Yo’l xojaligi tashkilotlarining aylanma kapitallari - Транспорт - Рефераты

Yo’l xojaligi tashkilotlarining aylanma kapitallari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

76 KB

Yo’l xojaligi tashkilotlarining aylanma kapitallari Reja: 1. Yo’l xojaligida aylanma mablaglar va kapitalning iqtisodiy hususiyatlari va vazifalari. 2. Aylanma mablaglarni me’yorlashtirish va rejalashtirish. 3. Aylanma mablaglardan foydalanish korsatkichlari.

Asosiy iboralar va tushunchalar: Ishlab chiqarish aylanma fondlari, muomala fondlari, ishlab chiqarish zahiralari, tugallanmagan ishlab chiqarish, kelgusi davr harajatlari, tayyor mahsulot, pul mablaglari, hisob-kitoblardagi mablaglar, me’yorlanadigan va me’yorlanmaydigan aylanma mablaglar, normativlar, korxonaning oziga tegishli bolgan aylanma mablaglar, qarzga olingan mablaglar, fond sigimdorligi, aylanuvchanlik, aylanish davri, aylanma mablaglar aylanuvchanligini tezlashtirish va ular miqdorini kamaytirish. Aylanma mablaglar iqtisodiy kategoriya sifatida kengaytirilgan qayta ishlab chiqarish jarayonini ta’minlaydilar va ikki xil korinishdi boladilar – ishlab chiqarish aylanma fondlari va muomala fondlari korinishida. Ishlab chiqarishning aylanma fondlari bitta ishlab chiqarish siklida ishtirok etib, ozining buyum korinishini ozgartiradilar va oz qiymatlarini tayyorlagan mahsulot qiymatiga toliq otkazadilar. Muomala mablaglari (hisob-kitoblardagi mablaglar, kassadagi va schetlardagi pul mablaglari) toxtovsiz ravishda doimo aylanma fondlarning tovar korinishidagi pul korinishiga, pul korinishidagi tovar korinishiga aylanib turishlarini, ya’ni qayta ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini ta’minlaydilar. Aylanma mablaglar harakati hisob butun xalq xojaligi boyicha, tarmoqlar va alohida korxonalar boyicha olib boriladi. Хalq xojaligi strukturasi aylanma mablaglarni quyidagi elementlar boyicha taqsimlanishini kozda tutadi: tovar- material boyliklar, jonatilgan tovarlar va korsatilgan xizmatlar, pul mablaglari, debitorlar, boshqa aylanma mablaglar. Oz navbatida, tovar-material boyliklar ishlab chiqarish zahiralari, tugallanmagan ishlab chiqarish, kelgusi davr harajatlari, tayyor mahsulot, tovarlar va hokazolardan tashkil topadi. Aylanma mablaglarning doimiy ravishda ishlab chiqarish sferasidan muomala sferasiga, songra yana ishlab chiqarish sferasiga otib turishi, mablaglarning aylanishi deb nomlanadigan iqtisodiy jarayonni xarakterlaydi. Aylanish tezligi qanchalik yuqori bolsa, yo’l xojaligida ishlab chiqarish jarayonini normal kechishligi uchun shunchalik kamroq mablag kerak boladi.

