги турли-тумандир. Катталиги 0,3-1 мм (пат қанотлилар) дан 10-15 см гача (гигант япроқчасимон мўйловлилар) бўлади. Устки қанотлари қоринчаси учигача етиб боради. Лекин баъзи турларида (донхўрлар, кўп япроқчасимон мўйловлари) қоринча охирига етмайди. Устки қанотларининг бошланиш қисмида учбурчак қалқонча-ўрта елканинг ўрта скелети бор.

Орқа қанотнинг томирланиши 3 типда тузилган: карабоид, стафилиноид ва канатароид (оила номи билан аталган. Баъзиларида визилдоқлар, қора танлилар) қанотлари йўқ. Оёқлари югурувчи, юрувчи,ковловчи, сувда сузувчи, сакровчи типларда тузилган. Оёқ панжалари бўғимларининг сони ҳам турлича. Масалан, визилдоқларда 3-5, баргхўр, узунбурунлиларда 4-4-4 формуласида бўлади. Овқат ҳазм қилиш системаси тўла тараққий этган. Ўрта ичагида кўплаб майда ўсимталари бўлиб, ўлжага ҳазм шираси юборишга мослашган. Мальпиги найчасининг сони 4-6 та. Нерв системаси 3 та кўкрак ва 6-8 та қорин нерв занжири тугунчаларидан иборат. Нафас олиш системаси сувда яшовчиларида жиддий ўзгарган, қуруқликда яшовчиларида ҳаво халтачалари бор. Кўпчилик қўнғизлар йил давомида 1 та, қисман 2-3 та бўғин (генерация) бериб учрайди. тупроқда яшайдиганлари (-ирсилдоқлар, хрумлар) 3-5 йилда бир марта учрайди. Кўпчилиги етук, баъзилари ғумбак, личинка фазасида қишлайди. Етук фазасида қишловчилар кўкламда қўшимча овқатланади.

Қўнғизлар йиртқич, ўсимликхўр, сапрофаг, некрофаг, қуруқда, тупроқда, сувда яшовчи турлари бор. Улар ҳамма ерда учрайди ва табиатда моддалар алмашинувида қатнашади. Қўнғизлар туркуми 2 та кенжа туркумга бўлинади: 1.Гўштхўрлар 2.Турли хўрлар. Улар 100 дан ортиқ оилага бўлинади. 1-Кенжа туркум: Гўштхўрлар- Adephaga Буларнинг орқа оёқ косачалари узун, панжа формуласи 5-5-5. уруғдонлари содда, мальпиги найчалари 4 та. Личинкалари комподесимон, панжалари 2 тирноқли. Йиртқичлик билан озиқланади, фақат баъзи турлари иккиламчи ўсимликхўр ҳисобланади. Булар бир неча оилага бўлинади. 1.Визилдоқ қўнғизлар- Corabidae оиласи. Буларнинг 20 мингдан ортиқ тури бор. Қора ва металл рангида товланади. Оёқлари типда тузилган. Йирик визилдоқлар-каробуслар авлодига кириб 5 см катталикда бўлади. Қрим ва Кавказ тоғларида учрайди. буларга шиллиққуртхўрлар, чиройли танлилар ва бошғалар киради. Улар капалак қуртлари билан озиқланиб, фойда келтиради. Зараркунанда турлари ҳам бор, масалан, ғалла визилдоғи. 2.Сувсузарлар- Dytiscidae оиласи. Буларнинг танаси силлиқ, сувда сузувчи типда. Нафас олиш тешикчалари уст қанотлари остида жойлашган. Улар устқанотларининг учи ва қоринча оралиғидаги катакчани сув бетига вақти-вақти билан чиқариб, ҳаво йиғиб олади. Улар сувдаги умуртқасиз ҳайвонлар билан озиқланади, йирик форма-лари майда балиқларга ҳужум қилиши мумкин. буларга жиякли сув сузар- Dytiscus marginalis киради. 2-Кенжа туркум: турли хўрлар- Polyphaga Буларнинг орқа оёқ тосчалари қоринчасининг биринчи стернити четига етиб бормайди вап ҳаракатчан ўрнашган. Панжа тузилиши ҳар хил орқа қанотлари стафилиноид ёки канатароид типида томирланган. Уруғдонлари анча мураккаб

тузилган, бир қанча найчалар ёки халтачалардан тузилган. Тухумдонлари телотрофик найчалардан иборат. Мальпиги найчалари турли типда. Личинкалари чувалчангсимон, оёқ панжалари аниқ ажралмаган, бир тирноқли. Бир неча катта оила ва оилага бўлинади: Бош оила: Стафилиноидсимонлар- Staphylinoidea Уст қанотлари қоринча охирига етиб бормайди ва учини қопламайди. Орқа қанотлари стафилиноид типида томирланган. Личинкалари чувалчангсимон. Кўпчилиги йиртқич, ўзидан кичик ҳашаротларга ва каналарга ҳужум қилади. Етук формалари ва личинкалари турли чиқинди ва гўнг оралиғида, тошлар остида учрайди. буларга бир неча оила киради. Ўликхўрлар- Silphidea оиласи. Буларнинг уст қанотлари ривожланган, мўйловлари тўғнағичсимон ёки учи кенгайган. Етук формалари ва личинкалари умуртқали ва умуртқасиз ҳайвонларнинг ўликлари билан озиқланади ва уларга тухумини қўяди. Баъзилари гўнгларда, ўсимлик қолдиқлаирда бўлади. Йиртқич турлари ҳам бор. Патқанотлилар- Ptiliidae оиласи. Жуда майда (0,25-2мм) қўнғизлар бўлиб, орқа қанотлари ингичка, узун туклар билан хошияланган ва уст қанотлари

остидан чиқиб туради. Қуруқ гўнгда, ўсимлик қолдиқлари остида, ҳашаротлар инларида учрайди, баъзан тўда бўлиб яшайди. Япроқчасимонлар бош оиласи- Scarabaeodea Мўйловлари япроқчасимон ёки елпигичсимон, тугнагичсимон шаклда. Буларга йирик қўнғизлар киради. Оёқ панжаларнинг тузилиши 5-5-5. личинкалари йирик, йўғон «С» ҳарфи шаклида эгилган, оёқлари уч жуфт тупроқда, гўнг ёки ўсимлик чиқиндиларида яшайди. Буларга бир нечта оила киради. Япроқсимон мўйловлари- Scarabaeidea оиласи. Буларнинг мўйловлари япроқчалар шаклида, юқори жағлари тўртиб чиқмаган. Улар иссиқ иқлимли жойларда кенг тарқалган. 20 минга яқин тури бор. Улар 2 та кенжа оилага бўлиниб, 2 та биологик группага бирлашади: 1.Личинкалари ўсимликхўр; 2.Личинкалари гўнг ва бошқа чириндилар билан озиқланади. Биринчи группадан май ва июн хрумлари кенг тарқалган бўлиб, катта зарар етказади. Даштларда гўнгни юмалатиб юрувчи муқаддас скродей ва бошқа кўп турлар гўнгхўрлар группасига киради. Туркистон шохбурун қўнғизининг катталиги 2.5- 3 см. Шохдор мўйловлилар- Lucanidae оиласи. Эркаги яхши ривожланган юқори жағи кучли, шох мўйловли бўлишибилан ҳарактерланади. Масалан, кийик қўнғизи-сап се эркагининг узунлиги жағи билан биргаликда 7,5 см. Қирсилдоқ қўнғизлар- Elateridae оиласи. Буларнинг танаси чўзиқ, олдинги кўкраги гавданинг бошқа қисмлари билан ҳаракатчан бириккан, олдинги елкасининг орқа ёнбош бурчаклари чўзиқ ва учли. Панжа тузилиши 5-5-5 оёқлари қисқа. Личинкаларининг танаси ингичка ва тиғиз, тупроқда яшайди, баъзи турлари ўсимлик илдизини кемириб

