Tayanch-harakat tizimining fiziologiyasi, yosh hususiyatlari va gigienasi - Валеология - Рефераты

Tayanch-harakat tizimining fiziologiyasi, yosh hususiyatlari va gigienasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

59 KB

Tayanch-harakat tizimining fiziologiyasi, yosh hususiyatlari va gigienasi Reja: 1. Tayanch-harakat tizimining ahamiyati va vazifalari. 2.Skeletning rivojlanishi va uning yosh hususiyatlari. 3.Muskullarning umumiy tuzilishi va yosh hususiyatlari. 4.Tayanch-harakat tizimining gigienasi. 5,Sinf jihozlariga qo;yiladigan gigienik talablar.

Odam bajaradigan har qanday harakat tanadagi muskullarning qisqarilishi tufayli yuzaga keladi. Muskul qisqarishi uchun esa unga nerv tolalari orqali Impul’slar kelishi kerak.Muskullarning qisqarib ma’lum ish bajarishida suyaklar katta ahamiyatga ega, chunki ular tayanch vazifasini bajaradi. Skelet nerv sistemasi va ichki organlar tashqi ta’siridan himoya qiladi. Odam skeletida 206ta suyak bor bo’lib, shundan 85tasi juft, 36tasi esa toq suyaklardir. Tanadagibarcha suyaklar o’z shakliga ko’ra 4-guruhga bo’linadi. 1.Uzun suyaklar. 2.Yassi suyaklar. .Kalta suyaklar. 4.Aralash suyaklar. Suyak sistamasi xilma-xil rol o’ynaydi. Suyak tayanch-harakat apparatining tarkibiy qismi bo’lishdan tashqari qon yaratuvchi organlarning biri ko;mik joylashgan. Suyaklarda juda ko’p mineral tuzlar yig’lgan. Suyak tiklanish va qayta tuzilish qobiliyatiga ega bo’lgan tirik organdir va quyidagi vazifalarni bajaradi. 1.Tayanch. 2,Harakat. 3.Himoya. Odam skeleti kalla suyagi, umurtqa pog’onasi, ko’krak qafasi, chanoq, qo’l va oyoq suyaklaridan tashqil topgan. Skelet har bir bo’limining o’z rivojlanish hususiyatlari suyakka va uzil-kesil shakllanish muddatlari bo’ladi. Shuning uchun ham ayrim suyaklarning tuzilishi turli yoshdagi davrda har xil bo’ladi. Bola embirional rivojlanish davrida tana skeleti asosan tog’ay to’qimalar to’plamida n iborat bo’ladi. Tug’ilgandan keyin asta-sekin

skeletning suyaklanishi davom etadi. Xar bir skelet qismining to’liq suyakka aylanishi ma’lum bir yoshga borib amalga oshadi. Bola 14 yoshga kirishi bilan uning skeleti to’liq suyaklanishiga kirishadi. Endi tug’ilgan bolalar skeleti organik moddalar anarganik moddalardan (kalstiy, fosfor, magniy tuzlari) ko’payib boradi. Shuning uchun ham yosh bolalarning suyaklari egiluvchan. Ya’ni elastik bo’ladib, Skelet suyaklanib brogan sayin egiluvchanligi, elastikligini yo’qotib boradi va yosh ulg’aygan sayin birmuncha mo’rtbo’lib, salga sinadigan bo’ladi. KALLA SUYAGI: Bosh skeletining miya va yuz qismi farqlanadi, endi tug’ilgan bolalarning kalla suyagi katta odamlarnikidan tubdan farq qiladi. Bolalarda miya qismi yuz qismidankatta bo’lib, yosh ulg’aygan sari, ayniqsa 13-14 yoshdan boshlab yuz bo’limi barcha yo’nalishlarda tezroq o’sadi va miya bo’limidan ko’ra kattalashadi. Bola o’sib brogan sayin ayrim suyaklar bir-biriga qo’shilib,uzil-kesil shakllanadi. Chunonchi 3-4 yoshga borib, 5ta suyakning bir-biriga qo’shilishidan ensa suyagining tarkib topishi tugallanadi. 4yoshga borganda chakka suyagi ham o’ziga hos shaklga kiradi. Suyaklar orasidagi choklarning shakllanishining ham xuddi shu muddatga kelib pirovardiga etadi. 3 oyga kelib kichik liqildoq, 1-1,5 yoshga kelganda esa katta liqildoq bitadi. Bolaning boshi umrining birinchi kunlaridan tortib barcha yosgdagi davrlarda o’sib boradi. Bosh diametrining kattalashuvi qiyosan sekin boradi va yiliga tahminan 0,1 smni tashqil qiladi. Biroq jinsiy jihatidan etilish davrida bosh birdan tez o’sa

