Qalqonsimon bez (glandu thyroidea) - Валеология - Рефераты

Qalqonsimon bez (glandu thyroidea)

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

167.90234375 KB

Qalqonsimon bez (glandu thyroidea) Reja: 1. Qalqonsimon bez funk s iyasi 2. Qalqonsimon bez oldi bezi (glandula parathyroidea)

Taraqqiyoti. Qalqonsimon bezning taraqqiyoti embrional ha-yotning uchinchi haftalaridan boshlanadi. Halqumning ventral yuzasidan birinchi va ikkinchi jabra cho’ntaklarining karshisida 74-rasm. Qalqonsimsn bez fellikuliiing elektron mikrofotografiyasi. xZOOO. 1 - tireotcntlar; 2 - kslloid; 3 - follikul atrofidagi qon kapillyari ; 4 - limfa kapillyari. bo’rtma paydo bo’ladi. Bu bo’rtma ayrim hujayralar yig’indisiga aylanadi. Embrional hayotning to’rtinchi haftasida takomillashayotgan bezning ikki bo’lagi hosil bo’ladi. Sut emizuvchilarda IV jabra cho’ntagining hosilasi hisoblangan ul’timobronxial tanachalar paydo bo’lib, bu tanachalar rivojlanayotgan qalqonsimon bez kur-tagiga o’sib kiradi. So’ngra shu tanachalar tarkibida follikulyar hujayralar bilan bir qatorda K-hujayralar hosil bo’ladi. Ta- komillashishning boshlanishida qalqonsimon bez ekzokrin bez sifatida vujudga keladi, u chiqaruv nayiga ega bo’ladi. Keyincha-lik chiqaruv nayi atrofiyaga uchraydi (nay ochiladigan yuza til-ning ildiz sohasida ko’r chuqurchani hosil qiladi) va bez endo-krin organga aylanadi. SHu vaqtda hujayralar orasida kolloid yig’ila boshlaydi, follikullar hosil bo’ladi. Follikullarning devori bir qavat hujayralardan iborat bo’ladi. Qalqonsimon bez faoliyatining boshlanishi embrional hayotning 3-4 oylariga to’g’ri keladi. •

Tuzilishi. Voyaga etgan odam organizmida qalqonsimon bezning og’krligi 22-25 gramm bo’lib, bez tashqi tomondan pishiq shakl-lanmagan biriktiruvchi to’qimali kapsula bilan o’ralgan. Kap- 175-rasm. Qalqonsnmon bezda flllikulyar va pa-rafellikulyar hujayralar nisbptining sxemasi (A. B. Alyoshin rasmi). A-og’ir metall oksidlari qaytarilish reaktciyasining mahsuloti (ar-ir)filiya va osmnfnliya) fakat parafgl-li kulyar hujayralarda; B- radioaktnv yodning faqat Follikulyar xujayralar Uchun xos yutilishi. ] - fol-likullar orasilagi para-fpllikulyar xujayralar; 2- parafollikulyar hujayra-nyng epiteliy ichipa joyla-shishI; 3 - follikul l ujay-rasi; 4- bazal hujayra; 5- «och» fol/.ikulyar xujayra: *.- bazal >ujayralarning kupayishi natijasida hosil bo’lgan epiteliy kurtagi, 7- follikul bazal membranasi. suladan bez parenximasiga botib kirgan to’siqlar bezni bo’lak-larga bo’lib turadi. Har bir bez bo’lagi follikul deb ata-luvchi pufakchalardan iborat bo’ladi. Follikul - qalqonsimon bezning struktur va funktcional birligidir. Follikullar atrofida nerv va qon tomirlarga boy bo’lgan biriktiruvchi to’qima joylashadi. Follikulning devori bir qa-vat epiteliy hujayralaridan va uning bo’shlig’ida joylashgan kolloid moddasidan iborat (174-rasm). Follikullarning shakli turlicha bo’lib, diametri 30 mkm dan 300 mkm gacha etadi. Folli-kullar devoridagi epitelial hujayralar normal fiziologik ho-latda kubsimon bo’lib,