озиқланади. Булар 3-5 йил давомида ривожланади. Америкада учрайдиган баъзи турларининг олдинги елкасида жуфт ва қоринчаси пастида битта сариқ доғ кўринишида ёруғлик берувчи органи бор. Кукухо қўнғизи чиқарган ёруғликда кечаси китоб ўқиш мумкин. Олтин қўнғизлар- Buprestidae оиласи. Тана шакли ёйсимон, металлсимон рангда ялтирайди. Личинкалари оёқсиз, олдинги қисми кенг. Личинкалари дарахтнинг ёғоч қисмларида йўл очиб яшайди. Баъзилари ўрмон ва мевали дарахтларга катта зарар етказади. Юмшоқ танлилар- Cantharidae оиласи . Танаси чўзиқ тери қоплами ва устки қанотлари юмшоқ, панжаси 5-5-5. личинкаси яссиланган, танаси ингичка, калта, туклар билан қопланган. Тупроқда, баъзан ўсимликларда учрайди. личинкалари тупроқ ичида ёки чириган ёғочларда етук индивидлар каби йиртқичилик билан озиқланади. Ёруғдор қўнғизлар-нинг қоринчаси охирги бўғинларида ёруғлик берадиган органлари бор. Урғочи индивидлар қанотсиз, личинкасимон кўринишда бўлади. Арракашлар- Anobidae оиласи. Буларнинг танаси кичик, йўғон цилиндир шаклида, боши олдинги кўкрак елка қисми билан қопланган, оёқ панжалари формуласи 5-5-5. личинкалари «С» шаклида эгилган, кўкрагида оёқлари бор. Баъзи турлари боши билан соат чиққилилашига ўхшаш овоз чиқаради. Уйларида ғалла арракашлари учрайди. улар мебеллар, китоблар, ҳашарот ва ўсимлик

коллекцияларини ва музей экспонатларини ишдан чиқаради. Кўпчилиги қуриган ёғочларда яшайди. Ялтироқлар- Nitidulidae оиласи. Улар кичик қўнғизлар (1-6мм) бўлиб, эркин туташган бошли, мўйловли, қисқа танаси бўртган, ялтироқ рангда бўлади. Оёқ панжалари 5-5-5, лекин 4-4-4 ёки эркакларида 5-55 бўлади. Баъзи турлари бутгулсимонларнинг уруғини шикастлайди. Терихўрлар- Delmestidae . Буларнинг танаси майда ёки йирик бўлади. Мўйловлари қисқа, тўғнагичсимон, оёқлари калта, панжа тузилиши 5-5-5. личинкаси қисман комподесимон, танаси туклар билан қопланган. Ҳаракатчан, кўкрак қисмида 3 жуфт оёқлари бор. Ҳайвон маҳсулотлари- мўйна, тери, пилла, пишлоқ ва бошқалар билан озиқланади. Баъзи турлари йиртқич ҳисобланади. Личинкалари қуш уяларида, сут эмизувчилар инларида дарахт пўстлоқлари орасида ва бошқа ерларда учрайди. Масалан, чипор терихўр- Trogoderma variabile ипак қурти пилласига зарар келтиради. Ясси танлилар- Cucujidae оиласи. Булар кичик (1,5-6мм), танаси ясси, ингичка, эркин бириккан, боши бор. Мўйловлари ипсимон ёки тўғнагичсимон. Оёқ панжалари 5-5-5, эркакларида баъзан 5-5-4. кўпчилиги пўстлоқ остида ва ёғочда яшайди. Йиртқич, пўстлоқхўр ва бошқа зараркунандаларга ҳужум қилади. Баъзи турлари омборларда яшайди ва зарар келтиради. Масалан, малла унхўр ва суринам унхўри омбордаги унни зарарлайди. Тугмача қўнғизлар- Coccinellidae оиласи. Улар қисман йиртқич ва қисман ўсимликхўр. Танаси турли рангда елка томони бироз бўртиб чиққан, тугмачашакли қўнғиздир. личинкалар сер ҳаракат тукли ва сўгаллар билан қопланган. Ўсимликларда йиртқичлик қилиб яшайди.

Йиртқич турлари ширалар, ширинчалар, коксидалар ва ўргимчакканалар билан озиқланади. Ҳар бир личинкаси бир кунда 30-50 тагача шира личинкасини ейиши мумкин. Улардан биологик восита сифатида кенг қўлланилади. Масалан, етти нуқтали тугмача қўнғиз ва икки нуқтали адоли қўнғизидан кенг фойдаланиш мумкин. лекин Ўрта Осиёда полиз экинларига канаи қўнғизи анча зарар келтиради. Малхамчилар- Meloidae оиласи. Буларнинг тери қоплагичи ва устқанотлари юмшоқ. Баъзи турлари рангли. Ривожланиши гипермета-морфоз йўли билан боради. Тухумдан кичкина личинка чиқади ва у чигиртка кўзачасига киради ёки гулларга чиқиб асаларига илашиб унинг инига кириб олади. Личинка у ерда туллайди ва қуртсимон личинкага айланади. Личинка чигиртканинг тухумлари ёки асаларининг оғзи билан озиқланади. Шундай қилиб, малхамчилар чигиртка ва асалариларнинг паразити ҳисобланади. Қора танлилар- Tenebrionidae оиласи . Буларнинг танаси қаттиқ қоплагич билан қопланган, қора рангда, орқа қанотлари йўқ. Личинка-лари узун, қуртсимон шаклда бўлади. Буларнинг 15000 дан ортиқ тури бор. Улар асосан чўл ва саҳроларда кўп учрайди ва одатда секин юради. Ертўлаларда сассиқ қўнғиз учрайди. кўплаб турлари кечаси актив, кундузи пассив бўлади. Баъзи турларининг личинкалари уруғ ва ўсимлик илдизига зарар етказади. Ёғоч кемирувчилар ёки узун мўйловлилар- Cerambycidae оиласи.