Yo’l xojaliklari aylanma mablaglarining tarkibi umumiy xalq xojaligidagi aylanma mablaglar tarkibi bilan deyarli bir xil, lekin yo’l xojaliklarining vazifalari va faoliyatlariga bogliq bolgan oz xususiyatlariga ega. Yo’l xojaliklari uch xil turdagi faoliyat boyicha xarakterlanadilar: pudrat qurilishi, yo’llarni tasarruf etish, sanoat ishlab chiqarishi. Har qaysi faoliyat turi boyicha aylanma mablaglarni balans moddalari boyicha yagona usulda guruhlashtiriladi. I. Ishlab chiqarish aylanma fondlari. A. Ishlab chiqarish zahiralari (asosiy materiallar, konstruksiyalar va detallar, kam qiymatli va tez yeyiluvchi predmetlar, boshqa materiallar va yonilgi). B. Ishlab chiqarishdagi mablaglar (tugallanmagan ishlab chiqarish, kelgusi davr harajatlari). II. Muomala fondlari. A.Тayyor mahsulot; B. Pul mablaglari; V. Hisob-kitoblardagi mablaglar. Asosiy materiallar, konstruksiyalar, detallar (sheben, shagal,qum, gisht, yigma konstruksiyalar, qurilish va arxitektura detallari) ishlab chiqariladigan mahsulotning buyumlashgan asosini tashkil qiladi. Kam qiymatli va tez yeyiluvchi predmetlarga xojalik inventarlari, hizmat muddati bir yilgacha va narxi 10000 som gacha bolgan asbob-uskunalar kiradi. Boshqa materiallar va yonilgi qurilish mahsuloti tarkibiga buyum sifatida kirmaydi. Тugallanmagan ishlab chiqarish – bu buyurtmachiga topshirilmagan va haqi tolanmagan, tugallanmagan qurilish mahsuloti yoki qurilish montaj ishlaridir. Тugallanmagan ishlab chiqarish yo’l tashkilotlarining balansida hisobga olinadi. Kelgusi davr harajatlari-ishlab chiqarishga birdaniga qilinadigan, lekin mahsulot yoki bajarilgan ishlar tannarxiga asta-sekin ma’lum qismlarda otkaziladigan harajatlardir. Bu harajatlarning asosiy maqsad vazifasi-oldinda

kutilayotgan ishlab chiqarish jarayoniga tayyorgarchilikdan iborat. Yo’l xojaliklarida kelgusi davr harajatlariga quyidagilar kiradi: -titulda hisobga olinmagan vaqtinchalik inshootlar va moslamalarga boladigan harajatlar; -mashinalarni tasarruf etish qiymatlariga kiruvchi-ularni qurilish maydoniga yetkazib kelish va joyida montaj qilishga birdaniga boladigan harajatlar; -trassa boylab vaqtinchalik tosh materiallari karerlarini ochishga boladigan harajatlar. Yo’l xojaligida tayyor mahsulot faqat sanoat ishlab chiqarishidagina hisobga olinadi va qurilish hamda tasarruf faoliyatlarida u deyarli yoq, chunki buyurtmachi uchun tayyorlangan mahsulot toplanib qolmaydi, omborxonada saqlanmaydi va darhol ishlatila boshlaydi. Buyurtmachilar bilan hisob-kitoblardagi mablaglar bu yo’l tashkilotlari tomonidan bajarilgan ishlar uchun taqdim etilgan schetlardagi, lekin hali tolov muddati yetib kelmagan mablaglardir. Aylanma mablaglarni rejalashtirish quyidagilarni kozda tutadi: -aylanma mablaglarning alohida elementlari boyicha me’yorlarni hisoblash (kun, %); -tegishli elementlar boyicha bir kunlik aylanish uyushmasini aniqlash (pul korinishida); -pul korinishida korxonaning oziga tegishli aylanma mablaglar normativlarini aniqlash (som); -korxonaning oz aylanma mablaglari boyicha belgilangan normativlarni qoplash manbaalarini aniqlash. Mablaglarni limitlashtirish nuqtai nazaridan olganda me’yorlanadigan va me’yorlanmaydigan aylanma mablaglar mavjud. Me’yorlanuvchi aylanma mablaglarga ishlab chiqarish zahiralari, tugallanmagan ishlab chiqarish, kelgusi davr harajatlari va buyurtmachilarga bajarilgan ishlar uchun hisob-kitoblardagi mablaglar kiradi.

