Xujayra fiziologiyasi - Валеология - Рефераты

Xujayra fiziologiyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

84.294921875 KB

Xujayra fiziologiyasi Reja 1. Fagotsitoz 2. Pinotsitoz 3. Hujayraning ta’sirlanuvchanligi

Hujayra - ko`p hujayrali organizmning elementar qismidir. U biologik sistema bo`lib, tashqi muhit bilan uning o`rtasida doimo modda va energiya almashinib turadi. Ko`p hujayrali organizmda hujayra uchun tashqi muhit bo`lib hujayra tashqarisidagi suyuqlik hisoblanadi. Ko`p hujayrali organizmda har bir hujayra o`zining modda almashinuvi darajasi bilan farqlanib turadi. Tashqi muhitdan hujayraga hujayra ichki tuzilmalarini hosil qilishda ishtirok etadigan hamda hujayrada parchalanib energiya beruvchi moddalar va kislorod kiradi. Yuqorida aytilgan moddalar hamda suv, ionlar, vitaminlar, gormonlar (hujayra funktsiyasini boshqarib turuvchi) hujayrani tashqi muhitdan ajratib turuvchi plazmatik membrana orqali aktiv va passiv transport yo`li bilan hujayraga kiradi. Xuddi shu yo`l bilan hujayra metabolizmi mahsulotlari hujayradan tashqariga chiqariladi. Moddalarning hujayra ichiga aktiv kirishi (moddalarning yig`ilishi) va tashqariga chiqarilishi (sekretsiya va ekskretsiya) energiya sarf bo`lishi bilan kechadi. Ko`pgina hujayra membranalarida shu protsessni ta’minlovchi ATF-aza sistemasi yaxshi rivojlangan bo`ladi. Moddalarning hujayra ichiga kirishida hujayra organellalari, xu-susan, endoplazmatik to`r va Golji kompleksi xam ishtirok etadi. Fagotsitoz. Ko`p hujayrali organizmlarning hujayralari zarur moddalarni eritmalar holida oladi. Plazmatik membrana orqali hatto yirik molekulalarning hujayralar ichiga kirishi ham elektron mikroskopda ko`rilgan. Ba’zi bir hujayralar esa qattiq moddalarni ham yutish qobiliyatiga ega. Bu jarayon fagotsitoz deb nomlanadi, buni birinchi marta I. I. Mechnikov tomonidan o`tgan asr oxirida aniqlangan. Fagotsitoz qobiliyati biriktiruvchi to`qima hujayralari makrofaglarida, jigar sinusoid kapillyarining endotelial hujayralarida, buyrak usti bezi, gipofiz, qon ishlovchi organlarning retikulyar hujayralarida (suyak ko`migi, taloq, limfa tuguni) ham bor. Fagotsitoz ketma-ket bo`ladigan 4 fazadan iborat: 1) fagotsit va fagotsitoz qilinuvchi moddaning o`zaro yaqinlashishi. Bu - fagotsitning moddaga nisbatan xemotaksisi bilan belgilanadi; 2) fagotsit va fagotsitoz qilinuvchi moddaning juda ham yaqinlashishi

(atraksiya davri); 3) moddaning yutilishi; 4) hazm qilinishi. Moddalarning fagotsitoz qilinishi fagotsit plazmatik membranasining invaginatsiyasi orqali ro`y beradi. Yutilgan moddalar gidrolitik fermentlarga boy lizosomalarda parchalanadi. Pinotsitoz. Qattiq moddalarni fagotsitoz qilishdan tashqari hujayra suyuq moddalarni ham yutishi mumkin. Bu jarayonni birinchi marta Lyuis kuzatgan (29- rasm). Elektron mikroskopda oxirgi yillarda olib borilgan tekshirishlar pinotsitoz jarayonida hujayra plazmatik membranasining ahamiyati kattaligini ko`rsatdi. Suyuqlik tomchisi hujayra membranasining bir qismi bilan o`ralib, sitoplazmaga o`tadi va u yerda hujayra qobig`idan ajraladi. Shunday qilib, pinotsitoz pufakcha devori plazmatik membranadan tashkil topgan. Pinotsitoz mexanizmi quyidagi fazalarni o`z ichiga oladi: 1) tashqi sitoplazmatik membrana invaginatsiyasining hosil bo`lishi; 2) shu invaginatsiyalarga suyuqlik tomchisining yutilishi; 3) pufakchalarning sitoplazma ichiga o`tishi hamda sitoplazmatik vakuolalarning hosil bo`lishi. Pinotsitozga yaqin protsess rofeotsitoz bo`lib, bunda submikroskopik zarrachalar va makromolekula yutiladi. Rofeotsitozni pinotsitozdan farqli ravishda faqat elektron mikroskopda ko`rish mumkin.