follikulyar epiteliy yoki tireotcitlar deyiladi. Tireotcitlarning tuzilishi, shakli va balandligi bez fuyktcional holatiga bog’liq. Bez giperfunktcional holatda bo’lsa, follikullar bo’shlig’i kichik, kolloid suyuq va pufaksimon, tireotcitlar tcilindrsimon shaklga ega bo’ladi. Giperfunktcional holatda esa follikullar bo’shlig’i katta, kolloid zich, tireotcitlar yassi shaklda ko’rinadi. SHunday qilib, bezning gistologik tuzilishiga qarab uning funk-tcional holatini aniqlash mumkin. Normal holatda follikul devorini ayrim joylarida kubsi-mon hujayralar bilan birga tcilindrsimon hujayralarni grup-palari uchraydi, bular bo’shliqqa bo’rtib chiqib turgani uchun San-derson yostiqchalari deb ham ataladi. Elektron mikroskop yordamida o’rganilganda, tireotcitlarning apikal yuzasida mikro- vorsinkalar borligi aniqlangan. Follikulyar hujayralarda yi-rik yadro, yaxshi rivojlangan endoplazmatik to’r, plastinkasimon kompleks, mitoxondriyalar va apikal qismida ko’p miqdorda sek-retor granulalar mavjud bo’lib, hujayra ichida kolloid tomchi-lari tez-tez uchrab turadi. Qalqonsimon bez parenximasida ti- reotcitlardan tashqari follikulalar devorida parafollikulyar hujayralar, follikullar oralig’ida esa to’plam-to’plam bo’lib yoki yakka-yakka holda interfollikulyar hujayralar joylashadi. Pa-rafollikulyar hujayralar ikki tipga bo’linadi. Birinchi xil hujayralar elektron mikroskopda tuzilishi jihatidan tireo-tcitlarga o’xshashdir. Bu hujayralar o’sib, takomillashish natija-sida yangi follikullarni hosil qiladi. Parafollikulyar hujayralarning ikkinchi turi yumaloq shakl-dagi hujayralar bo’lib, ular K-hujayralar (S-hujayralar) deb nomlanadi. Bu hujayralarning funktciyasi yaqinda aniqlangan bo’lib, ularning tcitoplazmasida sekretor granulalar topilgan {175-rasm). Bu hujayralar tireokal’tcitonin gormoninn ishlab chiqaradi. Tireokal’tcitonin kal’tciy almashinish jarayonlarida ishtirok etib, qonda kal’tciy miqdorini kamaytiradi va qalqon-simon bez oldi bez gormonining antagonisti hisoblanadi. Qalqonsimon bez funktciyasi gipofizning tireotrop gormoni vositasida boshqarib turiladi. Gipofizda tireotrop gormonning kup miqdorda ishlanishi qalqonsimon bezi faoliyatini kuchayti-radi. Tireotrop gormonining kam ishlab

chiqarilishi ega bez funk-tciyasining susayishiga olib keladi. Qalqonsimon bez hujayralarining sekretor tcikli. Qalqon- simon bez gormonlari - tiroksin va triyodtironin o’z tarkibida yod tutadi. SHu sababli bu gormonlarning sintez qilinishi uchun ko’p miqdorda yod zarur. Qalqonsimon bez hujayralari qondagi yodni o’zida yig’ib qolish xususiyatiga ega. Qalqonsimon bezdagi yod butun organizmdagi yodning 36% ini tashkil qiladi. Qal-qonsimon bez hujayrasining sekretor tcikli murakkab jarayon . bo’lib, u gormonlarni hosil qnlish va to’plash hamda ularni bez-dan qonga chiqarishdan iborat ikki bosqichni o’z ichiga oladi. Birinchi bosqichda tarkibidagi yod tutuvchi murakkab modda - tireoglobulin hosil qilnnadi. Bu modda hujayradan follikula bo’shlig’iga chiqariladi va kolloid sifatida yig’iladi. Bu bosqichda boshqa bez hujayralaridagi sekretor tcikl kabi bir necha fazani ko’rish mumkin. Birinchi bosqich o’z navbatida bir necha fazani o’z ichiga oladi. Birinchi faza. Bu fazada gormonlar sintezi uchun asos qilib olinadigan xom ashyo qondan tireotcitlarga o’tadi. Bunday moddalarga aminoknslotalar, monosaxaridlar, yog’ kislotalari, mineral tuzlar va yodidlar kiradi. Ikkinchi faza. Tireoglobulin tarkibiga kiruvchi oqsil mole-kulasini sintez qilish fazasi. Hujayralarga kirgan' amynokis-lotalardan (tirozin aminokislotasi) endoplazmatik to’r membra-nalarida oqsil molekulasi sintez qilinadi. Uchinchi faza. Bu fazada sintez qilingan oqsil molekulasig’a karbonsuvli qism birikadi. Bu qism tireotcit hujayralar plas : tinkasimon kompleksida monosaxarilardan sintez qilinadi. SHunday qilib, murakkab karbonsuvli oqsil tabiatga ega bo’lgyan tireoglobulin molekulasi vujudga keladi. To’rtinchi faza. Bunda tireoglobulinga yod atomlari birikti-riladi. Hujayraga kirgan yodid oksidlanib, undan yod atomlari ajraladi va tnreoglobulin oqsil molekulasi tarkibidagi har bir tirozin aminokislotasiga 1 yoki 2 tadan yod atomi birinadi. Bu protcess tireotcit hujayralarning plastinkasimon kompleks zonasida borib, sekretor granulalar hosil bo’lishi bilan yakun-lanadi.

