Ayiruv tizimi fiziologiyasi - Валеология - Рефераты

Ayiruv tizimi fiziologiyasi

Загружено в:

12.03.2024

Скачано:

0

Размер:

221.5625 KB

Ayiruv tizimi fiziologiyasi Reja: 1. Ayiruv organlarining umimiy tavsifi 2. Buyraklar haqida ma’lumot 3. Siydik hosil bo’lishi va siydik chiqarish 4. Jigar va o’pkaning ayiruv faoliyati 5. Ayiruv organlari faoliyatining boshqarilishi

Ayiruv organlarining umimiy tavsifi Ayiruv (chiqaruv) organlarining ahamiyati: ayiruv (chiqaruv) organlariga buyraklar, ter bezlari, o’pka va ovqat hazm tizimi kiradi. Organizmda kechayotgan moddalar almashinuvining oxirgi mahsulotlari ana shu organlar orqali tashqariga ajratiladi. Shuning natijasida organizm keraksiz va to’rli zararli moddalardan xalos bo’ladi. Modomiki, moddalar almashinuvi uzluksiz kechar ekan, chiqindi moddalarning hosil bo’lishi ham uzluksizdir. Bu esa ularning doimo tashqariga chiqarib turish zarurligini taqazo eadi. O’pka orqali suv, karbonat angidrid va ba’zi uchuvchi moddalar, ichaklar orqali esa og’ir metall tuzlari, turli chiqindi moddalar, o’t pigmentlarining o’zgarishidan hosil bo’lgan mahsulotlar chiqariladi. Ortiqcha suv va tuzlarning bir qismi, oqsil almashinuvi mahsulotlarining kamgina qismi ter bezlari orqali ajratiladi. Ammo, asosiy chiqaruv organi bo’lib buyraklar hisoblanadi. Chunki organizmda hosil bo’layotgan chiqindi moddalarning asosiy qismi ular orqali ajratiladi. Jumladan, suv oqsil almashinuvidan hosil bo’lgan mahsulotlar -mochevina, siydik kislota, kreatinin, mineral moddalar va boshqa chiqindi moddalarning asosiy qismi buyraklar orqali siydik bilan birga chiqariladi. Ayiruv organlari organizm uchun benihoya katta ahamiyatga ega. Ularning faoliyati tufayli organizm zaharli moddalardan tozalanadi. Organizm ichki muhitining nisbatan doimiyligini saqlab turishda ham chiqaruv organlari katta rol o’ynaydi. Jumladan, qon, limfa, to'qima suyuqliklarining ion tarkibi, osmotik bosimining turg’unligini ta’minlashda ayiruv organlarining roli katta. Ayiruv organlari, jumladan siydik chiqarish tizimi hayvonot olamining evolyutsion taraqqiyotida talaygina o’zgarishlarga uchrab, taraqqiy qilgan va mukammallashib borgan. Bir hujayrali organizmlarda dastlabki chiqaruv organivakuola mavjud. Ko’pchilik umurtqasiz ko’p hujayrali hayvonlarda chiqaruv organi vazifasini shoxlangan ingichka naychalar-nefriyadalar bajaradi.

Bu naychalarning uchlarida maxsus hujayralar bor. Chiqindi moddalar ana shu hujayralarda ushlanib qoladi va naychalar orqali chiqarib yuboriladi. Qo’yi darajada taraqqiy etgan umurtqali hayvonlarda chiqaruv organi vazifasini birlamchi buyrak, ya’ni bir uchi kengayib ichiga tomirlar chigali joylashgan, ikkinchi uchi tana yuzasiga chiqqan burama kanalchalarga o’tadi. Birlamchi buyrak amfibiya va reptiliyalarda bir muncha mukammallashib, issiq qonli hayvonlarda yuksak darajada takomillashgan siydik ayirishga nihoyatda mukammal moslashgan organ- buyrak vujudga keladi. Siydik ajralishini o ’ rganish usullari . Buyrakdan siydik ajralishini o ’ rganish maqsadida , 1883 yili I . P . Pavlov qovuq ( siydik pufagi ) ning ichki siydik yo ’ llari qo’yiladigan joyini kesib olib tashqariga, qorin terisining yuzasiga chiqarib tikish usuliga asos soldi. Bu usulni keyinchalik Orbeli bir oz o'zgartirib mukammallashtradi. U tovuqning har ikkala siydik yo’llari qo’yiladigan qismini alohida-alohida, tashqariga chiqarib tikdi. Oqibatda har ikkala buyrakdan siydik ajralishini alohida-alohida o’rganish imkoni tug’ildi.

Buyrakning tuzilishi haqida qisqacha ma’lumot. Odam va hayvonlar buyragi juft organlar bo’lib, organizmning bel qismida joylashgan. Har qaysi buyrak ikki qavat-po’stloq qavati va mag’iz qavatlardan tashkil topgan. Po’stloq qavatini nefronlar tashkil qiladi. Nefronlar dastlab, 1872-yilda Shumlyanskiy tomonidan tasvirlab berilgan. Ular buyrakning morfofunksional birligidir, chunki siydik hosil bo’lishining barcha jarayonlari nefronlarda bo’lib o’tadi. Alohida chiqqan har bir nefron qo’sh devorli kichik kapsuladan boshlanadi, uning ichida kapillyarlar chigali bor va shun Mal’pigi koptokchasi deb ataladi. Qo’sh devorli kapsula (Shumlyanskiy-Boumen kapsulasi) devorlari orasidagi bo’shliqdan kanalcha boshlanadi. Nefronning tuzilishini ifodalovchi sxema. A-nefron; B-boumen kapsulasi; B-boshlang’ich siydikni kapsuladan mikropipetka yordamida olish. 1- Malpigi koptokchasi,2-egri bugri kanalcha ,3- yiguvchi naycha,4-Genli qovuzlogi,5-qon olib keluvchi tomir,6-qon olib ketuvchi tomir,7- Malpigi koptokchasining kapillyarlar turi,8kapsula bushligi,9-egri kanalchaning boshlanishi,10- kapsulaning tashqi pustlogi,11-shisha tayoqcha,12- kanalcha,13- pipetka,14-simob,15-koptokcha suyuqligi,16 –arteriolalar Kanalcha kapsulaga yaqin joyda ikki-uch marta egilib buralgan, bunga birinchi tartibli burama kanalcha deyiladi. Bu kanalcha buyrakning po’stloq va mi ag’iz qavatlari chegarasida to’g’rilanib, torayadi va mag’iz qavatga tushib chiqadi. Oqibatda Genle qovuzlog’ini hosil qilib, po’stloq qavatga qaytadi. Kanalcha