boshlaydi. Boshning shu tariqa o’sishi qizlarda 13-14 yoshida, o’g’il bolalarda 13-15 yoshida kuzatiladi. Odam boshining balandligi bilan bo’yi o’rtasida muayyan nisbat bor. Bu nisbat chaqoloqlarda ¼, 2yashar bolalarda 1/6, kattalarda esa 1/7ni tashqil qiladi. Odamning yoshiga ta’rif berishda shu ma’lumotlardan bir ko’rsatkich sifatida foydalaniladi. UMURTQA POG’ONASI: 24 ta erkin alohida turuvchi (7ta bo’yin, 12ta ko’krak, 5ta belumurtqalar) ba 9-10ta birga qo’shilib o’sgan umurtqalar(5ta dum, 5ta dumg’za) lardan iborat. Umurtqa pog’onasi tog’ay to’qimadan rivojlanadi, 3yoshdan boshlab umurtqalar ham bo’yiga, ham eniga barobar o’sadi. 5-7yoshdan boshlab esa bo’yiga tezroq o’sadi. Bo’yin, ko’krak va bel umurtqalarining suyaklanishi 20 uoshda, dum umurtqalari 25 yoshda, dumg’za umurtqalarining suyaklanishi esa 30yoshda tugallanadi. Umurtqa oralarida joylashgan tog’aydan ibotat umurtqalararo disk umurtqa pog’onasining harakatchanligini ta’minlab turadi. 17-25 yoshga kelib dumg’aza qismidagi disklar suyakka aylanadi va umurtqa pog’onasi shu qismda harakatchanligini yoqotadi. Umurtqa pog’onasining bo’yin qismi eng harakatchan, undan keyin bel qismi, ko’krak qismi esa eng kam harakatchandir. Bola yoshi 7-9 atrofida bo’lganda uning umurtqa pog’onasi eng harakatchan bo’ladi. Bola tug’ilganidan keyin uning umurtqa pog’onasida 4ta fiziologik egrillik hosil bo’ladi. Shundan birinchisi bola 6-7 haftalik bo’lib, boshini ko’tara boshlaganida bo’yin qismmining oldinga egilishi-lordoz, 2-3chi qismi 6oylik bo’lganda bola o’tirishning

boshlanishi bilan ko’krak va dumg’aza qismlarida gi egilish- kifoz, 4-chi egilish esa bola bir yoshga kirganda bel qismining oldinga egilishi-lordozi yuzaga keladi. Bu egriliklar bolog’at yoshiga etish davriga kelib to’liq shakllanadi. Shu yoshgacha bolalar og’ir yuklar ko’tarsalar egriliklarning shakli buzilib, kuchliroq bo’ladi. Uzoq vaqt tik turishi oqibatida umurtqalar orasidagi disklar bosilib, kishining bo’yi ko’pi bilan 4-6smga pasayadi. Umurtqa pog’onasining hozir tasvirlab o’tilgan egriliklari bolaning turli yoshlarida shakllanib boradi. 7yoshga borganda bo’yin va ko’krak egriliklari ro’yi-rost bilinadim shakllaniahi o’zining tugallanish fazasiga etib qoladi. Bel egriligu ancha kechroq, ya’ni jinsiy jihatidan voyaga etish davrida vujudga keladi. KO’KRAK QAFASI: 12ta juft qovurg’lardan iborat. Birinchi- etti jufti o’zining tog’ay uchlari orqali to’sh suyagi bilan alohida- alohida birlashgan bo’lib, chin, qolgan 8-9-10chi-jufti o’zidan oldinda joylashgan qovurg’larning tog’ay qismlariga birikkanligi uchun yolg’on, 11-12chi juftlari esa umuman to’sh suyagiga etib bormasdan, qorin bo’shlig’da erkin turganligi uchun etim qovurg’lar deb ataladi. Barcha qovurg’laning suyaklanishi embrion rivojlanishining 5-8chi haftalaridan boshlanadi. Ularning to’liq suyakka aylanishi 20 yoshga borib tugaydi. To’sh suyagining suyaklanishu esa 30 yoshgacha davom etadi. Ko’krak qafasining shakli yosh o’zgarishi bilan o’zgarib boradi. 2,5-3yoshgacha ko’krak qafasi bo’y bilan parallel holda o’sib boradi. 3yoshdan keyin ko’krak qafasining o’sishi bo’ydan qoladi va natijada uning shakli oldingi holatlardan o’zgara

