Sekresiya bezlari fiziologiyasi va uning yoshiga xos xususiyatlari jinsiy etilishi - Валеология - Рефераты

Sekresiya bezlari fiziologiyasi va uning yoshiga xos xususiyatlari jinsiy etilishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

80.5 KB

Sekresiya bezlari fiziologiyasi va uning yoshiga xos xususiyatlari jinsiy etilishi Rreja: 1. Ayirsimon bez 2. Qalqonsimon bez 3. Qalqonsimon bez oldi bezlari. 4. Gipofiz . 5. Buyrak usti bezlari . 6. Me’da osti bezi. 7. Jinsiy bezlar

Ichki sekretsiya bezlari yoki endrokrin bezlarga chiqarish yo’llari bo’lmaydigan, ishlab chiqaradigan moddalarini (garmonlarni) to’g’ridan-to’g’ri qonga chiqariladigan bezlarga aytiladi. Ichki sekrettsiya bezlariga ayrisimon bez, qalqonsimon bez, me’da osti bezi jinsiy bezlar, qalqonsimon old bezlari, buyrakusti bezi, gipofiz va epifiz bezlari kiradi. Shulardan oshqozon osti bezi va jinsiy bezlar aralash bezlardir.Chunki ular qonga o’tadigan garmonlar ham tashqariga chiqariladigan sektor ham hosil qiladi. Ichki sekretsiya bezlari fizologik jixatidan juda faol bo’ladigan moddalar garmonlar ishlab chiqaradi. Bu garmonlar moddalar almashinuviga, organizimning o’sishiga, jismoniy va ruxiy jixatdan rivojlanish, to’qimalarning differentsiatsiyalanishiga, balog’atga etishiga va barcha organlarning fa’oliyatiga ta’sir ko’rsatadi. Gormonlar ta’sirining xususiyati shuki,xujayraga utib unda ro’y berayotgan protseslarga ta’sir ko’rsatadi. Gormonlar shu qadar aktiv bo’ladiki, masalan, 2500-3000 kishining qonidagi qand qontsentratsiyasinikamaytirish uchun 1gr insulin kifoya qiladi. Endokrin bezlari faoliyatining buzilishi talayligi jiddiy kasaliklarga olib keladi. Bu buzilishlar ikki xil bo’ladi. Garmonning ortiqcha ishlab chiqarish yoki aksincha kam ishlab chiqarish xar ikkala holda ham odamda davo qilishni talab qiladigan kasalik paydo bo’ladi. Endrokrin bezlar o’zoro maxkam bo’lib,bir-biriga ta’sir ko’rsatib turadi, Ayni vaqtda ularning butun faoliyatini markaziy nerv siitemasi boshqarib turadi: qonga utgan garmonlar uz navbatida markaziy nerv sistemasining fuktsional xolatiga ta’sir kursatib uning kuzgaluvchanligini o’zgartiradi. Bola usib rivojlanib borgan sayin endokrin sistemasi ham marfologik jixatdan etilib, funktsional jixatidan mukamalashib boradi. Birok bularning hammasi ham bir vaqtda, baravariga to’la etilmaydi. Ayirsimon bez