po’stloq qavatda yana ikki-uch marta egilib bukiladi. Bunga ikkinchi tartibli burama kanalcha deyiladi. Ikkinchi tartibli burama kanalcha yig’uvchi kanalchaga quyiladi. Bir necha nefronlarning yig’uvchi kanalchalari qo’shilib umumiy chiqaruv kanalchasini hosil qiladi. Umumiy chiqaruv kanalchasi mag’iz qavatdan o’tib, buyrak jomiga quyiladi. Buyrakda bu nefronlardan tashqari yukstamamedullyar nefronlar ham bo’ladi. Bular tasvirlangan nefronlardan bir muncha farq qiladi, chunki yukstamamedullyar nefronlarning koptokchalari po’stloq va mag’iz qavatlarning oralig’ida, Genli qovuzlog’i esa buyrak jomi atrofida joylashgan. Har xil turga mansub bo’lgan hayvonlarning buyragida nefronlarning miqdori turlichadir. Jumladan, qoramollarning har ikkala buyragida 8mln.ga yaqin nefron bo’lib, ularning faol yuzasi 39, 2m 2 .ni, cho’chqalarda 1,4mln. nefron bo’lib, faol yuzasi 7, 2m 2 .ni, qo’ylarda esa 1mln. nefron bo’lib, faol yuzasi 3, 5m 2 .ni tashkil qiladi. Buyrak qorin aortadan chiqib keladigan buyrak arteriyasidan qon oladi. Buyrak arteriyasi arteriolalarga tarmoqlanib, har qaysi kapsulaga alohida tarmoqcha beradi. Arteriola kapsulaga kirgach, yana tarmoqlanib kapillyarlarga bo’linadi, oqibatda kapillyarlar chigalini -Malpigiy koptokchasini hosil qiladi. Kapsuladan chiqayotgan arteriola unga kirayotgan arterioladan torroq. Kapsuladan chiqqan arteriola, birinchi va ikkinchi tartibli burama kanalchalarda yana kapillyarlarga tarmoqlnib kanalchalarni o’rab oladi. So’ngra kapillyarlar venalarga aylanadi. Mayda venalar o’zaro qo’shilib, buyrak venasini hosil qiladi. Yukstamedullyar nefronlar kapsulaga kirayotgan arteriola yug’onligiga teng. Ularda kapsuladan chiqqan arteriola, kanalchalar atrofida kapillyarlar to’rini hosil qilmaydi.

Siydik hosil bo’lishi. Siydik buyrakda, nefronlarda hosil bo’ladi. Nefronlarda siydik hosil bo’lishini tushuntiradigan asosiy nazariya filtratsiya-reabsorbsiya nazariyasidir. Bu nazariyaga ko’ra siydik hosil bo’lishida ikki faza: filtratsiya va reabsorbsiya (qayta so’rilish) fazalari farqlanadi. A-buyrakning umumiy tuzilishi; B-buyrak to’qimasining bir necha marta katta qilib ko’rsatilgan qismi. 1-Shumlyanskiy kapsulasi; 2-birinchi (birlamchi) burama kanalcha; 3-Genle qovuzlog’i; 4-ikkinchi (ikkilamchi) burama kanalcha Birinchi faza - filtratsiya fazasida koptokcha kapillyarlaridan oqayotgan qon plazmasida erigan moddalar Shumlyanskiy-Boumen kapsulasiga shimilib, filtrlanib o’tadi. Kapillyarlar endoteliyasi (devori) va kapsula ichki devori tegishli tuzilishga ega bo’lganligi tufayli (teshikcha va yoriqchalarning juda kichikligi) plazma oqsillari filtrlanib o’tmasdan, balki faqat suv va plazmada erigan boshqa moddalar, jumladan, molekula og’irligi uncha katta bo’lmagan albuminlarning juda oz qismigina filtrlanib o’tishi mumkin. Filtrlanish jarayoniga yordam beruvchi va unga bir muncha qarshilik qiluvchi omillar bor. Koptokcha kapillyarlarida qon bosimi baland bo’lib, simob ustuni hisobi bo’yicha 90 mm.ni tashkil qiladi. Kapillyarlarda qon bosimining baland bo’lishi filtratsiyaning amalga oshishiga katta ta’sir ko’rsatadi. Plazma oqsillari hosil qilgan onkotik bosim esa filtratsiyaga qarshilik ko’rsatadi. Ammo onkotik bosim juda past, u bor-yog’i 20-30mm. simob

ustunidan oshmaydi. Shu sababli oqsillarning bu kolloid bosimi odatda filtratsiyaga deyarli ta’sir ko’rsatmaydi. Ammo ba’zi sabablarga ko’ra onkotik bosimning oshib ketishi fil’tratsiyaning bir muncha sekinlashishiga sabab bo’lishi mumkin. Shunday qilib, filtratsiya oqibatida kapillyarlardan kapsula va kanalchaga ma’lum miqdorda suyuqlik shimilib o’tadi. Bunga birlamchi, ya’ni provizor siydik deyiladi. Birlamchi siydik tarkibida oqsillar bo’lmasligi bilan qon plazmasidan farq qiladi. Tajribalarda mikropipetka yordamida baqa nefron kapsulasidan birlamchi siydikni olib tekshirsa bo’ladi. Ana shu va boshqa bir qator tekshirishlar tufayli birlamchi siydikda oqsillardan tashqari plazmaning barcha organik va anorganik moddalari bo’lishi, bo’lganida ham plazmadagiga teng miqdorda bo’lishi isbotlangan. Ikkinchi faza -reabsorbtsiya (qayta so’rilish) fazasi birlamchi siydik kanalchalar bo’ylab oqib borar ekan, reabsorbtsiyaga uchraydi, ya’ni qayta so’riladi. Oqibatda tarkibidagi ko’pchilik moddalar qonga qayta so’rilib, oxirida ozgina “quyuqlashgan” oxirgi, haqiqiy siydik hosil bo’ladi. Turli hayvonlarda kanalchalarning umumiy yuzasi 3,5m 2 dan to 40m 2 gacha, uzunligi 100 km. dan ham ortiq bo’ladi. Keyingi tekshirishlarga qaraganda, kanalchalarning ichki yuzasida mikrosurg’ichlar bor. Bular hisobiga kanalchalar yuzasi bir necha marta kengayadi. Mana shularning hammasi reabsorbsiyaning nihoyatda katta yuzada sodir bo’lishidan dalolat beradi. Reabsorbsiya tufayli birlamchi siydik tarkibidagi aminokislotalar, glyukoza batamom qayta so’riladi. Odatda birlamchi siydikda sillar bo’lmasligini aytib o’tgan edik. Kanalchalar orqali moddalarning tanlab so’rilishi jadvaldan ko’rinib turibdi. Moddalar reabsorbsiyalanishiga qarab pog’onali va pog’onasiz moddalarga bo’linadi. Plazmadagi konsentratsiyasi qay darajada bo’lishidan qat’iy nazar, reabsorbsiyalanmaydigan, ya’ni benihoya kam miqdorda reabsorbsiyalanib, oxirgi siydik bilan chiqib ketadigan moddalarga pog’onasiz moddalar deyiladi. Bu moddalar qatoriga mochevina, kreatinin, sulfatlar kiradi. Ular ajralayotgan siydik miqdoriga ijobiy ta’sir ko’rsatadi.