borganda ko’krak qafasining shakli katta odamlarniki singari bo’ladi, lekin hajmi bir oz kichikroq bo’ladi. Ko’krak qafasi odam voyaga etguncha o’sishda davom etib boradi. Jinsiy jihatidan voyaga etish davrida u ayniqsa tez o’sadi CHANOQ: Chanoq suyaklari ikkita yonbosh, ikkita qov, ikkitaquymich va dumg’aza suyaklaridan tashqil topgan. Bu suyaklarning bir-biri bilan qo’shilib ketishi uzoq davom etadigan jarayon bo’lib, 7yoshdan 16 yoshgacha ayniqsa tez boradi va 18-21 yoshga kelib bu jarayon tugallanadi. Chanoqning katta kichikligi va o’sishdagi nisbiy tafovutlari 10 yoshdan boshlab ma’lum bo’ladi. Qiz bolalarda chanoq 12 yoshdan boshlab eniga tez o’sib boradi va o’g’il bolalar chanog’ning enidan ancha kengayib qoladi. QO’L VA OYOQ SKELETLARI: Qo’l skeleti elka va qo;l qismlariga bo’linadi. Elka qismi kurak va umrov suyagidan iborat bo’lib, qo’l qismi esa elka, bilak, barmoq suyaklaridan tashqil topgan. Bola tug’ilganida qo’l suyaklarining aksariyat qismlari epifiz tog’aydan, diafiz qismi esa haqiqiy suyakdan iborat bo’ladi. Barmoqlarning suyaklanishi birinchi yoshning oxiridan boshlanib, 12-15 yoshlargacha davom etadi. 20-25 yoshlarga borib kurak, elka, umrov suyaklari to’liq suyaklanadi. Bilak suyaklari esa 21-25 yoshlarga borib suyaklanishda tugallanadi. Qo’l skeletining yoshga qarab shakllanishi bolalarni mehnatga o’rgatishga, jismoniy mashqlar bajarilishida hisobga olinishi kerak. Oyiq skeleti tuzilishi bilan qo;l skeleti juda o’hshab ketib, chanoq va oyoq qismlarini o’z ichiga oladi. Oyoq qismida katta va kichik bolder suyaklar hamda panja suyaklari mavjud.

MUSKULLAR SUSTEMASI: Muskullar ko’pgina muskul tolalaridan tashqil topgan. Muskul tolalari parda bilan o’ralgan bo’lib, uning ichida yadrosi va sitoplazmasi bor. Sitoplazmaning ichida muskulning bir uchidan ikkinchi uchigacha davom etadigan qisqaruvchi ingichka iplar miofibrillalar bo’ladi. Ba’zi muskullarning miofibrillalari ko’ndalangiga yo’l-yo’l bo’ladi va ko’ndalang targ’il muskullar deyiladi. Paylar yordamida suyaklarga birikadigan barcha skelet muskullari, shunindek yurak muskuli ko’ndalang targ’il muskullar jumlasiga kiradi. Ichki organlarda uchraydigan boshqa hamma muskullar silliq muskullar jumlasiga kiradi. Muskullarning asosiy xossalari- muskullar quyidagi uch xil fiziologik xossaga ega: ya’ni ta’sirlanishga javoban qo’zg’algan, faol holatga kelish hususiyatiga, o’tqazuvchanlikka. Bunda qo’zg’lish to’qinini ta’sirlanish nuqtasidan butun muskul tolasining boshidan oxirigacha ikki tomonga qarab o’tkazish hususiyatiga; qisqaruvchanlikka, ya’ni qo’zg’alganda qisqarish yoki tarangligini o’zgartirish hususiyatiga ega. Muskullarning charchashi-charchash deb to’qima, xujayra organ yoki organizmning uzoq vaqt to’htovsiz ishlashi natijasida ma’lum bir belgilangan vaqt oralig’ida ish qobiliyatining kamayishiga aytiladi. Ko’pincha mahalliy charchashdan oldin nerv markazlarida charchash paydo bo’ladi. Charchash nazariyasi deganda ximiyaviy va fiziologik nazariyalar tushuniladi Muskullar charchash undagi energiya zahirasi tugab qolganda yuz beradi deyiladi(darmonsizlik nazariyasi). Bu davrda tez hazm bo’luvchi