Bu bez yoki buqoq tish suyagining orqasida bo’lib, yuqori tomondan traxeaga past bo’lib, yuqori tomondan traxeaga, passtki tomonda xa aortaga taqalib turadi. Bu bez ikkita assilitrin qisimdan, tashqil topgan va bo’lakchali tuzilishga ega. Har bir bo’lakchasi po’stloq va manez (miya) qavatidan iborat. Bola tug’ilganda uning ayrisimon bezi ancha rivojlangan bo’ladi. Bola tug’ilgan vaqtda bu bez massasi 13-14g ga etadiki ,bu-tana massasining 0,42%ni tashqil qiladi.15 yoshga borib (ba’zi ma’lumotlarga qaraganda 10 yoshga borib) ayrisimon bezning mutloq massasi eng kata miqdorga egadir, lekin bunda uning nisbiy massasi kamayib ketadi. Ayirsimon bezning organizmida bajaradigan funktsiyasi kamroq o’rganilgan bo’lib, undan ajraladigan garmonlar ko’pgina bezlar garmonining organizm tamonidan realitsasiya qilinishini ta’minlaydi. Ba’zi ma’lumotlarga qaraganda timus organizm reptseptiligini oshirish uchun muxim ro’l o’ynaydi. Ko’pgina olimlarning fikricha timus rivojlanishini quyidagi etaplarga bo’lish mumkin. 1. Embrional davri-1 yoshgacha 2. Erta bolalik davri-1-3 yosh orasida 3. Bolalaik davri -3-6 yosh (timusning eng rivojlangan davri). 4. Erta involyutsiya davri-9-15 yosh 5. O’smirlaik davri-16-20 yosh 6. Etuklik davri-20-40 yosh 7. Keksalik davri-40-45 yosh Temusning yana bir garmonitimozin yaqinda aniqlandi. Ayirsimon bez 25 yoshga kelib yog’ to’qimasiga aylanib ketadigan degan asossiz fikr so’nggi yillargacha saqlanib kelgan. Lekin yo’gga aylanib ketgan tuqima bo’laklari orasida sikret ishlab chiqaradigan qismlar saqlanib qolib, katta yoshli odamlarda ham muayyan garmonlar ro’l o’ynaydi. Qalqonsimon bez Qalqonsimon bez bo’yinda, xiqildoqning oldida joylashgan bo’lib uchta bo’lak: ikkita yon bo’lak va bitta o’rta bo’lak – bo’yinchadan tashqil topgan. Qalqonsimon bezdan qon limfa tomirlarining qalin turi o’tadi, shunga ko’ra u qon

bilan mo’l – ko’l ta’minlanadi. Katta odamlarda bu bezning og’irligi 20 g kelib, u ichki sekretsiya bezlari ichida eng kattasi xisoblanadi. Uning garmonlari tiroksin va trimotrizindir. Qalqonsimon bezdan butun organizmdagi yodning 20 % saqlanadi. Bu bezning garmonlari ancha barqaror bo’lib qonga chiqariladigan keyin 50 -70 kungacha saqlanadi. Bu bezning katta odamlar organizmi uchun ahamiyati shundan iboratki uning garmonlar ta’siri ostida oksidlanish protsislari tezlashadi. Tiroksin organizm tomonidan kislarodning uzlashtirib olishini tezlashtiradi. Shuning uchun ham tiroksin bezdan ko’plab ajralib chiqarilganidan yurak urishi tezlashadi, odam tez- tez nafas ola boshlaydi. Temperatura ko’tariladi va xakoza. Bundan tashqari tireoid garmonlar uglevodlar, oqsilar va yog’lar parchalanishining kuchaytiradi. Tiroksin MNS-si qo’zg’aluvchanligini ancha oshirib yuboradi. Keyingi tekshirishlar shu narsani aniqladiki, qalqon bezi Yana bir garmon tirokol’tsitoni ishlab chiqarar ekan .Uning asosiy xususiyati shu bilan xarakterlanadiki tirokol’tsitonin ta’sirida qon tarkibida kal’tsiy kamayib,suyak tarkibida oshadi. Qalqonsimon bez yosh organizimining usishi va rivojlanishi uchun qalqonsimon bez garmonlari muxim ahamiyatga ega. Agar bu vaqtda bez garmonlari etarli ajralmas, bo’y o’smaslik, ya’ni kretinizim kasalligi kelib chiqadi, Qalqonsimon bezning giper funksiyasi vaqtda pisixik faoliyatning kuchsizlanishi, gipormiya asosiy almashunuvining kuchsizlanishi kabi xolatlar uchraydi,bez kattalashib,asosiy almashinuv ancha kuchayadi, kishi besaranjon bo’lib qoladi, qo’zg’aluvchanlik oshib ketadi . Qalqonsimon bez oldi bezlari. Bu bezlar ikki juft bo’lib, qalqonsimon bezning orqa tomonida joylashgan, unga juda taqalib turadi .Ularning ajratgan garmonini paratgamonlar deyiladi. Paratgarmoning asosiy xususiyati qon zardobida kalttsiy moddasini ma’lum miqdorda saqlashdir. Bu garmon D vitamini hamda tasitrotlar bilan birgalikda kal’tsiy fosfort almashinuvini boshqarib boradi .Yosh va katta organizimda parat garmonlar kal’tsiy-fosfor almashinuviga ta’sir etar ekan, nerv muskul qo’zg’alishini ham boshqarib boradi. Bu gormonlarning yosh organizimda yetarli bo’lishi suyaklarning usishi va rivojlanishini ta’mimnlaydi. Bu bezlar juda kichik