Normal siydik tarkibida bo’ladigan tuzlarning kristallari. 1-kalsiy fosfat, 2-ammoniy urat, 3-kalsiy karbonat, 4-siydik kislotasi (urat kislota), 5-kalsiy oksalat. Odatda to’la reabsorbsiyalanishi tufayli ajralayotgan siydik tarkibida uchramaydigan, ya’ni juda kam miqdorda uchraydigan moddalar pog’onali moddalar deyiladi. Bular qatoriga glyukoza, aminokislotalar, turli ionlar kiradi. Pog’onali moddalarning ajralib chiqish pog’onasi deb, bu moddalarning qondagi shunday konsentratsiyasiga aytiladiki, bunda ular kanalchalarda to’la reabsorbsiyalana olmaydi, shunga ko’ra oxirgi siydik bilan chiqib ketadi. Binobarin, pog’onali moddalarning siydik bilan chiqarilishi uchun ularning qondagi konsentratsiyasi odatdagidan sezilarli darajada oshiq bo’lib, ajralib chiqish pog’onasiga yotmog’i lozim. Masalan, glyukozaning miqdori qonda ba’zi-bir fiziologik yoki patologik holatlarda odatdagisidan oshib ketadi. Oqibatda uning ma’lum qismi siydik bilan chiqariladi. Pog’onali moddalar bo’lgan mineral moddalar ionlarining miqdori oshib ketsa, osmotik bosimni oshish xavfi tug’ilsa, bu moddalarning ma’lum qismi siydik bilan chiqariladi. Shu bilan qonning osmotik bosimi bir xilda turaveradi. Reabsorbsiyaning mexanizmi bir qator tajribalarda o’rganilgan. Jumladan, natriy, kaliy, kalsiy ionlari, glyukoza va aminokislotalar kanalchalar epiteliysining faol faoliyati tufayli qayta so’riladi. Bu moddalarning faol so’rilishi oqibatida to'qima, oraliq suyuqligining osmotik bosimi bir muncha oshib, suvning passiv ravishda ko’p miqdorda so’rilishiga sabab bo’ladi. Xlor va boshqa anionlar manfiy zaryadli bo’lganligi sababli musbat zaryadli natriy ionlari bilan birga so’riladi.

Tekshirishlarda, Genli qovuzlog’ining pastga tushuvchi qismidan suvning, yuqoriga ko’tariluvchi qismidan natriy ionlarining so’rilishi isbotlangan. Qayta so’rilish ikkinchi tartibli burama kanalchalarda ham davom etadi. Ammo bu yerda ionlarning faol so’rilishi ularning qondagi konsentratsiyasiga bog’liq bo’ladi. Ya’ni bu yerdan oqib o’tayotgan siydik tarkibida kaliy va natriyning miqdori, ularning qondagi miqdoridan kam bo’lsa shundagina bular so’riladi, teng bo’lgan holda esa so’rilmaydi. Kanalchalarda reabsorbtsiya oqibatida qolgan siydik yog’uvchi va umumiy kanalchalar orqali oxirgi, ya’ni haqiqiy siydik holida buyrak jomiga quyiladi. Bir qator usullar yordamida qancha birlamchi siydikdan qancha oxirgi siydik hosil bo’lishini aniqlash mumkin. Eng keng tarqalgan usullardan biri ajralayotgan siydik va plazma tarkibidagi sulfatlar konsentratsiyasini aniqlab, shunga qarab hisoblashdir. Gap shundaki, sulfatlar kanalchalardan mutlaqo qayta so’rilmaydigan o’ta pog’onasiz moddalardir, ha’ni ularning qondagi konsentratsiyasi birlamchi siydik konsentratsiyasiga teng bo’ladi. Qayta so’rilmaganligi sababli birlamchi siydikka o’tgan sulfatlarning hammasi oxirgi siydik bilan chiqariladi. Shu sababli qon va oxirgi siydikdagi sulfatlar konsentratsiyasini aniqlash yo’li bilan qancha birlamchi siydikdan qancha oxirgi siydik hosil bo’lganini aniqlash mumkin. Masalan, plazmada, binobarin, birlamchi siydikda sulfatlar 0,002% ga, oxirgi siydikda esa ularning miqdori 0,18%ga teng. Demak, 0,18: 0,002=90. Demak, oxirgi siydikda sulfatlar birlamchi siydikdagiga qaraganda 90 marta ko’p bo’ladi. Sulfatlarning mutlaqo qayta so’rilmaganini nazarda tutsak, 1L siydik hosil bo’lishi uchun kanalchalardan 90L birlamchi siydik oqib o’tishi, uning 89L qayta so’rilishi kerak degan xulosa kelib chiqadi. Hayvonning bir sutkada qancha siydik chiqarishini bilib olib, buyraklarning qancha birlamchi siydik filtrlagani, uning qanchasi reabsorbtsiyalangani to’g’risida fikr yuritsa bo’ladi. Filtratsiya va reabsorbtsiya jarayonlaridan tashqari buyrakda ba’zi moddalarning sintezlanish jarayonlari ham sodir bo’lib turadi. Masalan, siydikda uchraydigan gippur kislota buyrakda, kanalchalar epiteliysida sintezlanadi. Gippur kislota benzoat kislota bilan glikokol degan aminokislotadan sintezlanadi. Bundan