Me’yorlanmaydiganlarga barcha turdagi debitorlik qarzlari: buyurtmachilar uchun bajarilgan, lekin oz vaqtida tolanmagan hisob-kitobdagi mablaglar, jonatilgan tovarlar va korsatilgan hizmatlar va boshqalar uchun haqlar kiradi. Bu mablaglarning miqdori operativ ravishda aniqlanadi. Me’yorlashtirish-aylanma mablaglarni tashkil etish va ulardan foydalanishni nazorat etishning muhim vositasidir. Me’yorlashtirishning togri tashkil etilishi qurilishni zarur resurslar bilan ta’minlash va ulardan ratsional foydalanish sharoitini yaratadi. Aylanma mablaglarni me’yorlashtirish-bu har bir pudratchi tashkilot boyicha ularning zaruriy minimal miqdorini toligicha va alohida elementlari boyicha belgilashdir. +qurilish faoliyati boyicha aylanma mablaglarning miqdori davlat pudrat tashkilotlarida aylanma mablaglarni me’yorlashtirish togrisidagi instruksiyaga muvofiq ravishda belgilanadi. Belgilangan normativ ehtiyoji chegarasida korxonalar ozlariga tegishli bolgan aylanma mablaglar bilan ta’minlanadilar. +qurilish tashkilotida oziga qarashli aylanma mablaglarning pul korinishidagi normativi rejalashtirilayotgan davr oxirida hisoblanadi, normativga nisbatan asoslangan tarzda boladigan barcha ogishlar qarz mablaglar hisobiga qoplanadi. Pudratchi qurilish yoki tasarruf tashkiloti uchun kerak boladigan aylanma mablaglarning miqdori konkret sharoitga-ishlar hajmi va strukturasi, materiallar sarfi, mehnat sarfi, ta’minot xarakteri va komplektlash, buyurtmachilar bilan hisob- kitob qilish shartlariga bogliq boladi. Shu sababli aylanma mablaglarni rejalashtirish va me’yorlashtirish tovar-material boyliklari strukturasining har bir tashkil etuvchi boyicha alohida amalga oshiriladi. Me’yorlashtirishning asosida yo’l tashkilotlari bolimlarining konkret ish sharoitlarini hisobga oluvchi aylanma mablaglar me’yorlarini ishlab chiqish yotadi. Moddiy boyliklar va harajatlarning ba’zi turlari boyicha oborot mablaglarining har qaysi elementi boyicha me’yorlar togridan-togri hisob-kitob qilish uslubi

yordamida ishlab chiqiladi. Me’yorlarni ishlab chiqishda, aylanma mablaglardan foydalanish samaradorligini oshiruvchi, materiallar va mehnat harajatlarini kamaytiruvchi, moddiy-texnika ta’minotini yaxshilovchi, buyurtmachilar va yetkazib beruvchilar bilan hisob-kitoblarni mukammallashtiruvchi, hujjatlar aylanishini tezlashtiruvchi, tashkiliy-texnikaviy tadbirlar hisobga olinishi kerak. Bir xil ish profiliga ega bolgan yo’l qurilish tashkilotlari uchun, ya’ni ta’minot va bajarilgan ishlar uchun hisob-kitoblari oxshash tashkilotlar uchun, yuqori tashkilot aylanma mablaglar elementlari boyicha tipik me’yorlar ishlab chiqishi mumkin. Me’yorlar qator yillar mobaynida amal qilib, vaqti-vaqti bilan texnologiyaning ozgarishi va qurilish ishlab chiqarishini tashkil etish, ularning strukturasi va xarakteri, moddiy-texnika ta’minoti rejalari, bajarilgan ishlar uchun hisob-kitoblar tizimi va boshqa reja korsatkichlarida ozgarishlar sodir bolgan holatlarda qayta korib chiqiladi va aniqlashtiriladi. Aylanma mablaglarning elementlari boyicha tasdiqlangan me’yorlar asosida yo’l qurilish tashkilotining moliyaviy xodimlari har yili joriy rejani tuzishda korxonaga tegishli aylanma mablaglar normativini, yillik reja korsatkichlariga asoslanib, pul korinishida aniqlab chiqadilar. Aylanma mablaglarning pul korinishida ifodalangan normativi N reja boyicha bir kunlik reserslar harajatini (masalan, asosiy materiallar) zahira kunlarining umumiy me’yoriga harajat miqdori esa yillik resurslar iste’mol hajmini yildagi kunlar soniga bolib topiladi:пН М Н   365 bu yerda, M-materiallar iste’molining yillik hajmi, ming som; N p -zahira kunlari soni, kun Ishlab chiqarish zahiralarini rejalashtirish Ishlab chiqarish jarayonining bir maromliligi va uzluksizligini ta’minlash uchun yo’l xojaligi bolimlari ish sharoitiga togri keladigan ishlab chiqarish zahiralari bilan ta’minlangan bolishlari kerak. zahiralar tashkil etish zaruriyati