uglevodlar- glyukoza yoki saxaroza charchashning oldini tez oladi. Ikkinchi bir fikrlarga qaraganda muskul ishlshi natijasida bir qator zaharli moddalar hosil bo;lib, ular charchshni yuzaga keltiradi. Zaharlanish nazariyasi- haqiqatdan ham charchsh yuzaga kelgan muskullarda chala oksidlanish mahsuloti- sut kislotasi ko’plab vujudga keladi, natijada organizmni kislorodga ehtiyojini qondira olmaydi. Bunday sharoitda nafas olib, yurak qon tomirlari sistemasi organizmning kuslorodga bo’gan talabini qondira olmaydi. Doimiy su’ratda jismoniy mashq bilan shug’ullanish muskulning nisbiy charchamasligini ta;minlaydi, eng muhimi shuki mashq qilish tufayli muskullardagi energetic manbalarning tiklanishini tezlashadi. Yosh bolalar organizmida muskullar charchaganidan keyin ulardagi qayta tiklanish jarayoni haqida hozirgi kunga qadar ma;lumot kam, shu narsa aniqlanganki 7-9 yoshli bolalar organizmida charchashdan keyin juda tez tiklanish yuz beradi. 9-11 yoshlarda bu holat bir oz kuchsizlanadi, 13-15 yoshlarda esa ancha kuchsizlanadi. Shundan keyin 16-18 yoshlarga kelib qayta tiklanish holati kuchayadi. Tayanch-harakat tizimi gigienasiga rioya qilmaslik natijasida quyidagi qaddi- qomat buzilishlari kuzatiladi. 1. Egilgan qad-qomat- bunday bolalar tik turganida boshi bir oz oldinga egilgan, elkalari oldinga osilgan, ko’krak qafasi botiqroq, qorni oldinga chiqqan bo’ladi. 2. Kifotik qad- qomat- bunday bolalarda kuraklar qanotga o’hshab ko’tarilib turadi, bukri holati yuzaga keladi.

3. Lardotik qaddi-qomat- bunday bilalarda gavdasining orqa qismi tekis, ko’krak qafasi yassi, qorni oldinga chiqqan bo;ladi, umurtqa pog’nasining bel qismi normadan ko’proq oldinga bikilishi kuzatiladi. 4. Skoliotik qaddi-qomat- bolalar tik turganida elkalarining biri past, biri baland bo’lib, ko’kraklari ham past- baland bolib,ko’krak qafasining bir tomoni botiqroq, bir tomoni bo’tganroq bo’ladi.

А dabiyotlar . 1. R.S. Karimov, S.X. Aripova Yoshlar fiziologiyasi va gigienasi. (Ma’ruzalar matni) T-2001 yil 2. M.N. Ismoilov. Bolalar va o’smirlar gigienasi. T-1994 yil. 3. K.S. Sodiqov. O’kuvchilar fiziologiyasi va gigienasi. 4. G.I. Kositskiy va V.A. Polyantsevlar taxririyati ostida Fiziologiyadan amaliy mashg’ulotlar uchun qullanma. Toshkent-1995 yil. 5. E.Maxmudov. B.Aminov. Sh.Qurbonov. O’smirlar fiziologiyasi va maktab gigienasi. Toshkent –1984 yil 6. M.V. Antropova. Bolalar va o’smirlar gigienasi. Toshkent 1981 yil 7. A.A. Markosyan. Yosh fiziologiyasi masalalari. Toshkent. 1977 yil. 8. M.T. Matyushonaeva. Kichik maktab yoshidagi bolalar anatomiyasi va gigienasi. 9. www.ziyonet.uz

Похожие

Tayanch - harakat tizimining yosh xususiyatlari va gigiеnasi

Ovqat hazm qilish tizimining fiziologiyasi va yosh hususiyatlari. Moddalar va energiya almashinuvi, yosh hususiyatlari

Ayruv tizimining yosh хususiyatlari va gigiеnasi

Qon, qon aylanish tizimli fiziologiyasi, yosh hususiyatlari. Organizm ichki muhit- qon, limfa suyuqligi, ularning tuzilishi

Yoshlar fiziologiyasi va gigiyenasi fanining mazmuni, ahamiyati va tarixi