tashqari, buyrakda aminokislotalarning dezaminlanishi tufayli hosil bo’lgan NH 2 guruhidan ammiak sintezlanadi. Buyrakda fosfataza va boshqa fermentlar ishtirokida bir oz miqdorda fosfatlar va sulfatlar ham hosil bo’lib turadi. Siydik hosil bo’lishining boshqarilishi. Buyraklarning siydik hosil qilish funksiyasini asab tizimi boshqarib turadi. Buyraklar simpatik va adashgan nerv tolalari bilan ta’minlangan. Nerv tolalari buyrak qon tomirlari bilan birgalikda, kanalchalarning epiteliy hujayralariga ham borib yetadi. Binobarin, nerv tolalari tomirlar sig’imini, epiteliy hujayralari faoliyatini, ya’ni kanalchalardagi filtratsiya va reabsorbtsiya jarayonlarini o’zgartirish yo’li bilan siydik hosil bo’lishini boshqarib boradi. Buyrakka keladigan nerv tolalarining ta'sirlanishiga qarab siydik hosil bo’lishi tegishlicha o’zgaradi. Jumladan, adashgan nerv tolasi ta'sirlanganda suvning ajralishi tezlashadi, oqibatda siydik miqdori ko’payib tarkibidagi azotli moddalar kamayadi. Simpatik nerv tolasi ta'sirlanganda esa ajralayotgan siydik miqdori kamaygan holda tarkibidagi natriy xlor biroza oshadi. Uzunchoq miyadagi to’rtinchi miya qorinchasining tubi, oraliq miyadagi kulrang do’mboq ta'sirlanganda siydik ajralishi kuchayadi. Siydik hosil bo’lishi po’stloq nazorati ostida turishini ko’rsatadigan dalillar ko’p, chunonchi, siydik hosil bo’lishi shartli reflektor yo’l bilan ham boshqariladi. K. M. Bikov laboratoriyasida tajriba maqsadida itning to’g’ri ichagiga sovuq suv yuborilganda siydik hosil bo’lishi va chiqarilishining tezlashganligi aniqlandi. To’g’ri ichakka sovuq suv yuborish biror shartli ta'sirot bilan birga qo’shib, bir necha marta takrorlanganda shartli refleks hosil bo’lgan, ya’ni keyinchalik birgina shartli ta'sirotning o’zi, mustaqil ravishda xuddi sovuq suvdek siydik hosil bo’lishi va ajralishini tezlashtirgan. Og’riq siydik ajralishining keskin kamayishiga sabab bo’ladi (og’riq anuriyasi). Og’riq ta'sirotni biror shartli ta'sirot bilan bir necha marta birga qo’shish yo’li bilan siydik ajralishining tormozlanishiga shartli refleks hosil qilsa bo’ladi. Operatsiyada buyrakni o’z joyidan olib, tananing boshqa bir joyiga tikib, tegishli qon tomirlar bilan aloqasi tiklansa, u holda buyrak go’yo odatdagidek

ishlayveradi. Nerv tizimi bilan aloqasi uzilgan bunday buyrakning ishlash faoliyatining boshqarilishida gumoral omillar ham benihoya katta rol o’ynashidan dalolat beradi. Jumladan, gipofizning antidiuretik gormoni, qalqonsimon bezning tiroksin, buyrak usti bezlarining adrenalin, aldosteron gormonlari, qon tarkibidagi mochevina, mineral moddalar, ayniqsa natriy xlorid siydik hosil bo’lishiga katta ta’sir ko’rsatadi. Organizmning boshqa tizimlari qatori buyrak faoliyati ham asab tizimi bilan gumoral tizim funksiyasiga mahkam bog’liqdir. Buni quyidagilardan ko’rish mumkin. Gipotalamus yadrosidan chiqqan impulslar gipofizning orqa bo’lagidan antidiuretik gormon ishlanib chiqishini kuchaytiradi. Antidiuertik gormon qonga o’tib siydik reabsorbsiyasini kuchaytiradi. Oqibatda ajralayotgan siydikning miqdori keskin kamayadi. Gipofiz orqa bo’lagining faoliyati pasaysa (gipofunksiya), antidiuretik gormon odatdagidan kam ishlanib chiqadi va ajralayotgan siydik miqdori, suvning ko’p chiqarilishi hisobiga ko’payib ketadi (qandsiz diabet). Tajribada buyrakning asab tizimi bilan aloqasi, shuningdek gipofizning miya po’stlog’i bilan aloqasi ham uzilsa, shartli reflektor ravishda siydik ajralishi kuzatilmaydi. Demak, miya po’stlog’i gipotalamo-gipofizar tizim orqali buyrak faoliyatiga o’z ta'sirini o’tkazadi. Buyrak usti bezlarining adrenalin gormoni siydik ajralishini kamaytiradi, lekin aldosteron gormoni kanalchalar epiteliysiga ta'sir etib, natriyning qayta so’rilishiga yordam beradi. Qalqonsimon bezning tiroksin gormoni suv va tuzlarning to'qimalar bilan bog’lanishini kamaytirib, ularning qonga o’tishini kuchaytiradi, siydik hosil bo’lishiga yordam beradi. Paratgormon esa kalsiy va fosforning suyaklardan qonga chiqarilishiga ta’sir qiladi va bularning siydik bilan chiqarilishini kuchaytiradi.

Siydikning tarkibi va fizik-kimyoviy xossalari. Siydikni tarkibi. 96% suv, 4% quruq moddadan iborat. Quruq moddasi organik va anorganik moddalardan tashkil topgan. Siydik organik moddalarining asosiy qismini oqsillarning parchalanishi natijasida hosil bo’lgan chiqindi moddalar-mochevina (siydikchil), siydik kislota, purin asoslari (guanin, adenin, gipoksantin, ksantin) kreatin tashkil qiladi. Siydikdagi azotning 90%ga yaqin qismi mochevina azotiga to’g’ri keladi. Shu azotli moddalardan tashqari ichaklarda oqsillarning chirishi oqibatida hosil bo’lgan indol, skatol, fenol, krezol kabi moddalar ham siydikda bo’ladi. Bu moddalar ichaklarda hosil bo’lishi bilan qonga so’rilib, jigarga keladi va u yerda sulfat kislota bilan birikib zararsizlantiriladi. Shu sababli ular siydik tarkibida indoksil-sulfat (indikan), skatoksil-sulfat, oksifenilatsetat va oksifenil-propionat kislotalar shaklida uchraydi. Siydikda o’t pigmentlaridan ichakda hosil bo’ladigan uroxrom va urobilin, shuningdek, buyrakda sintezlanadigan gippur kislota ham bo’ladi. 1-Jadval Siydikining tarkibi. Moddalar Plazmadagi miqdori hisobida) (foi z Siydikdagi miqdori hisobida) (foi z Shu modda plazmadagiga qaraganda siydikda necha baravar ko’p bo’ladi Suv 90-93 93-95 bir xil miqdorda Oqsillar 7-9 - - Qand 0,1 - - Mochevina 0,03 2 70 baravar Siydik kislota 0,002 0,05 25 baravar Na 0,32 0,35 bir xil K 0,02 0,15 7 baravar Mg 0,01 0,04 40 baravar Ca 0,0025 0,006 2,4 baravar Cl 0,37 0,6 1,6 baravar PO 4 0,009 0,27 30 baravar SO 3 0,002 0,18 90 baravar Ammiak 40 baravar