29- rasm. Pinotsitoz. Ingichka ichak prizmatik hujayrasining apikal qismi. Elektron mikrofotogramma. X35.000. 1-mikrovorsinka; 2-pinotsitoz invaginatsiya; 3-pinotsitoz vakuol. Hujayraning ta’sirlanuvchanligi. Yuqorida aytib o`tilganidek, hujayra ochnq sistema bo`lib, u tashqi muhit bilan doimo aloqada bo`ladn. Hujayra temperatura, ximiyaviy tarkibi va boshqa muhitlarning o`zgarishiga o`ziga xos ta’sirlanish bilan javob beradi. Hujayraning bu universal reaktsiyasi h u j a y r a n i n g t a ’s i r c h a n l i g i deyiladi. Hujayrada u yoki bu o`zgarishlarga olib keluvchi faktor esa ta’sirlovchi hisoblanadi. Hujayraning ta’sirlovchi faktorlarga bo`lgan javobi uning komponentlarining funktsional va morfologik o`zgarishlari orqali ifodalanadi. Agar ta’sirlovchi faktorga javoban hujayra tinch holatdan o`ziga xos bo`lgan funktsiyani (sekretsiya, o`tkazuvchanlik, qisqarish va boshqalarni) bajarishga o`tsa, bunga hujayra qo`z g`a- l u v c h a n l i g i deb ataladi. Hujayra qo`zg`aluvchanligi ta’sirlanuvchanlikning yuqori formasidir.

Hujayra o`zi uchun adekvat (mos) ta’sirdan tashqari normal holatda uchramaydigan va uning uchun favqulodda bo`lgan ta’sirlovchi faktorlarga duch keladi. Bu turdagi qo`zg`atuvchilarga ionlovchi nurlar, temperatura, mexanik va boshqa ta’sirlar kiradi. Tabiiyki, ta’sirlovchi faktorlar turli , vaqt davom etgani singari, hujayraning ularga javobi ham har xildir. Yirik sitologi D.N. Nasonov va uning o`quvchilari uzoq yillar davomida hujayraning turli ta’sirlarga javobini o`rganishgan. Buning natijasida D.N. Nasonov paranekroz kontsepsiyasini yaratdilar. Hujayraga turli faktorlar (temperatura, ionlovchi nurlar, gipoksiya va boshqalar) ta’sir qilganda hujayraning ularga javobi printsipial bir xil bo`ladi. Bu o`zgarishlar yadro va sitoplazma kolloidi dispersligining o`zgarishidan iborat. Sitoplazmaning yopishqoqligi, bo`yoq bilan bo`yalishi oshadi, uning muhiti o`zgaradi. Bu o`zgarishlar yig`indisiga paranekroz deyiladi. Paranekroz boshlanish davrida ta’sirlanish to`xtatilsa, orqaga qaytadi. Uzoq va kuchli ta’sirlanish natijasida hujayra nobud bo`ladi. Paranekroz hujayraning o`limi- nekrozga o`tishda bir bosqich hisoblanadi. Hujayra organellalari shikastlovchi ta’sirlarga turlicha sezgi bilan javob beradi. Eng sezgir organellalar mitoxondriya, Golji kompleksi, silliq endoplazmatik to`r membranalari, hu-jayra qobig`ining maxsus strukturalaridir. Granulyar endoplazmatik to`r, yadro qobig`i shikastlovchi ta’sirlovchiga anchagina chidamli bo`ladi. Hujayra harakati ta’sirot bilan uzviy bog`liq bo`lib, harakat ta’sirchanlikning tashqi ko`rinishidir. Harakat hujayra ichida modda almashinuvining o`zgarishi natijasida hosil bo`ladi. Harakatning eng oddiy turi s ikloz hisoblanadi. Bu harakatda sitoplazma ichida organellalarning va boshqa tuzilmalarning siljishi kuzatilib, hujayra tashqi tarafdan harakatsiz ko`rinadi. Bu harakatga misol qilib mitoz bo`linish davrida sentriolalarning va xromosomalarning siljishini olish mumkin. Sitoplazma yopishqoqligining oshishi (zoldan gel holatga o`tishi) harakatni sekinlashtirsa, yopishqoqligiring pasayishi (geldan zolga o`tishi) siklozni kuchaytiradi.