Булар мўйловларнинг узунлиги ва уларнинг фақат елка бўйлаб орқага эгилиши билан фарқ қилади. Қўнғизлар чўзиқ, личинкалари йўғон, юмшоқ, кўкрак оёқлари йўқ. 17 000 тури бор. Ўрмонларда кўплаб учрайди. Личинкалари дарахт пояси ва шохларида ковак ясаб, катта зарар етказади. Баъзилари ўрмон, ҳатто биноларнинг ёғоч қисмини ҳам шикастлайди. Баъзи турлари дала экинларига зарар етказади. Масалан, кунгабоқар узун мўйловдори кунгабоқарнинг зараркунандасидир. Баргхўрлар- Chrysomelidae оиласи. Танаси қисқа, металсимон ялтироқ, мўйловлари қисқа, олдинга йўналган бўлади. Личинкалари ғўласимон, кўкрак оёқлари тараққий этган, рангли ва холдор, тукли бўлади. Кўпчилиги ўсимлик баргларида очиқ яшаб ғумбакка айланади. Барг билан озиқланади. Личинкалари барг томирлари ва эпидермисга тегмай, паренхима ҳужайраларининг ўзини кемириб озиқланади ва ғалвирсимон ҳолатга келтиради. Калорадо ёки картошка ғўнғизи ( Leptinotarsa decemlineata ) картошканинг энг ҳавфли зараркунандаси ҳисобланади. У АҚШ дан Европага ўтган. Терак ва тол барги билан озиқланадиган қизил қанот-терак баргҳўри ҳам катта зарар етказади. Уларга қарши карантин чоралари кўрилиши лозим. Донхўрлар- Bruchidae оиласи. Қўнғизларни кичик, личинкалари йирик, такасимон, биринчи ёшида калта оёқлар ҳосил қилади, туллаб оёқлари йўқолади. Личинка ва ғумбаклари дуккакли ўсимликлар уруғлари ичида тараққий этади. Кўп турлари монофаг ёки олигофаг ҳисобланади. Кўк нўҳат уруғҳўри- Bruchus pisorum кўк нўхат ўсимлигига катта зарар етказади. Ловия уруғхўри кенг тарқалган. Асл ватани Жанубий Америка бўлиб, ловияга катта зара етказади. Узунбурунлилар ёки филча қўнғизлар- Curculionidae оиласи. Қўнғизнинг бош қисми олдинга йўналган, учида кемирувчи типдаги оғзи бор мўйловлари тирсакли, личинкаси йўғон, оғ, оёқсиз бўлади. Уларнинг кўп турлари қишлоқ ва ўрмон хўжалигига жиддий зарар етказади. Ҳартумча шакли ва биологик ҳусусиятларига қараб 2 группага:1-узун ҳартумчалари-узун, цилиндр шаклидаги ҳартуми ёрдамида тухумини ўсимлик

тўқимаси ичига ботириб қўяди. Буларга олмагулхўр, беда, барг филчаси, уруғхўрлар, лавлаги филчаси, омбор узун буруни киради. 2-Калта ҳартумлиларга тўғаноқ узунбурунлилари ва бошқалар киради. Улардан тўғаноқ филчасининг личинкалари дуккаклилар илдизидаги азот тўпловчи бактериялар билан озиқланади ва тупроқда азот тўпланиш даражасини пасайтиради. Узун бурун қўнғизларнинг 40 000 дан ортиқ тури бор. Барг ўровчилар- Attelabidae оиласи. Танаси цилиндрсимон, булар узунбурунлиларга ўхшайди, фарқи мўйловлари тирсаксимон қайрилмаганлиги, танасининг ялтироқлиги, тўқсизлигидир. Личинкалари дарахт баргларини найсимон ўраб, унинг оралиғида, мева ва шохчалар ичида яшайди. Кўпчилик турлари ўрмонларда учрайди. ринхитлар авлодига кирадиган турлари ўрмонларда учрайди, улар мевали боғларга зарар етказади. Буларга олча пармачаси мисолдир. Пўстлоқхўрлар- Spidae оиласи . Танаси цилиндрсимон, булар узунбурунлиларга ўхшайди, фарқи мўйловлари тирсаксимон қайрилмаганлиги, танасининг 1|3 қисмини эгаллайди. Личинкалари оёқсиз, такасимон, семиз. Дарахт пўстлоқлари остида, ёғоч қисмида ёки пўстлоқ орасида ариқча қилиб йўллар ясайди ва унинг ривожланади. Баъзи турлари ўт ўсимликларида яшайди. Қўнғизи тухум қўйиш учун пўстлоқда чуқурча ясайди. Баъзи турлаирнинг эркак ва урғочиси поянинг 2 томонидан кемириб учрашиш камераси тайёрлайди, шу ерда жинсий қўшилади ва кейин урғочиси оналик йўли тайёрлаб, унинг четлаига тухум қўяди. Пайдо бўлган личинка ҳам ўзига йўл очади. Бундай йўллар ғумбак бешикчаси билан тугайди. Пўстлоқхўрлар йўллари ҳашарот турига қараб махсус белгиларига эга ва систематик аҳамияти каттадир. Улар дарахтларга зарар етказади. Туркум: Елпигич қанотлилар- Strepsiptera . Бу туркум вакиллари майда ҳашарот бўлиб, жинсий диморфизм яққол ифодаланган. Олдинги қанотлари редукцияланган, кейинги қаноти катта елпигичсимон, мўйлови 4-7 бўғимли, оғиз аппарати редукцияланган, овқат

қабул қилмайди. Серҳаракат, вояга етган формаси 3 кунгача яшайди. Урғочи индивидлари чувалчангсимон, кўзи ва бошқа ўсимталари йўқ. Боши кўкраги билан қўшилиб кетган. Булар ҳашаротлар танасида паразитлик қилиб ҳаёт кечиради. Эркаклари паразитлик қилаётган урғочи ҳашаротнинг танасини санчиб, спермасини урғочи тана бўшлиғига юборади. Урғочи танасида оталанган личинкалар чиқади. Биринчи ёшдагилар жуда ҳаракатчан. Танаси бўғимларга бўлинган, 3 жуфт оёқлари бор. Хўжайин танасига тушиб чувалчанг- симон личинкага айланади. Ривожланиши гиперметаморфоз йўли билан боради. Уларнинг 300 га яқин тури бўлиб, тўлиқ ўрганилмаган. 2-Бош туркум: Нейроптероидлар- Neuropteroidea Оғиз аппарати кемирувчи типда тузилган. Қанотлари тўрсимон, иккала жуфти ҳам бир-бирига ўхшаш, баъзан орқа жуфти кичик. Кўкрак бўғимлари эркин туташган. ғумбаги очиқ ва ҳаракатчан, қанотлари трахеяли тузилган. Булар 3 туркумга бўлинади: 1.Тўрқанотлилар- Neuroptera 2.Бўталоқлар- Paphidioptera 3.Йирик қанотлилар- Megaloptera / Туркум: Тўрқанотлилар- Neuroptera . Бу туркумга йириқ ва баъзи кичик ҳашаротлар киради. Мўйловлари кўзлари орасида жойлашган. Личинкаларнинг оғиз аппарати чўзиқ, сўришга мослашган. Етук давридаги ҳашаротлар кўриниши жиҳатидан турли хил бўлса ҳам личинкалари бир хил тузилган: комподерсимон, йиртқич, юқори ва пастки жағлари ўроқсимон эгилган ва тўртиб чиққан. Юқори жуфт жағларининг пастки томони бўйлаб тарнов ҳосил бўлиб, унга пастки жағларнинг ички чайнагич парчалари ўрнашади. Шу тартибда бир жуфт тўла тараққий этмаган ўткир учли сўрувчи найчалар ҳосил бўлади. Бу иккала сўрувчи органлар ўлжа танасига ботирилади ва тарновчи орқали унинг ичига ўрта ичакнинг овқат ҳазм қилиш