bulishidan kat’iy nazar organizm uchun muxum ro’l uynaydi, ya’ni tanadan ajratib olib tashlansa tirnoklik kasalligi yuzaga keladi va organizm xalok bo’ladi. Qonda ma’lum sabablarga ko’ra «SA» moddasi kamayib ketsa, qalqonsimon bez oldi bezlari shiddat bilan ishlab ketadi. Agar qonda SA miqdori oshib ketsa parat garmon ajralishi birmuncha susayadi. Epifiz yoki miyaning usti ortig’i o’rta miya soxasida joylashgan. Bu bezning asosiy garmonlari bo’lib adrenoglomerulotropin va melatonin xisoblanadi. Adrenoglomerulotropin buyrak usti bezlaridan alvzosteron Ajralishi kuchaytiradi. Melatonik esa jinsiy bezlar ishini tomoslab turadi. Epifiz bezining eng kuchli ishlashi 5-7 yoshlarga to’g’ri keladi. Keyin jinsiy etishish davriga kelib u juda kuchayib ketadi. Lekin 30 yoshlardan keyin yana kattalasha boshlaydi. Epifizning yosh organizm uchun ahamiyati shundan iboratki, u organizmni jinsiy jixatdan barvaqt etishishdan saqlaydi. Agar yosh organizmda bu bezning gino funksiyasi kuzatilsa, erta jinsiy yetishuv ro’y beradi. Giper funktsiya esa etishishni tormozlaydi va semirishni keltirib chiqaradi . Gipofiz . Gipofiz yoki pastki miya ortig’i miya asosida turadi va ponosimon suyakning turk egaridagi chuqurchada joylashgan bo’ladi. Gipofiz massasi-0,5-0,7g keladigan kichkina bezdir.U uchta bo’lak oldingi, oraliq va orqa bo’lakdan iborat. Gipofizning organizm funktsiyalariga ko’rsatadigan juda xilma-xil ta’siri ikki yo’l bilan yuzaga chiqadi. A) tananing o’sishi, moddalar almashinuvi, siydik xosil bo’lishi,sut ajralishi, qon tomirlar devorlari tonusini saklab turish va boshqalarga gipifiz gormonlarining to’g’ridan-to’g’ri ta’sir qilish yo’li bilan. B) boshqa ichki sekretsiya bezlari faoliyatini istumilash yo’li bilan. Gipofizning xilma-xil funktsiyalaridan oldingi bulagining samatrop garmonining organizm usishiga ko’rsatadigan ta’siri aytib o’tamiz. Gipofiz shu bo’lagining funktsiyasi susayib qolsa (gipofunktsiya) organizmning o’sishi va