Amyobasimon harakat bir hujayrali hayvonlar bilan ko`p hujayrali hayvonlarning ba’zi hujayralariga xosdir. Amyobasimon harakat qilish oq qon tanachalari - leykotsitlarga, birik-tiruvchi to`qima hujayralari - makrofaglarga taalluqli bo`lsa ham, ammo regeneratsiya davrida organizmning mutlaq ko`pchilik Hujayralari shu yo`l bilan harakat qilishi mumkin. Amyobasimon harakat davrida hujayralar yolg`onoyoq (psevdopodiya) hosil qilib, shu yolg`onoyoqlarga hujayra tanasining borliq tuzilmalari qo`yiladi. Natijada hujayra yolg`onoyoq uzunligi bo`yicha harakat qiladi. Kiprikchalar va xivchinlar yordamida harakat qilish haivon va o`simlik hujayralarida kuzatiladi. Nafas yo`llaridagi kiprikchalar harakati natijasida bu yo`llarga tushgan yot moddalar tashqariga chiqarib yuboriladi. Bachadon naylaridagi kiprikli epiteliy tuxum hujayraning harakatini ta’minlaydi. Kiprikchalar kelishib harakat qiladi, ya’ni bir kiprikchadan so`ng keyin-gisi qisqarib, yalpisiga to`lqinsimon harakatni yuzaga keltiradi. Xivchinlar yordamida erkak jinsiy hujayralari - spermatozoidlar harakat qiladi. Evolyutsion taraqqiyot davomida harkatning eng oliy forma si - mushak harakati shakllanadi. Bu harakatni silliq mushak hujayralari va ko`ndalang-targ`il mushak tolalari bajaradi. Bunday harakat maxsus oqsillar - aktin va miozinning o`zaro ta’siri natijasida yuzaga keladi («Mushak to`qimasi» ga q.) Hujayraning o`sishi. Har bir tirik mavjudot ma’lum o`lchamlarga ega. Bu o`lchamlarga organizm hujayralarining ko`payishn va o`sishi orqali erishiladi. Odam tanasining hamma hujayralari o`sish qobiliyatiga ega. Ammo bizning a’zolarimizdagi ko`pchilik hujayralar o`zining o`rtacha o`lchamlarini saqlab qoladi. A’zo aktivligining keskin oshishi yoki patologik jarayonlar natijasida hujayra o`lchamlari odatdagidan ko`ra kattalashishi - gipertrofiya kuzatiladi. Hujayraning hayot sikli, differentsiallanishi. Yangi hosil bo`lgan hujayralar hayot siklini o`taydi. Hayot sikli hujayraning yangi hujayra hosil bo`lishida uning keyingi bo`linishiga qadar yoki o`ning o`lishigacha bo`lgan davrni o`z ichiga oladi. Hujayra o`z hayoti davrida bo`linishi, o`sishi, differensiallanishga uchrashi kuzatiladi. Shuning uchun hujayraning hayot sikli