зардоби қўйилади. Овқат ҳазм шираси билан суюқланган ўлжанинг ички борлиги шу усулда сўриб олинади. Бу туркумга 3,5 минг тур киради ва бир қанча оилага бўлинади. Олтинқўнғизлар- Chrysopidae оиласи . Катталиги ўртача, танаси юмшоқ, иккала жуфт қаноти бир хилда тараққий этган. Личинкалари чўзиқ. Уст ва ён томонлари бўртмаларида тўпланиб ўрнашган туклар бор. Етук индивидлари ёзда яшил, кўзлари олтинсимон ялтироқ рангда бўлади. Тухум узун поячали, тикка жойлашган. Личинкалари ширалар ва ўргимчакканалар билан озиқланиб, фойда келтиради. Гемеробийлар- Hemerobridae оиласи. Олтинкўзларга яқин, лекин мўйловлари тасбеҳсимон, тухумлари поячасиз, личинкаси , силлиқлиги билан фарқ қилади. Булар хам ширалар, кокцидалар, каналар билан озиқланади ва фойдали ҳашаротлар хисобланади. Мантиспалар- Mantispidae оиласи. Буларнинг характерли белгисчи олдинги оёқлари бешиктерватарларникидек тутувчи типда тузилган. Ривожланиши гиперметаморфоз йули билан боради. Личинкаси комподесимон, ҳаракатчан, у ўргимчаклар пилласи ичига кириб олиб, ўргимчаклар билан озиқланади ва чувалчангсимон шаклга ўтади. Иссиқ иқлимли жойларда, жумладан Ўзбекистон жанубида оддий мантиспа учрайди. Чумолишерлар-Myrmeleontidae оиласи . Гавдаси катта, уст томони ниначиларни эслатади. Мўйловлари тўғнагичсимон. Қаноти тинч турганда танани қоплаб туради, яхши уча олмайди. Улар қумлоқ тупроқли шароитда учрайди. Ҳар бир личинкаси воронкасимон чуқурча ясайди ва уни ичига яшириниб йирик жағларини ташқарига чиқариб ўлжа тутади. Чумоли ва бошқа ҳашаротлар билан озиқланади. Оддий чумолишерлар оиласи кенг тарқалган. Туркум: Бўталоқлар-Raphidioptera . Уларнинг гавдаси ўртача катталикда боши йирик, прогнатик типда олд елкаси чўзиқ, қанотлари бир хил катталикда. Урғочиси қорнининг охирида тухум қўйгичи бор. Оғиз аппарати кемирувчи типда. Буларнинг юзтага яқин

тури бор. Кўпчиллиги ўрмонларда учрайди. Етук индивидлари дарахтларга яшаб ширалар билан озиқланади. Личинкалари пўстлоқ остига яшаб йртқичлик билан ҳаёт кечиради. Туркум: Катта қанотлилар- Megaloptera . Уларнинг гавдаси ўртача катталикда, боши тўртбурчак, қанотларининг иккала жуфти ҳам бир хилда, оёқлари беш панжали, урғочисининг қоринчасида тухум қуйгичи йўқ. Личинкаси сувда яшайди, оғия аппарати кемирувчи типда. Ташқи жабраси бор, булар қадимги ҳашаротлар бўлиб, сув ҳавзаларида яшайди. 3-Бош туркум: Мекоптероидлар- Mecopteroidea . Буларнинг оғиз аппарати сўрувчи ёки ўзгарган кемирувчи типда тузилган. Қанотлари тўрсимон ёки пардасимон, фақат тубан группаларида иккала жуфт қанотлари бир-бирига ўхшаш, кўпчилигида орқа қанотлари кичрайган ёки редукцияланган. Кўпчилигининг личинкаси чувалчангсимон ёки қуртсимон, қорин оёқлари ва лабларида тола ишлаб чиқарадиган безлар жойлашган. Бу бош туркум 6 та туркумга бўлинади. Туркум: Чаён пашшалар- Mecoptera Катталиги ўртача, мўйлови ипсимон, боши, хартуми, оғиз аппарати кемирувчи типда тузилган. Қанотлари тўрсимон, иккала жуфти бир-бирига ўхшаш, церкилари бор. Личинкалари цилиндрик 3 жуфт кўкрак оёқлари бор. Буларнинг 300 га яқин тури бор.Бута ва дарахтзорларда учрайди.Етуклари чириндилар, ўлик ҳашаротлар , баъзилари гул нектари билан озиқланади. Тухумини тупроққа қўяди. 3 жуфт кўкрак, 8 жуфт қорин оёқлари бор. Бизда оддий чаён пашша учрайди. Туркум: Булоқчилар- Trichoptera . Булар ўрта, кичик ҳашаротлар бўлиб, 3000 тури бор. Етук формалари ташқи кўринишдан куя капалакларига ўхшайди, аммо 2 жуфт қанотлари яхши тараққий этган, улар беонлик ажраладиган тукчалар билан қопланган.

Мўйловлари қилсимон, етук формалари қуруқликда яшайди ва яхши учади. Тухумларини сувда қўяди. Личинкаларида кўкрак оёқлари ва ташқи жабраси бор. У ип-тола ишлаб чиқариб, тухум заррачалари билан бирга турли хил шаклдаги ғилофча ясайди ва унинг ичида яшайди. Уларнинг личинкалари ҳам сув муҳитига талабчан, тоза кислородга бой, маълум ҳароратдаги сувларда яшаб, майда сув ҳайвонлари ва сув ўтлари билан озиқланади. Булар кунлилар ва баҳорикорлар сингари балиқларнинг асосий озиқаси ҳисобланади. Туркум: Танга қанотлилар ёки капалаклар- Lepidoptera . Буларнинг 100 мингдан ортиқ тури бўлиб, турли хил катталикда, қанотлари 3-8 мм дан 20-28 мм гача. Қанотларида тангача шаклидаги доғлар бор. Оғиз аппарати спиралсимон ҳартумга айланган. Личинка-лари қуруқликда яшайди. Қуртсимон, ипак тола чиқарувчи безлар бор. Мўйловлари ипсимон, қилсимон, тўғнагичсимон, патсимон шаклларда-дир. Капалакларнинг оғиз аппарати ўзига хос тузилган бўлиб, гуллардан нектар сўришга мослашган, ҳартумчаси пастки жағларининг узайиб ўзгариши натижасида вужудга келган. Пастки лаби тўла тараққий этмаган, лекин пайпаслагичининг 3 бўғими сақланиб қолган. Шундай қилиб, капалакларнинг оғиз аппаратда кемирувчи типдан сўрувчи найча-ҳартумча ҳосил қилувчи фақат пастки жағлар ва лаб пайпасла-гичи қолган. Баъзиларида оғиз аппарати редукцияланган, уларнинг етук формаси озиқланмайди. Масалан, пиллатўқирлар, тустовуқ кўзлилар, тўлқинлилар оилаларининг вакиллари озиқланмайди. Капалаклар қаноти танасига нисбатан катта, пардасимон, тангачалари билан қопланган. Тангачаларнинг рангдор пигментлари қанот рангини пайдо қилади. Баъзиларида ҳидбўй ҳид тарқатувчи тангачалар тўплами ёки андроконийлар бор.