shundaki, alohida turdagi asosiy materiallar turlari boyicha yetkazib berishlar miqdori u materiallarni iste’mol qilish muddatlari bilan mos kelmaydi. Davrdan davrga otuvchi zahiralar-bu yo’l tashkiloti uchun zaruriy bolgan rejadagi material resurslardir. Davrdan davrga otuvchi materiallarning umumiy zahirasi quyidagilarni kozda tutadi: -materiallarning yetkazib berilishlari orasidagi omborxonada bolish vaqtlari -ya’ni joriy zahira N tek (M joriy ) -materiallarni texnologik jihatdan ishlab chiqarishga tayyorlash vaqti, tayyorgarchilik zahirasi N podg (N tayyorg. ) -tolov hujjatlarining yetib kelishi bilan moddiy boyliklar yetib kelishi bilan moddiy boyliklar yetib kelishi orasidagi vaqt farqi-transport zahirasi N tr . -materiallarning qurilish tashkiloti omborxonasida kafolatlangan zahira sifatida bolish vaqti, N gar (N kafolat )гар тр подг тек зп Н Н Н Н Н    .. Joriy zahiraning miqdori materiallarning yetib kelish vaqtlari va ularni toxtovsiz iste’mol etilishlari bilan bogliq. U yetkazib berishlarning vaqtlari bilan togridan-togri bogliq, chunki materiallar qanchalik tez-tez keltirilib turilsa, shunchalik joriy zahira miqdori kamroq boladi. Joriy zahira me’yori odatda ikkita yetkazib berishlar orasidagi vaqt intervalining 50% miqdorida qabul qilinadi. Тayyorgarchilik zahirasi komplektlanish, materiallar sifatini laboratoriyada tekshirish, materialni qabul qilish va omborxonadan yetkazib olib kelish vaqtlarini hisobga oladi. Тransport zahirasi moddiy boyliklarning temir yo’l orqali yetib kelishi vaqti bilan tolov hujjatlarini pochta orqali yetib kelish vaqtlari orasidagi farqdan iborat. Kafolat zahirasi yetkazib berishlardagi bir maromlilikni kutilmagan holda buzishlarini oldini olish uchun kerak. Uning miqdori joriy zahira me’yorining 50% miqdorida qabul qilinadi. Korxonaning oziga tegishli bolgan aylnma mablaglar me’yori, ya’ni yonilgi va boshqa materiallar zahirasini hosil qilish uchun zarur bolgan mablaglar me’yori