Siydik bilan anorganik tuzlardan natriy, kaliy tuzlari, sulfatlar, fosfatlar chiqariladi. Sog’lom organizm siydigida oqsillar va qand odatda bo’lmaydi. Ammo, ayrim hollarda juda qisqa vaqt davomida, og’ir jismoniy ish bajarayotgan odam va hayvon siydigida kam miqdorda oqsil bo’lishi mumkin. Biroq siydikda surunkasiga sezilarli miqdorda oqsil bo’lishi kasalliklar paytidagina kuzatiladi. Oqsillarning siydik bilan chiqish hodisasiga albuminuriya deyiladi. Ayrim fiziologik holatlarda (qo’rqish, hurkish, simpatik nerv tizimining qo’zg’alishi, adrenalinning ko’p ajralishi natijasida) va bir qator patologik hollarda siydik bilan qand, glyukoza chiqarilishi mumkin. Bu hodisaga glyukozuriya deyiladi. Turli buyrak kasalliklari, siydik yo’llarining jarohatlanishi va boshqa bir qator hollarda siydik bilan qon chiqishi ham mumkin -gematuriya deb shunga aytiladi. Odam va hayvonlarning bir qator infeksion va parazitar kasalliklari paytida siydikda gemoglobin uchrashi mumkin, bu gemoglobinuriyadir. Voyaga yetgan odamlarning buyraklari bir kecha-kunduzda o’rtacha: erkaklarda 1000-1500 ml, ayollarda 900-1200 ml siydik ajratadi. Bu ko’rsatkich otlarda 2-5 litr,sigirlarda 6-12 l.,qo’ylarda 1,5-2,0 l..ni tashkil etadi. Siydikning bir kecha kundkzlik miqdori va uning ajralishi ham keng ko’lamda o’zgarib to’radi. Odamlar o’xlayotgan paytda, kechasi soat 2-4 lar orasidakam miqdorda, tushlik va kunning ikkinchi yarmi soat 2-4 lar orasida ko’p miqdorda siydik ajraladi. Siydik ajralishining o’zgarishi iste’mol qilingan oziqalar tarkibi va ichilgan suvning miqdoriga, uning gavda to’qimalari bilan birikish sharoitlariga, hamda ter bezlari bilan ajralishiga, tashqi haroratga, yil fasllariga, bajarilayotgan ish hajmigava ko’pgina boshqa omillarga bog’liqdir. Davomli ish bajarilganida siydik hosil bo’lishi yoki diurez, kamayadi, qisqa muddatli jadal ish bajarilganida esa- tezlashadi. Siydikning barcha fizik va ximik xususiyatlari ham bir kecha kunduz davomida o’zgarib to’radi. Siydik tarkibida miqdoriy jihatdan keng ko’lamdagi, kelib chiqishi jihatidan to’rli tuman bo’lgan organik va noorganik moddalarning oraliq va oxirgi mahsulotlarini

saqlaydi. Odamlarning bir kecha kunduzli siydigida o’rtacha qo’yidagi moddalar saqlanadi (gramm hisobida). Siydikni barcha tarkibiy qismlari unda erigan, lekin eruvchanlik darajasi har xil moddalar uchun bir xil bo’lmagan va odatdagi suvli eritmalariga mos kelmaydi. Siydikning tarkibiga ovqatlar tarkibi va organizmning holati (faoliyat va tinchlik, to’qlik va ochlik) jiddiy ta’sir ko’rsatadi. Odamlar siydigining zichligi 1,010-1,025 ga teng, qattiq moddalarining miqdori o’rtacha 4 % ni tashkil etadi. Odatda ovqatlangandan va suv ichilganidan keyin, katta miqdorda past molekulyar og’irlikga ega bo’lgan oqish rangdagi siydik ajraladi. Siydikning ranggi-och sariqdan qoramtir qizg’ish ranggacha o’zgarib, odatda siydik pigmentlariga, hamda oziqalar tarkibiga bog’liq bo’ladi, ya’ni ular tarkibidagi ko’plab pigmentlar siydikga o’tadi. Siydik ajralish tezlashganda uning ranggi ochroq bo’ladi, organizm tomonidan katta miqdorda suv yo’qotilganda Yu, ko’chli ter ajralganida, tana harorati ko’tarilganida uning ranggi qizg’ishroq bo’ladi. Odamlar siydigi qonga nisbatan biroz kislotaliroq, ya’ni kuchsiz kislotali muhitga ega: odam siydigining muhiti pH-4,7 dan 6,5 gacha o’zgarib to’radi. Siydikning reaksiyasi qon tarkibidagi kislotalar va ishqorlarning miqdorini ortib ketishiga bog’liq. Ortiqcha kislotalar va ishqorlarning siydik bilan chiqarilishi, qonning mutadil reaksiyasini ta’minlaydi. Aksariyat hayvonlar siydigi tiniq, sarg’ish tusda bo’ladi. Siydikning rangi tarkibidagi pigmentlarga (uroxrom, urobilin, iste’mol qilinayotgan ozuqa pigmentlariga), ajralayotgan siydik miqdoriga, konsentratsiyasiga bog’liq. Toq tuyoqli hayvonlar siydigida kalsiy karbonat kristallari ko’proq uchraydi. Shu sababli biroz loyqaroq tuyuladi. Turli hayvonlar siydigining solishtirma og’irligi bir-biridan farq qiladi. Jumladan, siydikning solishtirma og’irligi o’rtacha otlarda 1,040, qoramollarda 1,032, qo’ylarda 1,042, itlarda 1,025 teng. Ichilayotgan suvning miqdori ajralayotgan siydik solishtirma og’irligiga sezilarli ta'sir qiladi. Osmotik faol moddalar, turli ionlar ko’p miqdorda siydik bilan birga chiqariladi.