Уларнинг қанотлиларнинг тузилиши ва жойлашиши систематикасида катта ўрин эгаллайди. Қанотлари деярли узунасига томирланган. Учишда иккала қанот бирга ҳаракатланади. Қорин қисмида эркагида копулятив орган бор. У ўрганиш вақтида урғочисини тутиб туришга хизмат қилади. Урғочисида ҳақиқий тухуи қўйгич йўқ, лекин охирги бўғимлари майдалашган ва қайтиб жойлашадиган иккиламчи тухум қуйгичи пайдо бўлган. Мускулли ошқозон олдинги ичакнинг шохланишидан вужулга келган овқат резервуари-жиғилдон йўқ, нерв системасининг қорин занжири 6-9 та тугунчадан бор, лекин уларнинг миқдори содда группаларида 6, 10 ва ҳатто 20 тага қадар бориши мумкин. урғочиларида қўшилиш сумкачаси бўлади. Тухумларини яккалаб ёки группалаб ўсимлик органларига ёпиштириб қўяди. Капалакнинг личинкаси қурт дейилади. Уларнинг танаси цилиндр шаклида, 3 жуфт кўкрак ва 5 жуфт қорин оёқлари бор. Тана усти силлиқ туклар билан қопланган. Қуртлар баъзиларида меваҳўр, карпофаг, яъни мева ичида яшайди. Баргларда йўллар ясовчи «минёрлар», ёғочларда йўл очиб озиқланувчи «ксилофаглар» ва ғурра ясовчилари бор.

ғумбаги ҳаракатсиз, лекин баъзиларида ғумбакни тешиб ташқарига чиқади. /умбакланиш баъзиларида тупроқда ўтади. Уларнинг йиллик цикли ҳар хил бўлади. Кўплари монвильтлидир, баъзилари бир йилда бир неча марта авлод беради. Ёғоч ичида яшовчилар 2-3 йилда бир марта авлод беради.умбак, тухум, қурт қишда қишлайди. Капалакалар ўсимликхўрдир. Етук формалари гул нектари билан озиқланади, қуртлари эса ўсимлик тўқимасини кемириб озиқланади ва катта зарар етказади. Баъзи куялар қурти протогофаглардир. Улар мўйна, жун ва бошқа маҳсулотлар билан озиқланади. Кокцидаларни ўлдирувчи қуртлар ҳам бор. Капалаклар систематикаси хилма-хилдир. Буларни 3 та кенжа туркумга бўлиб ўрганиш қулайдир. 1.Жағлилар 2.Тубан сўрувчилар ёки тенг қанотлилар 3.Олий сўрувчилар ёки турли қанотлилар. 1-Кенжа туркум: Жағлилар- Laciniata . Буларнинг оғиз аппарати чайновчи типда, пайпаслагичи бор, пастки жағлари ривожланган. Личинкаси 8 жуфт қориноёқли, ғумбаклари эркин, қимирловчи жағли. Майда куялар бу кенжа туркумга вакилдир. Уларнинг қуртлари мох ва лишайниклар билан озиқланади. 2-Кенжа туркум: Тубан сўрувчилар ёки тенг қанотлилар- Jugata . Буларнинг оғиз аппарати сўрувчи типда, ҳуртуми ва пайпаслагичи бор. Қуртлари 5 жуфт қориноёқли, ғумбаги эркин. Бу группага тукирлар оиласи киради. Улар Австралияда учрайди. 3-Кенжа туркум: Олий сўрувчилар ёки турли қанотлилар- Frenata . Оғиз органлари ривожланган бўлса, сўрувчи типда, жағ пайпаслагичлари йўқ, фақат тубан формаларида сақланган. Икки жуфт қанотлари бор. Қанотлари бир-

бирига илгакча ёрдамида бирикади. Булар 70 дан ортиқ оилага бўлинажи ва 2 группага ажралади: 1.Майда турли қанотлилар 2.Йирик турли қанотлилар. 1-группа: Майда турли қанотлилар- Microfrenata . Булар майда капалаклардир. Орқа қанотларидаги 3 та анал томирлари тараққий этган ёки улар тўқсимон тангачалардан вужудга келган ва хошиялидир. Қуртлари кўпинча яширин ҳолатда яшайди. Булар бир қанча оилаларга бўлинади. Асл куялар- Tineidea оиласи. Буларга уй ва ҳўжалик жойларда учрайдиган кийим-кечак, мебель, дон ва бошоқларни зарарлайдиган куялар киради. Буларнинг бош қисмини қоплаган туклар тартибсиз ўрнашган, ҳўрпайган. Қуртлари ғилофчасини судраб ўрмалайди. Қуртлари кўпинча ҳайвон маҳсулотларида яшайди. Сертук куялар- Hyponomeutidae оиласи . Булар учун олдинги қанот радиус томирининг шохланганлиги натижасида радиал катакчалар ҳосил бўлиши ҳарактерлидир. Олма дарахтини ҳид босгандек ифлослантириб унинг баргларини ейдиган олма куяси шулар жумласидир.

Карам куяси ҳам шу оилага киради. Ўмиз қанотлилар- Yelechiidae оиласи. Булар майда, кулранг аниқ расм бўлмаган капалакдир. Орқа қанотлари учи чўзиқ ва ташқи чети умизланган. Қуртларининг қоринча оёқлари бор, мева ва буралган барглар оралиғида ривожланади. Баъзи турлари баргларда ғурра ясайди. Буларга гулхайри куяси, чеканчи қурт, дон куяси, лавлаги куяси, мина куяси ва яна кўпгина куялар тури киради. Тиниқ қанотлилар- Aegereidae оиласи . Буларнинг қанотлари тиниқ, ялтироқ, таначалари фақат четларида жойлашган. Ари ёки асалари қанотига ўхшайди. Қуртлари пўстлоқ остида ривожланиб, зарар келтиради. Барг ўровчилар- Tortri cidae оиласи . Булар куясимонлардан олдинги қанотларининг анчагина кенгроқ, чўзиқ учбурчак шаклда бўлиши ва кўпинча унинг кўндалангига қирқилганга ўхшашлиги ҳамда орқа қанотлари чўзиқ, оваллиги ва узун хошияланмаганлиги билан фарқ қилади. Қанотлари тинч турганда том ёпгандек қопланади. Қуртлари ўралган барглар ёки мева ичида ривожланади. Кўплари дарахтларда яшайди. Олма қурти капалаги шу оилага киради. Дарахт ва буталар учун зарарли бир қанча турлари ҳам бор. Уларнинг турлари 5000 дан ортиқ, кўпроқ ўрта иқлимли ерларда учрайди. Поя ковловчилар- Cossidae оиласи . Катталиги ўртача, орқа қанотлари олдингига нисбатан калта, мўйловлари патсимон. Қуртлари дарахт поялари ва шохлари ичида яшайди, тирик псилофаглардир. Баъзилари дарахтларга катта зарар етказади. Тол ёки қўлланса хидли поя ковловчиларқкенг тарқалган зараркунандадир. Унинг қурти йирик, қизил ёки пуштирангли, мевали ва ўрмон дарахтлари пояси ичини келтириб, шикастлайди. Парвона капалаклар- Pyralidae оиласи . Бу кпалаклар кечаси ёруғликка учиб келганликлари учун парвона капалаклар деб номланган. Капалакнинг танаси ингичкароқ, оёқлари узунроқ, олдинги қаноти қийшиқ, учбурчак, орқа қаноти калта, овал шаклда ва томирлари қисман ёки тамомила қўшилиб кетган.