Beshinchi faza . Bu fazada sekretor material-merokrin sek-retciya yo’li bilan follikul bo’shlig’iga - kolloidga chiqariladi. Ikkinchi bosqich uchta etapdan iboratdir. 1. Qolloid moddaning tireotcitlar tomonidan qayta so’rilishi - reabSvrb-tciya. 2. Tireglobulinning parchalanishi - proteoliz. 3. So’nggi etapda hosil bo’lgan tiroksin va triyodtironin gormonlar tconga chiqariladi. Gormonning qayta qonga chiqarilishi quyidagicha yuz beradi. Bo’shliqdagi kolloid modda tireotcit hujayralarning fermeit-lari ta’sirida suyuqlanadi va shu hujayralarga (tireotcitlarga) pinotcitoz yo’li bilan qayta so’riladi. Reabsorbtciya qilingan ti-reoglobulin hujayra lizosomalarida proteolitik fermentlar ta’sirida parchalanadi. Parchalanish natijasida monoyodtirozin va diyodtirozinlar ajralib chiqadi. Monoyodtkrozin vz diyod- tirozinlarning birikishi natijasida qalqonsimon bezning ak-tiv gormonlari tiroksin (tetrayod^ironin va triyodtironinlar) hosil bo’ladi. Ular hujayralarning bazal tomoni orqali qonga chiqariladi. Parchalanish natijasida hosil bo’lgan b;>shqa mod-dalar tireoglobulin sintez qilinishida qayta ishlatiladi. Triyodtironin tiroksinga nisbatan kuchliroq ta’sir etish xususiyatiga ega. Bulardan tashqari, monoyodtirozin va diyoti-rozin gormonlari ishlab chiqariladi, lekin ular qonda juda oz miqdorda bo’ladi. Qalqonsimon bez gormonlari organizmda umu-miy modda almashinish jarayonlarini boshqarish bilan birga, o’sish jarayoniga, organlar regeneratciyasiga, oqsil, karbonsuvlar almashinuvi kabi protcesslarga stimullovchi ta’sir ko’rsatadi. Parafollikulyar K-hujayralarda ishlanadigan tireokal’tcitonin gormoni qonda kal’tciy miqdorini kamaytirish xususiyatiga ega. Qalqonsimon bez oldi bezi (glandula parathyroidea) Qalqonsimon bez oldi bezi mayda bo’lakchalardan iborat bo’-lib, ularning soni 2 tadan 8 tagacha, umumiy og’irligi esa 0,13- 0,36 grammdir. Taraqqiyoti. Qalqonsimon bez oldi bezi embrional hayotning 5-6-haftalarida buqoq bezi kurtagidan orqaroqda, 3-4 jabra

J76- rasm. Qalqonsimon va qalqonsimon bez oldi bezi. Gematoksilin - eoznn bilan bo’yalgan. 06. 10. ok. 10. 1- qalqonsimon bez fellikullari; 2 - qalqonsiion bez olli bezining parenximasn; 3 - biriktiruvchi tuqimali umumiy kapsula. cho’ntaklarining entodermal epiteliysidan o’sib chiqqan hujayra-larning kompakt massasi shaklida vujudga keladi. Intensiv o’sish natijasida bu o’simtalar «kurtaklarga» aylanadi, 7-8 haftaga borib o’zlari o’sib chiqqan erdan ajraladi va hosil bo’layotgak qalqonsimon bez bo’laklarining orqa yuzasiga birikadi. Qalqon- simon bez oldi bezlarining embrnonal davrdai boshlab funktcio-nal aktivlikka ega ekanligi aniqlangan.