Shu sababli siydikning osmotik bosimi baland bo’lib, 25-30 atmosferaga teng keladi. Siydik bilan chiqarilayotgan ionlar miqdori organizmning holatiga qarab keng doirada o’zgarib turadi. Bu esa o’z navbatida siydik osmotik bosimining bir muncha beqaror bo’lishini, o’zgarib turishini taqozo qiladi. Siydik muhiti hayvon iste’mol qilayotgan ozuqalarning xiliga va tarkibiga, organizmning holatiga bog’liq. Jumladan, o’txo’r hayvonlar siydigi ishqoriy muhitga ega bo’lib Ph=8,7- 7,1ga teng. Go’shtxo’r hayvonlar ko’p miqdorda oqsil iste’mol qilayotganliklari uchun siydigi bir muncha kislotali muhitga ega bo’ladi. Ph=5,77,0ga teng. Aralash ozuqa iste’mol qiladigan hayvonlar, jumladan cho’chqalar siydigi, iste’mol qilayotgan ozuqa xiliga qarab, ishqoriy yohud kislotali bo’ladi. Onasini emadigan buzoqlar siydigi kislotali bo’lib Ph=5,7ga teng. Yoshi ulg’ayib borgan sari ratsionda o’simlik mahsulotlari ko’payib qolganiga yarasha siydigi ishqoriy muhit kasb etib boradi. Hayvon og’ir jismoniy ish bajarayotganda siydigining kislotaligi bir muncha oshishi mumkin. Ishdan so’ng esa bu ko’rsatkich avvalgi holiga qaytadi.

Siydik chiqarish. Siydik buyraklarda uzluksiz ravishda hosil bo’lib, buyrak jomiga quyulib turadi. Buyrak jomi siydikka to’lgach u qisqaradi, oqibatda siydikni ichki siydik yo’llari orqali qovuqqa (siydik pufagiga) haydaydi. Siydikning ichki siydik yo’llari bo’ylab harakatlanishiga, ularda kuzatiladigan chuvalchangsimon-peristaltik harakatlar bir muncha qulaylik tug’diradi. Ichki siydik yo’llarining bunday to’lqinsimon harakati ularga buyrak jomidan siydik chiqarilish bilan boshlanadi va har minutda 1-5 martadan takrorlanib turadi hamda 20-30mm/sek. tezlik bilan tarqaladi. Shunday qilib belgili muddat davomida buyrak jomidan keladigan siydik, ma’lum vaqtdan keyin qovuqni to’lg’azadi. Qovuq siydikka to’lishi bilan vaqt-vaqtida tashqariga chiqarib turiladi. Qovuq to’layotganda undan siydikning tashqariga oqib tushishiga va ichki siydik yo’llaridan qaytib chiqishiga sfinkterlar yo’l qo’ymaydi. Jumladan, qovuqdan siydik chiqarish kanali boshlanadigan joyda muskulli halqa-qovuq sfinkteri bor. Undan sal pastroqda esa, siydik chiqarish kanali sfinkteri joylashgan. Qovuq to’layotganda bu sfinkterlar yopiq bo’ladi. Shu bilan siydikning tashqariga chiqarilmasligi ta’minlanadi. Ichki siydik yo’llarining qovuqqa quyiladigan joyidagi teshigida shilliq parda buramasi bor. Shunga ko’ra siydik qovuqdan, hatto u qisqarayotganda ham ichki siydik yo’llariga qaytib chiqa olmaydi. Qovuq devori doimo bir me’yorda tonik holda qo’zg’algan bo’ladi. Shu sababli u doimo tarang holda turadi. Ammo uning tonusi buyrakdan kelayotgan siydik miqdoriga mutanosib ravishda bo’shashib boradi, shu tufayli, u yangi-yangi siydik porsiyalarini sig’diraveradi. Qovuq siydikka to’lgan sari siyishga, siydikni tashqariga chiqarishga ehtiyoj tug’iladi. Oqibatda siygi qistaydi. Siydikning qovuqdan tashqariga chiqarilishi uchun qovuq devori qisqarishi va shu vaqtda qovuq hamda kanal sfinkterlari bo’shashuvi kerak. Bu vaqtda siydik, siydik chiqaruv kanaliga haydaladi va tashqariga chiqariladi. Siyish tugashi bilanoq sfinkterlar bekiladi, qovuq esa tonusi kamayib, kengaya boshlaydi. Oqibatda yangi porsiya siydik qabul qilish uchun tayyor bo’ladi. Siydik chiqarilishi reflektor aktdir. Qovuq sfinkterlar faoliyati simpatik va parasimpatik nerv tolalari

yordamida boshqariladi. Simpatik nerv qo’zg’alganda qovuq kengayadi, sfinkterlar mahkam yopiladi. Bu vaqtda siydikning qovuqda yig’ilishi uchun sharoit tug’iladi. Parasimpatik nerv tolasi qo’zg’alganda esa qovuq tonusi oshadi, oqibatda u qisqaradi, sfinkterlar bo’shashib, ochiladi. Natijada siydikning chiqarilishi uchun imkoniyat yaratiladi. Siydik chiqarilishini boshqaradigan markaz orqa miyaning bel-dumg’oza sohasida joylashgan. Siydik chiqarish refleksi quyidagicha sodir bo’ladi: qovuq to’lganidan keyin devorlaridagi retseptorlar qo’zg’aladi. Hosil bo’lgan impulslar siydik chiqarish markaziga uzatiladi, oqibatda markaz qo’zg’aladi. Javob reaksiyasi parasimpatik nerv tolasi orqali qovuqqa beriladi va qovuq qisqarib, sfinkterlar bo’shashadi, shunda siydik tashqariga chiqariladi. Siydik chiqarilishini boshqaradigan orqa miyadagi markaz uzunchoq miya, o’rta miya va bosh miya yarim sharlari po’stlog’i nazorati ostida ishlaydi. Bu siydikni to’xtatib turish yoki kuchaytirish, ya’ni ixtiyor, xohishga qarab siyish bilan namoyon bo’ladi. Diurezning miqdori bir qator omillarga qarab o’zgarib turadi. Diurez miqdoriga ichilgan suv yohud boshqa suyuqliklarning miqdori, iste’mol qilingan ozuqalarning xili va tarkibi, organizmning holati, iqlim, sutkaning davri, hayvonlarning turi va boshqa bir qator omillar ham ta’sir ko’rsatadi. Organizm kunduzi kechasiga nisbatan ancha faol bo’ladi. Shu sababli, moddalar almashinuvi kunduzi bir muncha tez kechadi, natijada kunduzi ajraladigan siydik miqdori ham kechasidagiga qaraganda bir muncha ko’p bo’ladi. Suv ko’p ichilganida yoki sersuv oziqalar ortiqcha iste’mol qilinganda ham diurez miqdori ortadi. Aksincha, hayvon ko’p terlasa (og’ir jismoniy ish bajarganda) diurez bir muncha kamayadi. O’z-o’zidan ma’lumki, ajraladigan siydik miqdori siydik hosil bo’lish darajasiga bog’liq. Siydik hosil bo’lishiga bir qancha omillar ta’sir ko’rsatadi. Bu omillarni ikki guruhga ajratish mumkin: buyrak faoliyatiga bevosita ta'sir qiladigan real omillar va boshqa organlar orqali unga ta'sir qiladigan ekstrarenal omillar. Bu omillarning bir qismi filtratsiyaga, bir qismi esa reabsorbtsiyaga ta'sir ko’rsatadi. Filtratsiyaga ta'sir ko’rsatadigan real omillar faol koptokchalar miqdori, ularning kapillyarlardagi qon bosimi, kapsuladagi bosim, koptokcha kapillyarlari va kapsula