Баъзи турлари ўсимликларга зарар етказади. Масалан. Ҳаммаҳўр ўтлоқ парвонаси қанд лавлаги ва бошқа дала экинлари қаттиқ шикастлайди. Поя парвонаси қуртлари йўғон пояли ўсимликлар пояс ичида яшайди, маккажўхори сўтасини шикастлайди. Асалари қутиларида мум парвонаси катта зарар келтиради. 2-Группа: Йирик турли қанотлилар- Macrolrenata Йирик ёки ўртача (30 мм) катталикда, орқа қанотларида узун хошиялари йўқ, биринчи, баъзи турларида иккинчи анал томири тараққий этмаган, улар ўрнида қанотларида ғижим ёки тангачалар изи сақланиб қолган. Қуртлари очиқ яшайди. Улар тўғнагичсимон мўйловлари ва турли мўйловлилар бош оилаларига бўлинади. Бош оила: Тўғнагичсимон мўйловлилар ёки кундузги капалаклар- Phopalocera . Мўйловлари тўғнагичсимон бўлганлиги учун шундай номланган. Капалаклари кундузи актив бўлади. 13 минг тури бор, бир қанча оилаларга бўлинади.

Икки рангли капалаклар-( Araschnia levana ) да мавсумий диморфизм яхши ифодаланган. Баҳорги бўғин капалаклари малла, ёзги бўғин капалаклари эса қора рангда бўлади. Оқ капалаклар- Pieridae оиласи . Буларнинг қанотлари оқиш ёки сарғиш рангда, ғумбаклари субстрактга охирги учи билан ёпишади. Буларнинг қуртлари карам, шолғом ва бошқа бутгуллиларга ва дўланага катта зарар етказади. Елканлар- Papilionidae оиласи. Капалаги йирик ва чиройли. Буларга махаон, апалон капалаклари киради. Бош оила: Ипак тўқувчилар- Bombycoidea . Капалакларнинг мўйловлари патсимон, ҳартумчалари ривожланмаган ғумбаклари пилла ичида бўлади. Булар бир неча оилаларга бўлинади: Ипаккашлар- Bombycidae оиласи. Капалакларнинг оғиз аппарати тараққий этмаган. Буларга табииий ипак олиш учун боқиладиган ипак қурти- Bombyx m о ri киради. Товус кўзлилар- Saturiidae оиласи . Капалаклари катта ва жуда йирик, ҳар хил қанотларида кўз шаклига доқ бор. ғумбаши ипак толали пилла ичида ривожланади. Масалан, дуб хитой ипак қурти ( Antheraea pernyi ) ипак тола олиш учун боқилади. Нок сатурнияси ( Saturnia pyricchil ) капалаги қанотларини ёйганда 18 см, унинг қурти 13 см келади. Дунёда энг катта капалак Attacus atlas бўлиб, қанотларини ёйганда 30 см га етади. Пиллакашлар- Lasiocamoidae оиласи . Гавдаси қалин туклар билан қопланган. Буларга зараркунандалардан ҳалқа ипчаси киради. Булар тухумини ингичка шохларга ҳалқасимон белбоғ каби ўрнатиб қўяди. Қуртлари мева ва бошқа дарахтларнинг баргини қаттиқ зарарлайди. Қарағай ипакчаси, Сибирь ипакчаси қуртлари игна баргли ўрмонлар

баргини кемириб, катта зарар етказади. Мадагаскар ипакчаси ипак тола олиш учун боқилади. Арвох капалаклар- Sphingidae оиласи. Бу капалаклар мўйловлари ёйсимонлиги, ҳартуми узунлиги билан фарқ қилади. Капалакалари яхши учади, оқшомлари гулларга қўнмай, улар тепасидан нектар сўриб озиқланади. Жонсиз бош арвоҳ капалак елкасида бош скелетини эслатувчи шаклли расм бор. Қарағай арвоҳ капалаги қурти қарағай ва қисман бошқа дарахтларга зарар келтиради. Одимчилар- Yeometridae оиласи . Буларнинг 12 000 га яқин тури бўлиб, капалакларнинг танаси ихчам, ҳартумлари тараққий этган. Қуртларининг қорин оёқлари 2 жуфт, шу сабабли одим ташлаб ўрмалайди, натижада бошқа капалак қуртларига нисбатан тезроқ юради. Буларда ҳаракатсиз ҳолат-криптизм тараққий этган. Пўстлоқда ҳаракатсиз турган капалакни сезиш қийин, қуртлари эса шох-шаббага фақат орқа оёқлари билан ўрнашиб, бироз оғиб тик тура олади, натижада у қуруқ чўпга ўхшаб кўринади. Зараркунанда турлари-қишки одимчининг қуртлари мевали дарахтларнинг куртак ва баргларини еб зарар етказади. Қарағайларни қарағай одимчиси, тутни одимчиси зарарлайди. Бош оила: Тунламсимонлар- Noctuoidea . Тинч турганда қанотлари гавдасини ёпиб туради. Бир неча оилалари бор. Тунламлар- Noctuidae оиласи . Энг катта оила бўлиб, 20 минга яқин тури бор. Капалаклари ҳартумининг тараққий этганлиги ва олдинги қанотларида тунлам нақши бўлиши билан ҳарактерланади. Бу нақш 5 та ингичка тўлқин йўлли

кўндаланг излар ва 3 та доғлардан иборат. Қуртлари туксиз ва ғумбаклари тупроқда ривожланади. Наслдорлиги юқори, кўп турлари ўсимликларга катта зарар етказади. Қуртлари қуйидаги 3 та морфобиологик группага: қуйи кемирувчилар, нўхатхўрлар ва одимчисимонларга бўлинади. Қуйи кемирувчилар ёки ер тунламлари кенг тарқалган бўлиб, қуртлари тупроқда ривожланади. Танаси силлиқ. Ўсимликларнинг тупроқдаги илдиз бўғим қисмини кемиради. Масалан, кўк қурт тунлами Ўрта Осиёда ғўзага катта зарар етказади. Юқори кемирувчилар янги ўзлаштирилган ерларда буғдойга зарар келтириб, қуртлари ўсимликларнинг ер устки қисмида ривожланади. Буларга карам тунлами ва кулранг ғалла тунлами киради. Кўсак ғурти ғўза ва макажўхорига, қарағай тунлами қарағайга катта зарар етказади. Одамчасимон тунламлар қуртларининг қорин оёқлари 3 жуфт бўлганлиги учун одимчиларга ўхшаб ўралмайди. Буларга дала экинларига зарар етказадиган ғалла тунлами киради. Тўлқин қанотлилар- Lymantriidae оиласи . Булар ҳартумчаси тўла тараққий этмаганлиги, мўйловлари патсимонлиги билан ҳарактерланади. Қуртлари туклар билан қопланган. /умбаги тукли, ўсимликда ёки ҳашаклар остида жойлашиб, юпқа ипак-толали пилла ичида