177- rasm. Qalqonsimon bez oldi bezi to’q bo’yaluvchi bosh hujay-rasshshpg elektron mikrsfotsgrafiyasi. xYU.OOE. 1 - tcitoplazka; 2 - plastinkasimon kompleks; 3 - yadre ; 4 - interdi-gntatciya; 5 - gemokapillyar; 6 - endoteliy.

178- rasm. Qalqonsnmon bez oldi bezi och bo’yaluvchi bosh hujay-rasining elektron mikrofetografiyasi. xYU.OOO. 1 - tcitoplazma; 2 - mitoxondriyalar; 3 - Gol’ji kompleksi. Tuzilishi. Bezchalar qalqosimon bezning umumiy biriktiruvchi to’qimali kapsulasi bilan o’ralgan bo’lib, har bir bezcha, yana o’z navbatida biriktiruvchi to’qima orqali epiteliy tasmalariga ajralib turadi (176-rasm). Tasmalar 2-4 qator hujayralardan iborat bo’lib, ular orasida sinusoid kapillyarlar joylashadi. Bezda zich joylashgan ikki xil epiteliy hujayrasi: bosh va ok-sifil hujayralar tafovut etiladi. Aniqlanishicha, yosh organizm-larda qalqonsimon bez oldi bezlari faqat bosh hujayralardan iborat bo’lib, 4-7 yoshda ularda oksifil hujayralar paydo bo’la boshlaydi. YOSH ulg’ayishi bilan oksifil hujayralarning soni ko’payib, qari organizmda ular bezning asosiy massasini tash-kil etadi. Bosh hujayralar unchalik yirik bo’lmay, poligonal shaklga ega va ular tcitoplazmasiga qarab to’q va och rangli bo’li-shi mumkin (177, 178-rasm). Bosh hujayralar tcitoplazmasida barcha umumiy organellalardan tashqari glikogen kiritmalari, lipid tomchilari va sekretor granulalari uchraydi. Oksifil hujayralar tcitoplazmasi kislotali bo’yoqlarga bo’yalishi va yuMa-loq shakli bilan bosh hujayralardan yaqqol ajralib. turadi. Ularning tcitoplazmasida kristalarga boy bo’lgan mitoxondriya-lar va yaxshi rivojlanmagan Gol’ji kompleksi joylashgan. Funktciyasi. Qalqonsimon bez oldi bezi organizm uchun nihoyat-da muhim bez hisoblanadi. Agarda qalqonsimon bez oldi bezi olib tashlansa, qonda kal’tciy miqdori keskin kamaiib ketadi va natijada skelet mushaklarida tetanik tirishish ro’y beradi va bu holat tezda o’limga olib kelishi mumkin. Qalqonsimo» bez oldi bezida paratgormon ishlab chiqariladi va bu gormon qonda kal’tciy va fosfar almashinuvini tartybga solib turadi. Qonda kal’tciy miqdori kamayganda paratgormon ta’sirida suyak to’qimasidan kal’tciy qonga yuvib chiqariladi. Bundan tdsh-qari, qondagi kal’tciy miqdorini bir xilda syqlab turish uchun, paratgormon buyrak kanalchalariga ta’sir etib, u erda kal’iiy va fosforni qayta so’rilishini ta’minlaydi.

Adabiyotlar: 1. Narziyev D.X., T.: “Mexnat”1986 2. Kodirov E. “Gistologiya” T.: “O’qituvchi” 1994 3. Alimov D.A. Gistologiya va Embriologiya. T. “ O’q ituvchi” 4. Vrakin V.F. “Morfologiya selskoxozyaystvennix jivotnix” M.: “Kolos” 1984.

Похожие

Sekresiya bezlari fiziologiyasi va uning yoshiga xos xususiyatlari jinsiy etilishi

Endokrin sestema (sistema endocrinum)

Epiteliy to`qimasi epiteliy to`qimasining umumiy xarakteristikasi va klassifikatsiyasi

Qon yaratuvchi va immun himoya a’zolari

Irsiy va tug`ma kasalliklar