ham, rejalashtirilayotgan davrdan oldingi yilda amalda mavjud bolgan ortacha ma’lumotlarga asoslanib, kunlarda belgilanadi. Kam qiymatli va tez yeyilib ketadigan predmetlar zahirasini hosil qilish uchun kerak boladigan aylanma mablaglar me’yori ham rejalashtirilayotgan yildan avvalgi yil hisobotlari asosida aniqlanadi va bir ishlovchiga nisbatan pul korinishida belgilanadi. Aylanma mablaglarni ishlab chiqarish jarayonida me’yorlashtirish Ishlab chiqarish jarayonida band bolgan aylanma mablaglar tarkibining eng kop qismini tugallanmagan ishlab chiqarishdagi mablaglar tashkil etadi. Ularning miqdori bajarilgan ishlar uchun qabul qilingan tolovlar tizimiga bogliq. Тugallanmagan ishlab chiqarish boyicha aylanma mablaglarni me’yorlashtirishda hisob-kitoblar ob’ektlar boyicha alohida-alohida amalga oshiriladi, ya’ni barcha ishlar tugagandan song tolovlar amalga oshiriladigan, tugallangan bosqichlar uchun oraliq tolovlarsiz tolov amalga oshiriladigan va reja boyicha bajarilgan ishlar hajmi uchun har oyda tolovlar amalga oshiriladigan ob’ektlar boyicha va hokazo. Тugallanmagan ishlab chiqarish uchun aylanma mablaglarning normativi, qurilish montaj ishlariga boladigan ortacha bir kunlik harajat miqdoriga, mablaglarning tugallanmagan ishlab chiqarish jarayonida bolish vaqtiga va harajatlarning osib borish darajasiga bogliq boladi. Bajarilgan ishlar uchun (reja boyicha) har oyda muntazam ravishda tolovlar amalga oshirilib tursa, tugallanmagan ishlab chiqarish harajatlarini qoplash uchun aylanma mablaglar normativi, korxonaning oz kuchi bilan bajariladigan yillik ish hajmining 10% miqdorida belgilanadi. Barcha ishlar tugatilgandan song yoki ma’lum bir tugatilgan bosqich uchun tolovlar amalga oshiriladigan ob’ektlar boyicha, tugallanmagan ishlab chiqarishga aylanma mablaglar normativi quyidagi formula yordamida hisoblanadi:о к Д З Н вопн     . , som bu yerda, Z-smeta boyicha ortacha bir kunlik ishlab chiqarish harajatlari miqdori, som

D-mablaglarning tugallanmagan ishlab chiqarishda bolish vaqti, kun; K-harajatlarning tugallanmagan ishlab chiqarishda osib borish koeffitsiyenti; O-ob’ektdagi ishlarning rejadagi tannarxining ularning smeta qiymatiga nisbati. Harajatlarning osib borish koeffitsiyenti tugallanmgan ishlab chiqarish ortacha hajmini butun ishlab chiqarish sikli davri uchun ob’ektning qiymatiga bolib topiladi. Harajatlar bir maromda ortib boradigan holatlarda tugallanmagan ishlab chiqarish uyushmasini, ishlab chiqarish siklining boshlanishi va tugallanishiga ob’ekt qiymatiga bolib aniqlanadi va u 0,5 ga teng boladi. Harajatlar bir maromda ortib bormaydigan holatlarda, qurilishning boshlanish davrida qanchalik kop mablag sarflangan bolsa, koeffitsiyentning qiymati ham shunchalik yuqori boladi. Har bitta konkret holat uchun tugallanmagan ishlab chiqarish ishlarining bajarilishi boyicha tuzilgan kalendar reja va harajatlarning etanlar taqsimlanish ma’lumotlari asosida hisoblab chiqilishi kerak. Kelgusi davr harajatlari uchun aylanma mablaglar normativi oxirgi 2-3 yilda shakllangan qurilish-montaj ishlari hajmidagi bu mablaglarning egallagan miqdori asosida yoki qisob-kitob yo’li bilan aniqlanadi. Muomala sferasidagi aylanma mablaglarni me’yorlashtirish Muomala sferasidagi aylanma mablaglarning miqdori bajarilgan ishlar uchun schetlar boyicha buyurtmachilarning karzlari pul mablaglari, vaqtinchalik boshqa tashkilotlarda bolgan mablaglar (debitorlar) har qaysi elementlar boyicha alohida –alohida aniqlanadi. Masalan, bajarilgan ishlar uchun buyurtmachilar bilan hisoblashishi uchun aylanma mablaglarning reja boyicha miqdorini hisob-kitob opreatsiyalarini rasmiylashtirish va otkazish uchun zarur bolgan davriylik va vaqt, korxonaning oz kuchi bilan bajariladigan ortacha bir kunlik ish hajmi, ya’ni rejalashtirilgan tannarx boyicha yillik ish hajmini 365 ga nisbati, asoslanib hisoblab chiqarish mumkin. Doimiy kamaymaydigan pul mablaglari qoldigining rejadagi miqdori yo’l tashkilotini buyurtmachilarga ishlarni topshirish, schetlarni yozish va ularni tolov

