Buyrak usti bezlari (glandula suprarenalis) - Валеология - Рефераты

Buyrak usti bezlari (glandula suprarenalis)

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

153.380859375 KB

Buyrak usti bezlari (glandula suprarenalis) Reja: 1. Buyrak usti bezlari 2. Xromaffin hujayralarning plazmatik membranasi

Buyrak usti bezlari juft organ bo’lib, u muhim funktciyag’a ega. Har bir buyrak usti bezi anatomik jihatdan bitta orgai bo’lsa ham, aslida u ikkita bezning byrlashuvidan vujudga ke-ladi. Bu bezning ikki tarkibiy qismi - miya va po’st moddalari tuzilishi va rivojlanishi jihatidan mustaqil organlar hisoblanadi. Taraqqiyoti. Bu jarayon embrional hayotning 4-5 haftalarida ichak tutqichi asosining ikki yonidagi tcelomik epiteliyda ko’plab qalinlashgan qismlarning paydo bo’lishidan boshlanadi. 6-haftaga kelib, qalinlashgan epiteliy atcidofil tcitoplazmali hujay-ralardan iborat bo’ladi. Bu hujayralar 7-haftada mezoteliydan ajraladi va interrenal tanaga aylanadi. Interrenal tana aortaning lateral tomonida joylashgan hujayralar massasi hisoblanadi. K eyinchalik bu massaga qon tomirlar o’sib kiradi va po’st moddaning turli zonalari takomillashadi. Demak, bezning po’stloq qismi jinsiy bezlar bilan birga bir manbadan takomillashar ekan. SHuning uchun ham jinsiy va buyrak usti bezlarining faoliyati uzviy bog’langan. Embrional hayotning to’rtinchi oylariga borib, po’stloq moddada tashqi koptokchasimon zonani, o’rta - tutamli zonani va ichki - to’rsimon zonani tafovut qilish mumkin. To’rsimon zona mag’iz moddaga yondoshib turadi. Po’stloq modda hujayralarining sekretor faoliyati embrional hayotning 12-13 haftalaridan boshlanadi. Buyrak usti bezining mag’iz moddasi qorin aortasi sohasidagi simpatik nerv tugunlaridan rivojlanadi. Embrionning 6-7 haftalik davrida simpatik nerv tugunlaridan simpatoblast hujayralari ajrala boshlaydi. 7- 8-haftalarga kelib bo’lg’usi bez miya moddasining hujayrala-

179-rasm. Buyrak usti bezn. Gematoksiliezin bilan bo’yalgan. 06. 10. ok. 10. 1 - kapsula; 2 - po’st moddasi; a -koptokchali zona; b - tutamli zona; 8 - t e rsimon zena, 3 - mag’iz meddagi; 4 - qon tomirlar. ri - xromofinnoblastlar takomillashib, interrenal tana ichiga botib kiradi va bezning miya moddasini hosil qiladi. Ana shu vaqtga kelib buyrak usti bezlarining kapsulasi ham vujudga keladi. Lekin nerv hujayralari to’plamlarining buyrak usti bezi ichiga kirish jarayoni chaqaloqning 4 oylik davrigacha davom etadi. Arteriyalar fibroz kapsuladan o’tib, buyrak usti bezi parenximasida nihoyatda ko’p