rivojlanishidagi bir qancha prtsesslar izdan chiqadi. Gipofiz oldingi bo’lagining funktsiyasi bolalik davrida susayib qolsa bolaning bo’yi o’smay qoladi. Bunda moddalar almashunuvi susayib ikkinlamchi jinsiy bezlar rivojlanmaydi, jinsiy organlar etilmay qoladi. Gipofiz oldingi bulagi yaxshi ishlamaganligidan bo’yi o’smay pakana bo’lib qolgan kishi kretindan farq qilib, aqliy jixatidan odatdagicha rivojlanib boradi. Va undan tananing t’og’ri proportsiyalari saqlanib qoladi. Organizm o’sib borayotgan davrda gipofiz oldingi bo’lagi funktsiyasining kuchayib ketishi gigantizmga olib keladi. Jinsiy bular funktsiyasi susayib qoladi. Usish va rivojlanishining qanday borishi nerv sistemasi va gipofiz qolqonsimon bez va jinsiy bezlarga ta’sir ko’rsatiadigan gonotrop garmonlar, shuningdek qolqonsimon bez va buyrak usti bezlarning faoliyatini stimullab turadigan garmonlar xosil bo’ladi. Gipofizning oraliq va orqa bulaklarida bir qancha garmonlar ishlanib chiqiladi. Buyrak usti bezlari . Buyrak usti bular juft bo’lib, qorin bushlig’i orqasida 11-ko’prok umrtqasi damida buyraklar ustida joylashgan xar bir bezning masasi urtacha 5-8 g atrofida bo’ladi. Buyrak usti bezlari qon va limfa tomirlari turi bilan mul-kul ta’minlangan boshqa xar qanday organga qarganda ko’proq qon oladi. Xayotning dastlabki yillarida buyrak usti bezlari sekin o’sadi degan ma’lumotlar bor, 6 yoshda va 10 yoshdan 15 yoshgacha bo’lgan davrda ularning o’sishi zurayadi. Buyrak usti bezlari ichki qavatdan: ichki miya (manez) qavati va tashqi pustlokq qavatidan tashqil topgan. Shu qavatlarning har biri genesdan ham nisbatan mustaqil ichki sekretsiya bezi bo’lib, aloxida qonuniyatlarga muvofik o’sib, rivolanib boradi, hamda har hil fiziologiyaga ahamiyat tutadi. Buyrak usti bezlari miya qismining garmonli adrenalin xudi simpatik nerv sistemasi singari organizmning juda xilma- xil funktsiyalariga ta’sir ko’rsatadi. Adrenalin ta’sirida yurak tomirlaridan tashqari mayda artekiyalar va artermolalar torayadait, qon bosimi ko’tariladi. Adrenalin qondagi qand miqdorining ko’payishiga sabab bo’ladi va jigardagi olixigening qonga o’tishi yordam beradi. Moddalar almashunuvi keskin kuchaytirib,