uchun taqdim etish vaqtlari davrida pul mablaglari bilan ta’min etilishi uchun belgilanadi. Bunda bajarilgan ishlarni buyurtmachilarga topshirish, qabul qilish, hisob-kitob hujjatlarning pudratchi va moliyalashtiruvchi tashkilot banklari ortasidagi pochta aloqalariga zarur boladigan vaqtlar hisobga olinadi. Yo’l tashkiloti boyicha aylanma mablaglar normativi, aylanma mablaglarning barcha elementlari boyicha hisoblab chiqilgan normativlar yigindisiga teng boladi. Yo’l tashkiloti ixtiyorida bolgan aylanma mablaglarni umumiy xarakterlash uchun, aylanma mablaglarning (korxonaga qarashli bolgan) umumiy me’yoriy foizlarda hisoblab chiqiladi, buning uchun aylanma mablaglar umumiy me’yorini rejalashtirilayotgan yilda smeta qiymati boyicha korxonaning oz kuchi bilan bajariladigan qurilish-montaj ishlari hajmiga bolinadi. Aylanma mablaglarni hosil qilish manbaalari Aylanma mablaglarning hosil bolish manbaalari – bu moliyaviy resurslardir. Yo’l tashkilotlarining aylanma mablaglari hosil bolish manbaalari boyicha korxonaning oziga tegishli va qarzga olinadigan, ya’ni bank muassasalaridan vaqtincha foydalanish uchun olingan (kreditlar), buyurtmachilar yoki boshqa tashkilotlardan vaqtinchalik jalb etilgan (kreditorlar) mablaglaridan iborat bolishi mumkin. Korxonaning oziga tegishli bolgan aylanma mablaglar korxonaning oz mablaglaridan va oz mablaglariga tenglashtirilgan mablaglardan (turgun passivlar) tashkil topadi. Korxonaga tegishli mablaglar bilan yo’l tashkilotlari ularni tashkil etilishida ta’min etiladilar. Korxonaning mablaglarini qoshimcha ravishda toldirib turish manbaalari bolib korxona oladigan foyda va kapital mablaglar hiobiga olinadigan mashina va uskunalar bilan birga keladigan asbob-uskunalari, ehtiyoj qismlarning qiymatlari xizmat qiladi. Korxonaga tegishli mablaglar yo’l xojaligida doimiy foydalanishda bolib, uni xojalik mustaqilligining zaruriy sharti hisoblanadi.