ривожланади. Буларга мева ва ўрмонларга катта зарар еиказадиган тенгсиз ипакчи киради. Айиқ қуртлари- Arctiidae оиласи. Капалагида ҳартуми тараққий этган. Қуртлари тукли. Қия айиқ қурти капалаги кенг тарқалган. Унинг капалагининг орқа қанотлари қизил, қуртлари кўпроқ ўт ўсимликларда учрайди, қисман зарар келтиради. Америка оқ капалаги Америка ва Европада кенг тарқалган кенг тарқалган бўлиб, катта зарар етказади. Туркум: Парда қанотлилар- Hymenoptera . Бу туркумнинг 150 мингдан ортиқ тури бор. Ҳали ўрганилмаган турлари ҳам кўп. Буларнинг қаноти 2 жуфт, тиниқ, орқа қанотлари олдингисига нисбатан кичик бўлиб, олдингисига маҳкам ишланган, шунинг учун 2 та қанотга ўхшаб кўринади. Оғиз аппарати кемирувчи ёки сўрувчи типда, юқорижағлари тараққий этган. Урғочиларида тухум қуйгичи ёки найзаси бор. Личинкалари қуртсимон, оёқлари йўқ, ғумбаги пилла ичида ривожланади. Боши ҳаракатчан, 3 та кўзи бор. Вояга етган даврда озиқланиши ва биологик ҳусусиятларига мувофиқ оғиз аппарати кемирувчи ёки сўрувчи типларда бўлади. Кемирувчиларга арракашлар, яйдоқчилар, арилар ва чумолилар киради, лекин улар турлича озиқланади. Йиртқичлик билан озиқланиш парда қанотлилар учун бошланғич ҳисобланади.

Арракашлар, яйдоқчилар ва бошқа кемирувчилар гул нектари билан озиқланади. Яйдоқчилар тухум қўйиш пайтида ўлжанинг жароҳатидан чиққан гемолимфа билан озиқланади. Сўрувчиларида оғиз ҳартумга айланган. Уларнинг олдинги кўкраги унча катта эмас. Қорнинг биринчи бўғими орқа кўкракка қўшилиб кетган. Бу айниқса хипча беллиларда аниқ ифодаланган. Қоринчанинг кўкрак қисмига қўшилган биринчи бўғими проподеум ёки ўткинчи бўғим дейилади. Кўкрак қисмида ўрта кўкрак бўғими кўпроқ тараққий этган, ҳашарот учишида асосий оғирлик шу қисмига тушади. Ботиқ қоринлилар, қисман хипча беллиларнинг оёқ ўйнагичи 2 бўғимлигига ўхшаб кўринади. Асаларисимонларнинг орқа оёқлари гул чангларини йиғиб, инга етиб келишга мослашган. Арракашлар секундига 110-140 марта қанот қоқади. Фақат чумолиларнинг ишчилари қанотсиз бўлади. Найза тухум қуйгичга ўхшасада, у ўлжани жароҳатлаш ва душмандан химоялаш вазифасини бажаради. Заҳарни махсус без аппарати ажратади ва найза ёрдамида ўлжани жароҳатлайди ёки хушсизлантиради. Асалари ва ари заҳарли ҳашаротлардан бўлиб, уларнинг заҳаридан тайёрланган препаратлар медицинада бод ва шу каби касалликларни даволашда ишлатилади. Урғочиларида бир жуфт заҳар бези бор. Асалари ишчи индивидларининг сўлак безлари тупукдан ташқари личинкаларини боқиш учун «сут» оқсил ва липидларга бой ҳамда стимуляция қобилиятига, жинсий етук урғочи индивидга айланади. Арисимонлар ва чумолилар жиғилдони кенгайиш ҳусусиятига эга, бу ерда ортиқча асал тўпланади. Нерв системаси у қадар мувофиқлашмаган. У арракашларда 3 та кўкрак ва 7 та қоринча тугунчаларини ташкил қилади. Булар асосий ассоциатив марказ бўлиб, шартли рефлексларни амалга оширишда муҳим роль ўйнайди. Тухумдонлари политрофик тухум найчалардан иборат. Тухумлари овал шаклда, субстратга ёпиштириб қўяди. Ингичка белсизларда ёки ботиқ юмалоқ беллиларда личинкалари қуртсимон юмалоқ бўлиб, сохта қуртлар деб аталади. ғумбаги пилла ичида яшаб, чиқиш олдидан уни юмалоқ қилиб

тешади. Жамоа бўлиб яшовчилари етук индивидлари етук индивидлари полиморфизмлиги билан фарқ қилади. Пардақанотлилар ҳаёт кечириши ва муҳитга мослашуви бўйича хилма- хилдир. Улардан типик фитофаглар личинкаси ўсимликларнинг барг тўқималари, мева ва скелет қисмлари билан озиқланувчилар, шинингдек ғурра ясовчилар ҳам бор. Жуда кўп формалари нектар ва гул чанглари билан озиқланади. Баъзи турлари бошқа ҳашаротларнинг турли формалари- личинкалари, ғумбаклари, тухумларининг паразитдир. Булар хальцидсимонлар, проктотрупоидлар ва бошқа зараркунандаларни камайтириб, фойда келтиради. Ингичка беллилар, арилар ва бошқа бўғимоёқлилар билан озиқланади. Кўплаб ингичка беллилар, масалан. асаларилар, арилар. Чумолилар жамоа бўлиб яшайди ва катта инлар ясайди. Парда қанотлилар ўсимликларни чанглантиришда муҳим роль ўйнайди. Асалариларнинг асал ва мум ишлаб чиқаришидаги аҳамияти бебаҳодир. Зараркунанда ҳашаротларни камайтиришда ҳам кўп турларининг аҳамияти катта. Баъзи тур ҳашаротлардан зараркунанда-ларга қарши биологик курашда фойдаланилади. Бундан ташқари, ўсимликларни ҳимоя қилишда паразит, йиртқич турларидан кенг фойдаланлади. Булардан арракашлар ва қисман шох думлилар муҳим аҳамиятга эгадир. Бу туркум 2 та кенжа туркумга бўлинади. 1.Ботиқ қоринлилар 2.Хипча беллилар. 1-Кенжа туркум: Ботиқ қоринлилар- Symphyta . Булар қоринлиларнинг ботиқлиги, оёқ ўйнагичининг 2 бўғимлигига ўхшашлиги билан фарқ қилади. Ҳаммаси ўсимликхўр бўлиб, 2 та бош оилага бўлинади: 1-бош оила: Арракашлар- Tenthreuinoidea . Буларнинг тухум қуйгичи чиқиб турмайди, аррасимон тишли. Булар 2 та оилага бўлинади:

Асл арракашлар- Tentredinidae оиласи. Тухумларини тухум қуйгич билан тирналган ёриқларга биттадан ёки занжирча холда ўсимлик барги ёки бошқа органлар тўқимасига қўяди. Личинкалари сохта қурт деб аталади. Кўп турлари зараркунанда. Масалан, крижовник сариқ арракаши смородина ва кривоножка зарар етказади. Қарағай арракаши ўрмон хўжалигига зарар етказади. Поя арракашлар- Cephidae оиласи . Личинкалари поя ва шохлар ичида яшайди. Масалан, ғалла арракашининг личинкаси ғалла экинларига зарар етказади ва ҳосилни камайтиради. 2-Бош оила: Шох думлилар- Siricoidea имогасининг кейинги бўғимида шохсимон учли қаттиқ ўсимтаси бўлади. Личинкаларининг қорин оёқлари йўқ, танаси охирида ўткир тикончаси бор, ёғоч ичида йўллар очиб, ўсимликка зарар келтиради. Нинабарг шох дум кенг тарқалган. Унинг личинкаси заифлашган дарахт поясида ривожланади. 2-Кенжа туркум: Хипча беллилар- Apoctira . Бу кенжа туркум ингичка белли бўлади. Личинкалари оёқсиз, оқ рангда бўлади. Булар 10 та дан ортиқ бош оилага бўлинади. Шулардан 3 таси паразит формаларидир. Бош оила: Яйдоқчилар- Jchneumnoidea .