oksidlanishi protsesslarning stimullaydi. Adrenalin ta’sirida me’daichak yulidagi muskullar bo’shashadi, sfinkterlar ko’zg’aladi, kuz qorachig’lari kengayadi, charchagan sklet muskullining faoliyati asliga qaytadi. Adrenalin suyak kuz yoshi bezlari va xazm hamda nafas yo’llaridagi shilimshik bezlar sekretsiyasini kuchaytiradi. Adrenalinning ta’siri uzoqqa chuzilmaydi, chunki qonda bo’ladigan aloxida fermentlar uni ancha tez parchalab yuboradi. Bolaning buyrak usti bezida pustlok moddasi 3 yoshgacha miya moddasidan ustun turadi. Sungra buyrak usti bezi pustlogining rivojlanishi birmuncha susayadi va bezning bu qismi o’smirlik davriga kelib etiladi. Buyrak usti bezi po’stlog’i ekstaktidan steriodlar grupasiga kiradigan 40 tadan ortiqroq modda ajratib oligan. Bularga usti bezlari po’slog’ining garmonlari uchta gruppaga bo’linadi. 1. Mineralokartikatsiyalar-al’dosteron, kartinosteron va dezeksikortikasiteron. 2. Glyukokartikodilar-gidrokortizon, kartizon va kartixosteron. 3. Jinsiygarmonlar –androgenlar, estrogenlar va pristeron. Mineralkartikaidlar organizmlari mineral tuzlar almashunuvini idora etishda qatnashadi. Ular organizmda ion mu’azanatini, jumladan kaliy va natriyning ion balansini saqlab turishga yordam beradi. Minerelokortikaidlardan al’dosteron hammadan aktiv hisoblanadi. Glyukolortikoidlar moddalar almashuniviga ta’sir ko’rsatadi. Shu gruppa garmonlarining eng aktivi, ya’ni gidrokortizon ta’siri ostida qondagi kanun miqdorida ortadi, organizmda oqsil parchalanishshi zuryadi, yog parchalanisht ham uning yog’ depolaridan sarflanishi ham ko’payadi. Bugarmonlar organizmning muxit noqulay ta’sirlari va infektsiyalariga ko’rsatadigan qarshiligining oshiradi. Chunki ular yalig’lanishi prtsesslarining susaytirib quyish xususiyatiga ega. Shuning uchun ularni yaliglanishiga qarshi garmoenlar deb ham ataladi. Me’da osti bezi. Me’da osti bezi aralash bezlar jumlasiga kiradi. Unda xazm fermentlarini ishlab chiqaradigan xujayralardan tashqari aloxida xujayra tuzilishlari bor. Bular

bez bagrida joylashgan bo’lib, langergans orolchalari yoki atogonlar deb ataladi. Mana shu xujayralarda insulin degan garmon ishlab chiqariladi. Me’da osti bezi bolalarda 2 yoshgacha bo’lgan davrda zo’r berib ushlaydi. Shu yoshda uning massasi chaqaloqlik davridagiga qaraganda 6-7 baravar ortadi. O’simrlik davriga kelganda insulyar apparati shakllanib bo’radi deb hisoblanish mumkin. Oshqozon osti bezi garmoni uglevodlar almashinuviga ta’sir qiladi. Uning ta’siri jigarda glyukozani glikogen ko’rinishida to’plab boradi. Shuning natijasida qondagi qand miqdori doimo bir me’yorda saqlanib turadi. Langergans orolchalari faoliyatining buzilishi diabetga sabab bo’ladi. Me’da osti bunda insulindan tashqari glikogen degan ikkinchi garmon ham ishlab chiqaradi. Bu garmon jigardagi glikogenni glyukozagacha parchalanishiga imqon beradi va bu bilan qondagi qand miqdorining ortishiga olib keladi. Insulin bilan glyukogen antagonistlar. Jinsiy bezlar Jinsiy bezlar ham aralash bezlar qatoriga kiradi. Ularning tashqi sekretsiyasi jinsiy xujayralar yoki murtak xujayralari ya’ni spermatazoidlar hamda tuxum xujayralarini ishlab tashqariga chiqarishdan iborat. Ichki sekretsiya esa garmonlar xosil qilishi va ularni qonga chiqarib turishi bilan aloqador. Funktsional ahamiyati jixatidan erkak va ayol jinsiy bezlarining garmonlari bir-biridan fark qiladi. Erkaklar jinsiy bezlar urug’don. Testosteron erkaklik jinchiy va ikkilamchi jinsiy belgilarni rivojlantiradi. Ayolar jinsiy garmonlari. Bu garmonlarning aktivligi va xosil bo’lishi ma’lum tsikl bilan xarakterlanadi va uni avaral’- menstrual’ (xayz) tsikli deyiladi. Odatda 27-28 kun davom etadi. Bu tsikl odatda 4 davrga bo’linadi: ovulyatsiya old davri, ovulyatsiyada davri ovulyatsiyadan keyingi davr, tinchlik davr. Birinchi, yani ovulyatsiyada old davri tuxumdanda follixulalarning kattalshishi bilan xarakterlanadi. Shu follxulalardan birortasi tuxumdondan tashqari chiqadi. Uning tarkibida tuxum xujayra bo’lib, o’zi estroin gormonini ajratib turadi. Bu xotin qizlarga xos jinsiy belgilarni rivojlantiradi. Follekula pishib-etilgandan keyin u