sinusoid kapillyarlar to’rini hosil qiladi. Tuzilishi. Har bir buyrak usti bezi qalin yog’ kletchatkasi bilan o’ralgan. Buyrak usti bezni o’rtasidan kesilganida uning ikki qismi: po’st va miya moddalari-ni yaqqol ko’rish mumkin (179-rasm). Bez tashqaridan biriktiruvchi to’qimali kapsula bilan o’ralgai. Qapsula tarkibida 5-6 qavat fibroblastlar bo’lib, har bir kavat kollagen tolalar bilan ajralib turadi. Kapsula ostida po’stloq modda joylashgan. Po’stloq modda hujayralari juda ko’p miqdorda lipid kiritmalari tutgani uchun bu zona och sarg’ish tusga ega. Buyrak usti bezining kapsulasi ostida betartib joylashgan kam takomillashgan (kambial) hujayralar yotadi. Bu kambial hujayralar takomillashish natijasida, asta- sekin buyrak usti bezining koptokchali zonasiga o’tib, shu erga xos bo’lgan hujay- ralarni hosil qiladi. Qambial zona ostida noto’g’ri shaklga ega bo’lgan yirik hujayralar joylashib, ular sinusoid kapillyar atrofida doira yoki yarim doira shaklida yotadi. Bu hujayra to’p-lamlari koptokchalarga o’xshash bo’lganligi uchun bu zona koptok-chali zona deb ataladi. Koptokchali zona hujayralari yumaloq yadroga ega bo’lib, tcitoplazmasida yaxshi rivojlangan plastinkasimon kompleks, mitoxondriyalar mavjuddir. Koptokchali zona ostida 3-4 qator mayda hujayralar qatlami joylashadi. Bu hujayralarning tcitoplazmasida lipidlar bo’lmaganligi uchun ular sudan bo’yog’i bilan bo’yalmaydi. SHuning uchun ham bu hujayralar sudanofob qujayalar qavati deb atalib, ular kambial xususiyatga egadir. Sudanofob qavatdan so’ng buyrak usti bezi po’st moddasining eng yirik zonasi boshlanadi. Bu zonada hujayralar cho’zinchoq bo’lib, radial tutamlar hosil qilib joylashgani uchun tupmli zona deb ataladi. Bu zona hujayralari tcitoplazmasida ko’p miq-dorda lipi.l kiritmalari tutadi, agarda ular yuvilib ketsa, tcitoplazma g’ovak ko’rinishni oladi «a shuning uchun ham, bu hu-jyayralar spongiotcitlar deb ataladi. Tutamli zona hujayralar i mitoxondriyalar maxsus tuzilishi bilan ajralib turadi. Ular yumaloq yoki oval shaklga ega, kristalari esa butun matriks» ni to’ldirib turuvchi mayda pufakchalardan iborat (180-rasm). Tutamli zona xujayralaridagi mitoupndriyalarning tuzilishi ularda sodir bo’ladigan

steroidogenr chikli bilan bog’liqdir. Mitoxondriyalar o’zlarnda xolesterinni pregnenolonga aylanti-ruvchi fermentlar tutadi. Pregnenolon esa steroidlar sintez kilinishi uchun boshlang’ich xom ashyo hisoblanadi. Steroid gor-monlar mitoxondriyalarning pufakchasimon kristalarida sintez qilinadi va ularning qobig’i orqali hujayra tcitoplazmasiga chiqariladi. Tutamli zona po’st moddaning to’rsimon zonasiga da-vom etadi. Bu zonada hujayralar bir-biri bilan chalkashib to’r hosil qiladi. Bu zona hujayralari to’qroq tcitoplazmaga ega, yadrolari esa boshqa zonalardagidan maydaroq bo’ladi. Hujay-ralar tcitoplazmasining to’q bo’yalishi ularda mitoxondriyalarning nihoyatda ko’pligiga bog’liq. Plastinkasimon kompleks va e..rdo plazmatik to’r unchalik rivojlanmagan. To’rsimon zona hujaira-lar orasida ham ko’plab sinusoid kapillyarlar joylashadi. Urg’ochi sut emizuvchi hayvonlarda to’rsimop zona bilan miya mod-daning orasida X-zona joylashadi. Bu zona kam takomillashgan hujayralardan iborat. Miya qismining hujayralari nihoyatda yirik va ko’p burchakli bo’lib, gematoksilin-eozin bilan bo’yalganda ularning tcitoplaz-masi och pushti rangga bo’yaladi. Hujayralar kalta tasmachalar tarzida bo’lib, ular orasida sinusoid kapillyarlar joylashadi. Miya moddasi hujayralarining tcitoplazmasi xrom tuzlari bilan

180- rasm. Buyrak usti bezi tutamli zona hujayralariniig elektron mikro- fotografiyasi. x 10.000. 1 - yadro; 2 - mitoxo«driya; 3 - yog’ kiritmalari. yaxshi bo’yalishi sababli ular xromofin hujayralar deb ataladi. Miya moddasida ikki xil hujayralar tafrvut qilinadi. Bular-ning biri formalin bilan fiksatciya qilingandan so’ng ul’tra-bnnafsha nurlarda kuchli fluorestcentciallanish xususiyatiga ega bo’ladi. Bu hujayralar noradrenalin ishlab chiqaradm. Ik-