devorining o’tkazuvchanligi kiradi. Plazma onkotik bosimi, to'qimalarning gidratatsiya darajasi, qon aylanish tizimi va ter bezlarining faollik darajasi filtratsiyaga ta'sir ko’rsatadigan ekstrareal omillar hisoblanadi va hokazo. Qo’shimcha ayiruv organlari . Odam va odamsimon maymunlar teri va o’pka orqali qabul qilingan suvni 60%gacha ajratishi mumkin. Ich ketish paytida organizmdan suvni chiqarishda ichaklar ham jiddiy rol o’ynaydi. Organizm uchun umumiy suvning 10-11% ini yo’qotish, uning hayoti uchun juda havflidir. Siydik va ter tarkibida suv ajralishining kamayishi organizmda suvdan samarali foydalanishning muhim omillaridan biridir. Odamlar va hayvonlar terisining ekskretorlik funksiyalari . Ter va yog’ bezlari - terining ekskretor organlari hisoblanadi. Odamlarda ter bezlarining miqdori 2,5 mln.ga yaqin, ular, yuz, kaft, tovonlar va qo’ltiq osti chuqurliklarida katta miqdorda joylashgan. Ter bilan katta miqdorda suv va moddalar almashinuvining oxirgi mahsulotlari ajralganligi sababli, ter ajralishi, buyraklar ishini ancha yengillashtiradi. Ammo siydik ajralishi bilan ter ajralishi orasida bir-biridan spesifik farq mavjud. Bo’yraklar orqali ajraladigan qator moddalar, ter bezlari bilan ajralmaydi. Qondan suv va tuzlarning chiqarilishi tufayli ter ajralishi osmotik bosim darajasining doimiyligini ta’minlaydi. Odam organizmida turli xildagi aniq va sezilmaydigan ter ajralishlari farqlanadi. Sezilmaydigan ter ajralishi tinimsiz bajariladi, bu paytda teri yuzasidan ajralgan ter birdaniga bug’lanib ketadi. Aksincha, ter jadal va ko’p ajralsa, u teri yuzasida tomchi shaklida jamlanadi (aniq-sezilarli ter ajralishi). Yangi tug’ilgan bolalar 4 oylik bo’lguniga qadar ter bezlardan ter ajralishi kuchsiz namoyon bo’ladi, sezilmaydigan ter ajralishi esa hayotning dastlabki oylarida kuchliroq namoyon bo’ladi, ammo bo’yning o’sishi va tananing kattalashishi natijasida kamaya boradi.

A.Yu. Yunusov ma’lumotlariga ko’ra yosh ulg’ayishi tufayli organizmning turli qismlarida ter ajralishi ortadi. Qo’ltiq osti chuqurligida terning ajralishi jinsiy yetilganida yuzaga keladi, bundan tashqari ulg’aygan odamlar tanasining turli qismlarida ter ajralishi bir xil emas. Boshning soch bilan qoplangan qismi, qo’ltiq chuquri, kaft va tovonlar yuzasi va jinsiy organlar atrofi kuchli terlaydi. Ter ajralishi bu qondan suv va tuzlarning filtrlanishi emas, balki bu haqiqiy sekretsiya ekanligi ter ajratuvchi bezlar tabiatan alohida o’zi faoliyat ko’rsatuvchi organlar tizimi ekanligi aniqlangan. Ter ajralishinining boshqarilishi bosh miya katta yarim sharlari oraliq, uzunchoq va orqa miyalardagi markazlar orqali nazorat qilinadi. Ruhiy qo’zg’alishlar va ayrim ehtiroslar – qo’rquv, g’azablanishlar natijasida odamlardan «sovuq ter» chiqadi, ya’ni ter ajralishi bilan bir vaqtda terilar torayadi va terining qon bilan ta’minlanishi kamayadi, teri sovqatadi shu sababli sovuqqa qotish sezgisi seziladi. Ter bezlarining simpatik sekretor nervlar, parasimpatik omimitik zaharlar ta’sirida qo’zg’aladi. Pilokarpin ter ajralishini kuchaytirsa, atropin esa uni to’xtadi. Adrenalin va simpatin faqatgina odamlarda ter ajralishini qo’zg’atmaydi emas, balki ajralayotgan terni ham tormozlaydi. Orqa miyadan yuqorida – uzunchoq va oraliq miyalarda ham ter ajralishi markazlari joylashgan, ularning ustidan nazorat qiluvchi oliy markazlar bo’lib, bu markazlar katta yarim sharlarning oldingi bo’limida joylashgan. Toychoqlarning katta yarim sharlarini oldingi bo’limlari qo’zg’atilganda ularda kuchli ter ajralishi kuzatilgan. Ter ajralish markazlari reflektor ravishda qonning kimyoviy tarkibi bilan qo’zg’atiladi. Bizning nazarimizda ter ajralishining asosiy qo’zg’atuvchisi bo’lib qon tarkibidagi korbanat angidridning miqtori va uning harakatini ko’tarilishi bo’lsa kerak. Yengil nafas qisishi va qonning isishi ter ajralishini chaqiradi. Hattoki bir qo’l bilan tana terisini bir qismini isitish tufayli o’sha joyda mahalliy hamda butun tanada ham ter ajralishini qo’zg’atish mumkin. Bu esa ter ajratuvchi reflekslardan o’sha qo’l qo’yilgan teridagi issiqlik qabul qiluvchi reseptorlarni