yoriladi vo tuxum xujayra tuxum chiqaruvchi yo’lga tushadi. Bu protsessni ovulyatsiya deyiladi. Odatda, bu holat oldingi menestruatsiyadan roppa-rosa 14 kundan keyin boshlanadi va bu vaqtada qonda estrogenlar eng ko’p bo’ladi. Follekulalalrning qolgan qismi sariq tanaga aylanadi. Sariq tana tez kattalashib ichki sekretsiya, bezi vazifasini bajaradi va uzidan progestron gormonini ajratib turadi. Uning faoliyati tufayli urug’lanuvchi tuxum xujayraning rivojlanish uchun sharoit yaratiladi. Agar tuxum xujayra uruglanib qolsa, boshqa folikulani pishib yetilmasdan turishini manashu sariq tana bajaradi. Agar tuxum xujayra urug’lanmasa ovulyatsiyadan keyingi davr boshlanadi. Sariq tana organizmdan chiqarib yuboriladi va bu mestruatsiya davri bilan tugallanadi. Ma’lum vaqt o’tishi bilan olidingi davrlar takrorlanadi. Qon kelishi xar 28-kunda qaytarilib 3-5 kun davom etadi. Har bir menstruatsiya davrida taxminan 50-250 ml qon yukotiladi. Odamning ma’lum bir yoshga kelib bolag’atga yetishi jinsiy bezlarning rivojlanishshiga va ularning ichki sekretor faoliyatiga boglik . Bolag’taga etish davri ovqatning turi, mexant va damolshining rejimiga qarab ertarok yoki kechroq boshlanishi mumkin. Ovqat ratsionida oqsil bilan yog ‘etarli bo’lmasa, jismoniy mexnat og’ir bo’lsa, ruxiy istiroblar bo’lib tursa balog’atga yetish kechikadi. Balog’atga yetish davri barcha organizmlarda va umuman butun organizmlarda chuqur morfologik va xususan funktsional o’zgarishlar ro’y berishiga bog’lik. Bu davrda birlamchi va ikilamchi jinsiy belgilar rivojlanadi. Bilamchi jinsiy bezlar jumlasiga jinsiy bezlar (urug’donlar va tuxumdonlar) va jinsiy organlarga –jinsiy olat, prostota bezi, bachadon tuxum yo’llari kiradi. Balog’atga etish davrida erkaklarda etuk spermotozoidlar xosil bo’lla boshlasa, ayollarda tuxum xujayralar xosil bo’lla boshlaydi . Ayollarda q ov va qo’ltik taglariga jun chiqish, ko’krak bezlarining rivojlanishi, azolarning o’ziga xos dumaloq shakliga kelishi, gavda shaklining o’zgarishi, boshqa jisnga mayl paydo bo’lishi, psixika va xulk – atvorining o’zgarishi ikkilamchi jinsiy belgilar xisoblanadi. Erkaklarda soqol- mo’ylab chiqishi, xiqqildoqdagi qaqonsimon tog’ayning kattalashishi, kekirdak paydo bo’lishi, ovozning o’zgarishi, qov, qo’ltiq va badanda jun usishi, boshqa jinsga maiyllik paydo bo’lishi hamda xulq-atvorining o’zgarishi ikiklamchi jinsiy