Оёқ ўйнагичи 2 бўғимли, мўйлови тирсакли эмас. Қорнида узун тухум қуйгичи бор. Ҳашаротлар ва бўғимоёқлилиларда паразитлик қиладиган турлари бор. Асл яйдоқчилар- Jchneumonidae оиласи. Буларга деярли йирик. Серҳаракат турлар киради. Кўпчилиги капалаклар. парда қанотлилар, қисман икки қанотлилар, шунингдек ўргимчаклар паразит ҳисобланади. Браконидлар- Braconidae оиласи. Булар майда ҳашарот бўлиб, асосан тангача қанотлилар капалак паразит ҳисобланади. Масалан, апантелес авлоди турлари капалак қуртларини кўп ҳалок қилади. Афидиус шираларда паразитлик қилади, зарарланган ширалар қораяди ва шарсимон қўринишга келиб, пучланиб қолади. Хальцидсимонлар- Chalcidoidea оиласи . Танаси кичик, металл рангда. Қанот томирланиши соддалашган. 8 мингдан ортиқ тури бор. Кўпчилиги ҳашаротларнинг ички ва ташқи паразитлари ҳисобланади. Баъзилари тухумхўр, яъни тухумлар паразитидир. Масалан, трихограмманинг тур ва формалари олма қурти ва бошқа қатор зараркунандалар тухумларини камайтиришда катта аҳамиятга эга. Паразит афелинус олма конли ширасига қарши курашиш учун АҚШ дан олиб келиб тарқатилган. Буларнинг баъзи турлари фитофаглардир, масалан, беда ва себарга йўғон оёқлар личинкалари дуккакли ўсимликлар уруғлари ичида ривожланади, уларнинг уруғ маҳсулотларини камайтиради ва сифатини бузади. Ўрик, олхўри, олча ва бодом данаги ичида бўладиган бодом уруғхўри, сариқ акация уруғида акация уруғхўри личинкалари ривожланиб, уларни зарарлайди. Бош оила: Проктогрупоидлар- Proctotrupoidea . Турлари кўп, тухум қуйгичи бор, яхши ўрганилмаган. Кўплари тухум паразитидир. Масалан, тухумхўр теленомуслар қалқони кандалаларнинг тухумлаини кўплаб ҳалоқ қилади, шунинг учун зарарли хасва кандаласига қарши биологик курашда фойдаланилади. Бош оила: Ёнғоқясарлар- Cynipoidea Майда кўримсиз индивидлардан иборат. Кўпчилиги ўсимлик паразитлари, баъзилари ҳашаотлар паразити, баъзилари тайёрхўрлардир. Бир қанча турлаида

ривожланиши партеногенетик ва жинсий кўпайиш алмашинуви орқали ўтади. /урра ясовчилар тухумини ўсимликларнинг турли қисмларига, масалан, барг куртаклари ичига қўяди. Тухумдан чиққан ауксар-униш (ўсиш) моддаси чиқаради ва тўқима ўсишини тезлаштиради. Натижада ғурра ўсимлик тўқима қисмида личинкаларга турар жой бўлиб хизмат қилувчииши орлиғи ҳосил бўлади.урралар шакли ҳар хил бўлиб, ҳар бир тур учун ўзига хос шаклда бўлади. Дуб дарахтида ривожланувчи баъзи тур ғурраларида танин моддаси кўп. ғурра ясовчилар ўсимликнинг айрим қисмини зарарлайди, лекин у қадар ҳавфли эмас. Бош оила: Чумолилар- Formicoidea . Улар полиморфлиги, турларга бойлиги (5 мингдан ортиқ тури бор) ҳарактерлидир. Булар жамоа бўлиб яшаб қанотсиз ишчи, қанотли эркак, урғочи ва йирик бошли ишчи (аскарчалар)га бўлинади. Чумолилар инларини ерга, дарахт пўкаклари ва бошқа ерларга қўяди. Ҳайвон ва ўсимлик маҳсулоти қолдиқлари билан озиқланади. Булар бошқа ҳашаротларнинг, айниқса шираларнинг ширин чиқиндиларини хуш кўради. Анча тараққий этган бошқа ҳашаротларга нисбатан йиртқичлик қилувчи турлари ҳам бор. Чумолилар ерда инлар қазиши туфайли тупроқ ҳосилдорлигини оширади. Ўрмонларда мезана формали инлар ясайдиган малла чумоли кенг тарқалган. Улар ўрмон зараркунандаларининг кушандасидир. Улардан зарарли ҳашаротларга қарши курашда фойдаланиш устида иш олиб борилмоқда. Жанубий Америкадан Европага тарқалган аргентина чумолиси ширинликлар ва турли маҳсулотларга зарар келтиради. Бош оила: Арисимонлар- Vespoidea Гавдаси туксиз, улар йирик ва турли-туман группани ташкил этади ва бир неча оилага бўлинади. Сколийлар- Scoliidae оиласи. Булар йирик, танаси ва оёқлари тукли. Биологик жиҳатдан япроқсимон мўйловли қўнғиз личинкалари билан боғлиқ. Урғочи индивид тупроқдаги личинкани топиб, уни найзаси ёрдамида шикастлайди ва ичига тухум қўяди. Арининг личинкаси аста-секин ўлжа билан озиқланиб

ривожланади. Хруш ва бошқа япроқсимон мўйловли қўнғизлар личинкаларини камайтириб, фойда келтиради. Тахланма қанотлилар ёки веспоид арилар- Vespidae оиласи. Буларнинг олдинги қанотлари узунасига тахланади, танаси туксиз ёки сийрак тукли. Жамоа ва якка холда яшайдиган турлари бор. Ҳашаротларни ўлдириб озиқ тайёрлайди ва у билан личинкаларини боқади. Катта ари-коваклари ва унга яқин турлар «юпқа қоғоз» инлар ясайди ва личинкаларини кўпинча асал билан боқади. Шу туфайли у зарар келтиради. Булар пишган меваларни, айниқса узумни кемириб озиқланади ва уни шикастлайди. Бош оила: Қазувчилар ёки сфекоид арилар- Sphecoidea . Буларнинг 10 000 га яқин тури бўлиб, олдинги елкасининг ҳалқасимонлиги билан ҳарактерланади. Ҳаммаси якка-якка бўлибяшовчи арилардир. Ёш авлодларини шикастланган ёки ўлдирилган ҳашаротлар билан боқади. Инини ерга ғовак шаклида қилиб ясайди ва ўлжани шу ерга келтиради. Кўпчилик турлари маълум бир тур ўлжа билан озиқланишга ихтисослашган. Жумладан, фил, арилар тунлам ва одимчи қуртларини, сфекслар чигиртка ва темирчакларни, асал буриси асалариларни шикастлайди.

Похожие

Ҳашаротлар синэкологияси асосий тушунчалари

Ҳашаротлар аутоэкологияси асосий тушунчалари

Тўлиқ ўзгариш билан ривожланувчи ҳашаротлар

Ҳашаротлар – Insecta синфининг умумий таснифи

Ҳашаротлар экологияси фани ва унинг усуллари