innervasiya qiluvchi orqa miya segmentida hosil bo’lgan qo’zg’alish, orqa miyaning boshqa segmentlariga ham tarqalishini ko’rsatadi. Terning miqdori va tarkibi. Mo’’tadil holatda odamlarda bir kecha – kunduzda 1 litrga yaqin (500-900 ml) ter ajraladi. Yozning jazirama issiqlarida terning miqdori 2-3 litrgacha yetadi va o’zaro mos holda siydikning miqdori kamayadi. Jismoniy ish bajargan paytda ajralayotgan terning miqdori ortadi, organizmni hammomda yoki quruq havo vannalarida qizdirganda 1,5-2 soat ichida uning miqdori 2-2,5 litrgacha yetishi mumkin. Issiq sharoitda og’ir jismoniy ish bajarganda bir kecha-kunduzda 15 litrgacha ter ajraladi, odam qancha ko’p suv ichsa u shuncha ko’p terlaydi. Terning zichligi 1,002-1,010 bo’lib tarkibidagi quruq moddalarning miqdori 0,5-2,5% ni tashkil etadi. Terning tarkibi asosan moddalar almashinuvining jadalligiga va bo’yraklarning fuksional xususiyatlariga bog’liq bo’ladi. Terning neorganik qismi 0,4-1%ni tashkil etadi, ularga NaCl, KCl, fosfatlarni, sulfatlarni va unchalik katta bo’lmagan miqdordagi tuzlar kiradi. Mochevena, siydik kislotasi, ammiak, kreatinin, gippur kislotasi va boshqalar terning organik qismini tashkil etadi. Otning teri mochevina saqlamaydi, lekin oqsil borligi aniqlangan. Terining katta o’lchamdagi yuzasini lak bilan yopib, ter ajralishni to’xtatish natijasida kuchli zaharlanish hodisasi kuzatiladi, ayrim hollarda bu holat o’lim bilan tugashi mumkin. Shoxli hayvonlarda ter ajralishi termoregulyasiya uchun jiddiy ahamiyatga ega emas, lekin issiq iqlim sharoitda u ortadi. Odamlarda bir kecha-kunduzda 2 litrdan ortiq ter ajraladi. Yog’ bezlari. Yog’ bezlaridan teri yog’i ishlab chiqariladi, ular golokrinli bezlar qatoriga kiradi, chunki ularning sekreti qayta sekretor hujayralarni yemiradi. Teri yog’i odatda, turli konsentratsiyadagi moy tomchilaridan, moy tomchilari yopishgan bez hujayralarining yemirilgan bo’lakchalaridan, yuqori spirtli erkin yog’ kislotalaridan, juda kam miqdorda xolesterin kristallari va uning esterlaridan

hamda teri epidermiyasining qurigan epitelial hujayralaridan iborat. Teri moy ajratgan paytda suyuq bo’lib teri yuzasida juda tez quyuqlashadi. Yog’ bezlari joylashgan joyiga qarab teri moyining tarkibi o’zgaradi, u terini yumshatadi va soch hamda jun tolalarini moylab turadi. Odamlarda bir kecha-kunduzda 20 g teri moyi ajraladi (uglevodlar bilan juda ko’p oziqlanganda va yilning issiq oylarida uning miqdori ortadi). Yog’ bezlarining funksiyasi simpatik nervlar bilan boshqariladi. Odamlar terisidagi yog’simon moddalar shox qatlami hujayralarining parchalanishi hisobiga hosil bo’ladi. Yog’ bezlarining past nuqtali eruvchan sekretor yog’laridan farqi shox qatlam yog’lari ancha yuqori erish nuqtasiga egadirlar va katta miqdorda xolesterin va uning hosilalarini saqlaydi. Teri moyining sekretsiyasi hayvonlar uchun muhim ahamiyatga ega, ayniqsa terini qurishdan va jun qoplamiga suvni kirishidan saqlashda juda ahamiyatlidir. Suvda suzuvchi parrandalarning patlarini moylovchi dumg’oza bezi sekreti deyarli suv o’tishini yo’qqa chiqaradi. Qo’y va echkilarning yog’-ter aralashmasi junni yumshatadi va mustahkam qiladi, jun tolalarini bir-biriga yopishishini ta’minlaydi, bu esa uni nam o’tishidan saqlaydi, chigallashib ketishini oldini oladi va nihoyat runonning to’g’ri saqlanishini saqlab qoladi. Qo’y va echkilar (angor echkilarida) ning ter va yog’ bezlari tinimsiz sekret ajratadi, uning miqdori esa mayin junli qo’ylarda dag’al junli qo’ylarga nisbatan ancha ko’p bo’ladi.

Jigar va o’pkaning sekretor funksiyasi. Ovqat hazm jarayonida oziq mahsulotlarning parchalanishi natijasida hosil bo’lgan zaharli moddalarning qonga so’rilishi natijasida jigarga tushib, u yerda parchalanadi yoki zararsizlantiriladi. Bu mahsulotlar jigarda nukliyeoproteidlar bilan birikishi yoki glyukuron va boshqa kislotalar bilan juft birikmalar hosil qilish yo’li bilan zararsiz birikmalarga aylanadi. Jigarda va boshqa organlarda nuklein kislotalar tarkibiga kiruvchi purin asoslari almashinuvining oxirgi mahsulotlari sifatida siydik kislotasi hosil qiladi. Jigarda azot almashinuvining oxirgi mahsulotlari, aminokislotalar va ammiak azotlaridan mochevina sintezlanadi. Organizmda parchalangan gemoglobindan jigarda o’t pigmentlari hosil bo’ladi. Zararsizlantirilgan zaharli moddalar – siydik kislotasi va mochevina organizmdan siydik va ter tarkibida chiqariladi. Zararsizlantirilgan moddalarning bir qismi, siydik kislotasi va o’t pigmentlari, ovqat hazm qilish kanali orqali tezak va o’t suyuqligi tarkibida, o’t pigmentlarining qolgan qismi esa siydik tarkibida chiqariladi. O’pka orqali moddalar almashinuvining oxirgi mahsulotlari: suv bug’lari va korbanat angidirid gazi, moddalar almashinuvi jarayonlarida hosil bo’lgan organizmga tushgan formakalogik moddalarning parchalanishi tufayli hosil bo’ladigan gazsimon mahsulotlar organizmdan chiqariladi.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Rajamurodov Z.T. Odam va hayvonlar fiziologiyasi. Toshkent, 2010 2. Бабский Е.Б. Физиология. Тошкент, 1972. 3. Алматов К.Т. Одам ва ҳайвонлар физиологияси. Тошкент, 2004. 4.

Internet saitlar 1. www. Fiziology.ru 2. www . Tib.uz

Похожие

Xujayra fiziologiyasi

Tayanch-harakat tizimining fiziologiyasi, yosh hususiyatlari va gigienasi

Yoshlar fiziologiyasi va gigiyenasi fanining mazmuni, ahamiyati va tarixi

Sekresiya bezlari fiziologiyasi va uning yoshiga xos xususiyatlari jinsiy etilishi

NERV TIZIMI VA OLIY NERV FAOLIYATI. ANALIZATORLAR