belgilar xisoblanadi. Balog’atga yetish davrida organizmda katta o’zgarishlar paydo bo’lishi natijasida erkak va ayol shakilanib boradi. Qiz bolaning bolag’tga yetishi taxminan 9-yoshdan boshlanadi, bunda ichki jinsiy orgnalar: bachadon, bachadon naylari, tuxumdon va qinning o’sishi zurayadi, 10 yoshda sut bezlari kattalasha boshlaydi. Sut bezining rivojlanishi protsessii 3-4 yil davom etadi va 14- 15 yoshga kelib tugallanadi. 11 yoshda qovga jun chiqa boshlaydi, bu jun 15 yoshga kelib ancha qalin bo’lib qoladi, 12-13 yoshdan boshlab qo’ltik ostida jun chiqa boshlaydi va 16-yoshga kelib butun chiqib bo’ladi. 12-13 yoshda xaiz boshlanadi. Xaiz boshlanishi jisniy rivojlanishning nixoyasi bo’lmasdan, balki bosqichlardan biridir. Xaiz boshlangandan keyin ikkilamchi jinsiy bezlar rivojlanishda davom etaveradi. Bundan tashqari 13-15 yoshda tuxumdonlarda tuxum xujayra muntazam etishib turmaydi. 15-16 yoshga kelganda keyingina tuxumdonlar funktsiyasi etuk ayolga xos bo’lgan tabiatga kiradi. Unda jinsiy garmonlar etarli miqdorada hosil bo’ladi. Muntazam ravishda har 28-kunda tuxum xujayralar yetilib, ajralib turadi. Qizbolarning taxminan 10-12% 13-15 yoshida xaiz ko’rishi muntazam bo’lmaydi. Xaiz funktsiyasiga qaror topib boradigan fiziologik davr deb ataladi. 15 yoshdan xaizning muntazam bo’lib turmasligi normal jinsiy rivojlanishda o’zgarish ro’y berganini ko’rsatadi va maxsus vrach tekshiruvini talab qiladi. Balog’at etish davrrida qiz bolalarda yog’ tuqimasining taqsimlanishida ham o’zgarishlar sodir bo’ladi: sonda, qorinda va yelka kamarida yog’ to’planib boradi. Skelet birinchi galda chanoq suyaklarning tuzilishida kattagina o’zgarishlar sodir bo’ladi. Bu suyaklar yeniga ancha o’sadi. 15-17 yoshga kelib bu uzgarishlarning hammasi nixoyasiga etadi va qiz boalarning qaddi - qomatiga ayollarga xos xarakterli ko’rinish beradi. Shunday qilib normal rivojlanib kelayotgan sog’lom qizlarning bolag’atga yetish davri 16-17 yoshga kelib tugallanadi. O’g’il bolalarning balog’at yetishi, qiz bolalarga qaraganda 1,5- 2 yil kechrok boshlanadi va unga yarasha kechroq tugaydi. 11-12 yoshda balog’atga etish boshlanganini ko’rsatadigan umumiy belgilar tashqi jinsiy organlar va bezlar yani moyaklarining kattalshib borishidir. Bularning usishi 16-17 yoshda pirovardiga etadi. 12-13 yoshda xiqildoqning qalqonsimon tog’ay o’sa