jarayonlarini ikki gruppaga bo`lish mumkin (Bloch D., Qndman Q., 1955). Birinchi gruppaga hujayraning bo`linishi bilan bog`liq jarayonlar kirib, uni avtosintetik interfaza deyiladi (30-rasm). Ikkinchi gruppaga esa, hujayraning o`sishi, differensirovkasi ma’lum vazifani bajarishga ixtisoslanishi mansubdir (geterosintetik interfaza). Differensirovkaga uchragan hujayra ixtisoslangan hujayra bo`lib, u ma’lum vazifani bajarishga moslashgan. Ular ko`pincha bo`linish qobiliyatini yo`qotadi. Masalan, differensiallangan qon hujayralari - eritrotsitlar, nerv hujayralari va hokazo. Ba’zi hujayralar differensirovka holatida bo`linish qobiliyatiga ega bo`ladi (jigar hujayralari). Embrional takomillashish davrida epiteliy, biriktiruvchi to`qima, mushak va nerv hujayralari embrional varaqlardan rivojlansa, yetilgan davrida differensiallanishga a’zolarning turli qismlarida joylashgan kambial hujayralar uchraydi. Qon ishlab chiqaruvchi organlardagi kambial hujayralar «o`zak hujayralar» deb yuritiladi.

30-rasm Hujayraning hayot siklidagi geterosintetik va avtosintetik interfazalarining o`zaro munosabati (Bloch, Cadman, 1955). Ichki doira-yangi hosil bo`lgan hujayraning yava qayta bo`linishga kirishi (avtosintetik interfaza); a- yangi ikki qiz hujayralarning hosil bo`lishi; b - hujayra bo`linmay, yadrolar bo`linishi natijasida ko`p yadroli hujayralarning hosil bo`lishi; v - mitozda yadro qobig`i buzilmay, xromosomalar sonining ikki marta ortishi- poliploid hujayralarning hosil bo`lishi; g - DNK reduplikatsiyasi ro`y berishi va hujayra bo`linmay uning massasining oshishi-politeniya. Tashqi doirada turlicha hayot siklini tugatuvchi differensiallashayotgan hujayra ko`rsatilgan. 1- hujayra o`limi; 2 - mitotik bo`linish qosiliyatnii yuqotgan ixtisoslashgan hujayra; 3 - hujayraning differensirovkaga uchramay, bo’linishga kirishi; 4 - hujayraning differentsirovkaga uchrab, mitotik bo`linishga kirishi; 2s - va 4s- DNK diploid va

tetraploid miqdori; 2n- va 4n-xromosomalarning diploid va tetraploid yig`indisi. Hamma hujayralar ma’lum muddatda yashaydi. Masalan, eritrotsitlar 120 kungacha, epidermis hujayralari 4-10 kun va hokazo. Nerv va mushak to`qimasi hujayralari organizmniig butun hayoti davomida yangilanmaydi, degan fikrlar ham bor. Hujayra o`lish vaqtida hujayra yadrosi piknozga (yadro zichlashishi va donadorlikni yo`krtib kichrayishi), karioreksisga (yadroning mayda donachalarga bo`linib ketishi), kariolizisga (yadroshng erib ketishi) uchrashi mumkin. Yadrodagi o`zgarishlar oqibatida (birga) sitoplazmada ham qaytarib bo`lmas o`zgarishlar yuz berib, natijada, hujayra halok bo`ladi.

Adabiyotlar: 1. Narziyev D.X., T.: “Mexnat”1986 2. Kodirov E. “Gistologiya” T.: “O’qituvchi” 1994 3. Alimov D.A. Gistologiya va Embriologiya. T. “ O’q ituvchi” 4. Vrakin V.F. “Morfologiya selskoxozyaystvennix jivotnix” M.: “Kolos” 1984. 5.Sidorova M.V. M.: VO “Agropromizdat” 1991

Похожие

Ayiruv tizimi fiziologiyasi

Yosh fiziologiyasi va gigiyenasi fanining predmeti va vazifalari. O`sish va rivojlanishining umumiy qonuniyatlari. Irsiyat va muhit

Sekresiya bezlari fiziologiyasi va uning yoshiga xos xususiyatlari jinsiy etilishi

Tayanch-harakat tizimining fiziologiyasi, yosh hususiyatlari va gigienasi

Yoshlar fiziologiyasi va gigiyenasi fanining mazmuni, ahamiyati va tarixi