181- rasm. Buyrak ueti bezi miya moddasi. Adrenalin ishlab chiqaruvchi hujay-raning elektron mikrofotografiyasi. xYU.000. 1 - yadro; 2 - mitoxondriyalar; 3 - sekretor donachalar. ik kinchi tur hujayralar fluorestcentciyalanmaydi va ular a d r e-n a l i n ishlab chiqaradi. Ul’tramikroskopik tuzilishiga ko’ra, miya qismda hujayralar ikki xilga ajratiladi. Bir xil hujayralar tcitoplazmasida dumaloq, zich ko’rinishga ega bo’lgan sekretor donalar tutadi. Bu donalar qobig’idan ingichka och yoy orqali ajralib turadi. Bun-day sekretor donachalar - adrenalin moddasini saqlaydi. Miya moddasining boshqa xil hujayralari esa och gialoplazmaga ega bo’lib, ko’pgina sekretor donachalar tutadi va yuqorida ko’rsatil-gan hujayra sekret granulasidan farq qilib, cho’zinchoq ko’rinish-ga ega. SHuning uchun ham sekret donachasinnng membranasi tagida joylashgan elektron och yoy notekis ko’rinadi. Bunday donachalar tarkibida noradrenalin moddasi bo’ladi (181-rasm). Xromaffin hujayralarning plazmatik membranasi atrofida ko’pgina nerv tolalari va ularning terminaliylari joylashadi Funktciyasi. Bez po’stloq qismining funktciyasi (koptokchali zona bundan mustasno) gipofizning adrenokortikotrop gormoni (AQTG) ta’sirida boshqarib turiladi. Buyrak usti bezining har bir zonasi o’zining ximiyaviy va biologik xususiyatlari bo’yi-cha boshqa zonalar gormonlaridan farq qiluvchi gormon ishlab chiqaradi. Po’stloq moddaning hamma zonalarnda umuman 40 ge yaqin

gormonlar ishlanib, ular uch gruppaga bo’linadi. 1. Mineralokortikoid gormonlari koptokchali zona hujayra-larida ishlab chiqariladi. Bu gormonlar suv-tuz almashinuvida qatnashib, qonda natriy va kaliy miqdorini tartnbga solib tu-radi. SHu sababli bu zona gormonlari etarli bo’lmaganida orga-nizmda suv, elektrolitlar almashinuvi buziladi, organizm kes- kin suvsizlanib, qonning quyuqligi ortadi, qon plazmasida nat-riy kontcentratciyasining kamayishi natijasida kaliy bilan natriyning qondagi o’zaro munosabati o’zgaradi. Mineralokortikoidlarga al’dosteron gormoni kiradi. 2. Glyukokortikoidlar tutamli zona hujayralari tomonidan ishlanadi. Ular organizmda karbonsuvlar almashinuvini, fos-forlanish jarayonlarini boshqaradi va bu jarayonlarni kuchay-tirib, organizmning patologik ta’sirlarga qarshilik ko’rsatish qobiliyatini oshiradi. Glyukokortikoidlarning etnshmasligi tu-fayli karbonsuv almashinuvi jarayonlari buzilib, gipoglikemiya va jigarda glikogen miqdorining kamayishi, buyraklar funktciya-sining pasayishi, pigment almashinuvining izdan chiqishi ve organizmda azot chiqindilarining yig’ilib qolish hodisasi yuz be-radi. Glyukokortikoidlar kortikosteron, kortizol (gid-rokortizon), kortizon kabi gormonlarni o’z ichiga oladi. 3. Androgen va estrogenlar to’rsimon zona hujayralarida ish-lanib, ularning ta’siri jinsiy gormonlar ta’siriga o’xshashdir. Buyrak usti bezining miya qismi hujayralarida a d r e n a-lin va noradrenalin tcrn tomirlarni toraytirish tufayli qon bosimini oshiradi, lekin adrenalin bosh miya va ko’ndalang-targ’il mushak tomirlarini kengaytiradi. Adrenalin qondagv qand miqdorini oshirsa, noradrenalin bunday xususiyatga ega emas. Noradrenalin periferik arteriolalar devorini qisqartirishi tufayli sistolik va diastolik arteriya bosimini oshi-radi. Adrenalin noradrenalin bilan birgalikda lipidlarni parchalash xususiyatiga ham ega.

Adabiyotlar: 1. Narziyev D.X., T.: “Mexnat”1986 2. Kodirov E. “Gistologiya” T.: “O’qituvchi” 1994 3. Alimov D.A. Gistologiya va Embriologiya. T. “ O’q ituvchi” 4. Vrakin V.F. “Morfologiya selskoxozyaystvennix jivotnix” M.: “Kolos” 1984.

Похожие

Sulak bezlari

Sekresiya bezlari fiziologiyasi va uning yoshiga xos xususiyatlari jinsiy etilishi

Yutqin

Qalqonsimon bez (glandu thyroidea)

Ayiruv tizimi fiziologiyasi