boshlab, bo’yinning oldingi yuzasida dumbayma ko’rinishida yaxshi sezilib turadi 13-14 yoshda ovoz do’rila boshlaydi, ovozning shu tariqa uzgarishi taxminan 16- yoshga borib tugaydi. 12 yoshdan boshlab qovga jun chiqa boshlaydi bu 17-18 yoshgacha davom etadi. Shu yoshga kelganda qovning jun bilan qoplanishi erkaklarga xos tinga kirib, uzul-kesil tugalanadi va qonusga o’xshab kindik soxasigacha o’sib boradi. 14-15 yoshda soqol-mo’ylablar chiqishi vo qo’ltik ostiga junchiqa boshlaydi. Yuzda avval ustki labga, keyin lunjlarga, eng oxirida yelkaga jun chiqadi. Etuk erkak jinsiy xujayralari spermotozoidlar moyaklarda 13-14 yoshda xosil bo’ladi. Normal rivojlanib kelayotgan 13-15 yoshlar sog’lom o’g’il bolalrda ko’proq ko’krak uchlari bo’rtib chiqadi. Bu bo’rtishlar 14-15 yoshga kelib o’zidan -uzi yo’qolib ketadi. O’gil bolalarda murtak xosil bo’ladigan sut bezi tuqimasining zo’r berib jinsiy garmonlar chiqishiga javoban ko’rsatadigan reaktsiyasi bunag sabab bo’ladi. Balog’atga etish davrining oxirida ko’krak qafasining oldining yuzasiga jun chiqa boshlaydi. Erkaklarda badanidagi junning nechog’lik qalin bulishi, shuningdek jun qoplamining qay tariqa tarqalishi irsiy genetik omilarga bog’liq. O’gil bolalarning balog’atga yetishi davrida muskullar ham zo’r berib rivojlanib, muskullarning qiz bolalardagiga qaraganda ancha ortiq bo’lib qolishiga sabab bo’lib qoladi. Balog’atga yetish davri o’sish suratlarining xiyla tezlashuvi bilan ham xarakteralanadi. Usish suratlarining shu tariqa tezlashuvi skelet suyaklarning o’sishiga, jinsiy garmonlarning stimullovchi ta’sir ko’rsatishiga bolg’ik. O’sishning ana shunday nubertat sakrashi deb ataladi jinsiy rivojlanishning dastlabki bosiqichlarida usishning shu tariqa tezlashuvi ko’riladi. «Sakrab o’sish» kiz bolalarda 11-13 yoshda, o’gil bolalarda 13-15 yoshda bo’lib turadi. Bo’yining yildan-yilga o’sishi ortadi va yiliga 8-10 sm yetadi. Bo’yining o’sishi ayniqsa qiz bolalarda yaxshi seziladi, qiz bolalarning xaiz boshlanishida bir yil oldin bo’y hammadan ko’ra ko’p o’sadi. O’smirlarning o’sish surati jinsi rivojlanish bilan ya’ni jinsiy garmonlarning ta’siri bilan boglik. Jinsiy rivojlanish davrining oxiriga kelib qiz bolalarda 15 yoshga va o’il bolalarda 16 yoshga kelib yilning yil sari o’sishi kamayadi va yiliga 1,52 smni tashqil qiladi.

А dabiyotlar . 1. R.S. Karimov, S.X. Aripova Yoshlar fiziologiyasi va gigienasi. (Ma’ruzalar matni) T-2001 yil 2. M.N. Ismoilov. Bolalar va o’smirlar gigienasi. T-1994 yil. 3. K.S. Sodiqov. O’kuvchilar fiziologiyasi va gigienasi. 4. G.I. Kositskiy va V.A. Polyantsevlar taxririyati ostida Fiziologiyadan amaliy mashg’ulotlar uchun qullanma. Toshkent-1995 yil. 5. E.Maxmudov. B.Aminov. Sh.Qurbonov. O’smirlar fiziologiyasi va maktab gigienasi. Toshkent –1984 yil 6. M.V. Antropova. Bolalar va o’smirlar gigienasi. Toshkent 1981 yil 7. A.A. Markosyan. Yosh fiziologiyasi masalalari. Toshkent. 1977 yil. 8. M.T. Matyushonaeva. Kichik maktab yoshidagi bolalar anatomiyasi va gigienasi. 9. www.ziyonet.uz

Похожие

Sulak bezlari

Xujayra fiziologiyasi

Yosh fiziologiyasi va gigiyenasi fanining predmeti va vazifalari. O`sish va rivojlanishining umumiy qonuniyatlari. Irsiyat va muhit

Buyrak usti bezlari (glandula suprarenalis)

Qon, qon aylanish tizimli fiziologiyasi, yosh hususiyatlari. Organizm ichki muhit- qon, limfa suyuqligi, ularning tuzilishi