Korxona oborot mablaglariga «turgun passivlar» deb ataluvchi moliyaviy resurslar ham tenglashtiriladi, ular hisob-kitoblar sharti boyicha tashkilotda aylanishda boladilar. Тurgun passivlarga quyidagilar kiradi: -ishchi va xizmatchilarga oyning ma’lum bir kunlarida berilganligi sababli hosil boladigan ish haqi boyicha doimiy minimal qarz; bu qarzning qiymati bir kunlik ish haqi fondlarining oy boshidan ish haqi tolanadigan kungacha otadigan kunlar soniga kopaytmasiga teng boladi. -ish haqi boyicha turgun passivning qiymatidan belgilangan foiz boyisa aniqlanadigan ijtimoiy sugurtaga ajratmalar boyicha minimal qarz; -biror bir tolovlar uchun yil mobaynida rezervlanib boriladigan pul mablaglari; masalan, har oy qurilish montaj ishlari tannarxiga qoshilib boriladigan va keyinchalik ishchi va xizmatchilarning ta’tillarini tolovi uchun ishlatiladigan mablaglar. -iqtisodiy ragbatlantirish fondlaridagi mablaglar; -tolov uchun rozilik berilgan, lekin tolov muddati xali yetib kelmagan schetlar boyicha mahsulot yetkazib beruvchilarga qarzlar; -kapital ta’mirlash uchun materiallar zahirasini toldirishga sarflanadigan amortizatsiya fondlaridagi mablaglar; Hozirgi paytda pudratchi qurilish tashkilotlarining aylanma mablaglarga bolgan ehtiyojining kopgina qismi qarzga olinadigan mablaglar jalb etilgan moliyaviy resurslar, birinchi navbatda bank kreditlarning mablaglari hisobiga qoplanadi. +arz mablaglarining kopgina qismini materiallarning sezonlik zahirasini hosil etish, tugallanmagan ishlab chiqarish hajmini vaqtinchalik ostirish, yangi texnikani joriy etish va boshqalarga yonaltirilgan qisqa muddatli bank kreditlari tashkil etadi. Hozirgi kunda aylanma mablaglarni hosil qilishda kreditlarning roli ancha kengaytirilgan. +arz mablaglarining miqdori moliyalashtiruvchi bankning kredit rejasida va yo’l tashkilotining moliyaviy rejalarida oz ifodasini topadi.

Aylanma mablaglardan foydalanish samaradorligi ularning aylanuvchanlik korsatkichlari bilan baholanadi. Ular qatoriga quyidagilar kiradi: -fond sigimdorligi-bu korsatkich bajarilgan qurilish-montaj ishlarining har bir somiga togri kelayotgan solishtirma aylanma mablaglar miqdorini bildiradi.год ф Q ОС К  bu yerda, OS-aylanma mablaglar summasi, ming som Q god -yillik mahsulot ishlab chiqarish hajmi, ming som (masalan pudrat faoliyati boyicha korxonaning oz kuchi bilan bajargan qurilish-montaj ishlari hajmi). -aylanuvchanlik koeffitsiyenti yoki aylanma mablaglarning ma’lum bir muddat ichidagi aylanishlari soni; u aylanma mablaglarning yillik ortacha qiymatining har bir somiga yil mobaynida togri kelgan mahsulot hajmini (qurilish montaj ishlari hajmini) xarakterlaydi. ОС Q К год о -bir aylanishga sarflanadigan vaqt (yoki bir aylanishning kunlar hisobida davom etuvchanligi): о год К Т Q Т ОС Д    bu yerda, Т-aylanma mablaglarning aylanuvchanligi aniqlanayotgan davrdagi kunlar soni. Misol: aylanma mablaglarning umumiy uyushmasi boyicha bitta aylanish davri aniqlansin. +qurilish montaj ishlarining yillik hajmi 12,5 mln. som; aylanma mablaglarning ortacha yillik qiymati 4,65 mln. com; Nq360 kun. кун Д 134 5, 12 360 65,4    Pudratchi qurilish tashkilotlari boyicha bu korsatkichning ortacha qiymati 150 kunga teng.

-aylanuvchanlikning tezlashuvi hisobiga aylanma mablaglrga boladigan extiyojning kamayishi, ya’ni aylanma mablaglarning bolishi. Boladigan aylanma mablaglar summasini quyidagicha aniqlash mumkin:пл пл баз год высв Т Д Д Q ОС ) (    bu yerda, D baz va D pl –bazis va rejalashtirilayotgan davrlar uchun bir aylanishga sarflanayotgan vaqt miqdorlari, kun; Т pl –rejalashtirilayotgan davrdagi kunlar soni, kun. Misol: koprik qurish tresti yil mobaynida oz kuchi bilan 22900 ming somlik qurilish-montaj ishlarini bajaradi. Aylanma mablaglarning me’yorlanadigan qismi boyicha bir aylanishiga 104 kun rejalashtirilgan bolib, amalda esa 97 kunni tashkil etdi. U holda aylanma mablaglardan foydalanishning yaxshilanishi va aylanish tezligining ortishi hisobiga mablag miqdori:   251 360 97 104 22900     высв ОС ming somni tashkil etadi. Aylanuvchanlikning tezlashuvi hisobiga aylanma mablaglarning boshashi (tejalishi) absolyut va nisbat bolishi mumkin. Absolyut boshash (tejalish) aylanma mablaglar ortacha miqdori hisobot davri mobaynida bazis davriga nisbatan qisqarib, bajarilgan qurilish-montaj ishlari esa bazis miqyosida saqlanib qolgan yoki undan kop bolgan holda yuz beradi. Aylanma mablaglarning nisbiy boshashi (tejami), agar aylanishlar hajmining osish tempi (bajariladigan qurilish-montaj ishlari) hisobot davrida aylanma mablaglar qoldiqlarining osish tempidan oldinda bolgan holatlarda sodir boladi. Aylanma mablaglardan foydalanish samaradorligining barcha korsatkichlari aylanma mablaglarning umumiy uyushmasiga nisbatan va me’yorlanadigan qismiga nisbatan ham aniqlnadi. Undan tashqari, aylanuvchanlik korsatkichlari va mablaglar boshashi (tejami) aylanma mablaglarning alohida elementlari boyicha hisoblanadi. Aylanma mablaglarning alohida elementlari boyicha aylanuvchanligi (ishlab chiqarish zahiralari, tugallanmagan ishlab chiqarish, pul mablaglari) aylanma mablaglar toliq aylanuvining qaysi stadiyalarida aylanuvchanligi ortganligi yoki

sekinlashuviga yo’l qoyilganligi togrisida xulosa chiqarish imkonini beradi. Хojalik faoliyatini rejalashtirish va tahlil qilishda aylanma mablaglar aylanuvchanligi ozgarishining, xususan, me’yoridan ortiq va ortiqcha tovar- material qiymatlarning paydo bolish sabablarini aniqlash nihoyatda muhim ahamiyatga ega. Aylanma mablaglar aylanuvchanligini oshirish yo’llari Yo’l xojaliklarida aylanma mablaglar aylanuvchanligini oshirish ilmiy texnika progressining rivojlanishi, ishlab chiqarish texnologiyasi, uni tashkil etish va boshqarishni takomillashtirish bilan chambarchas bogliq. Aylanma mablaglarning aylanuvchanligi yo’l xojaligining bevosita qurilish- montaj va ta’mirlash - qurilish, avtomobil yo’llarini qurish va ta’mirlashni materiallar va yarimfabrikatlar, transport bilan ta’minlovchi barcha bolimlarining faoliyatlari natijasiga ham bogliq. Aylanuvchanlikni oshirishda reja bolimi ishini aniq tashkil etish, moddiy texnika ta’minoti, buxgalteriya, moliyaviy xojalik bolimlari ishi ham katta ahamiyatga ega. +qurilish ob’ektlari muddatlari yoki alohida ishlarning bajarilishiga sarflanadigan vaqtlarning qisqartirilishi tugallanmagan ishlab chiqarishning umumiy hajmini kamayishiga va oz navbatida aylanma mablaglar aylanuvchanligining tezlashuviga olib keladi. Aylanma mablaglar qiymatiga ishlab chiqarish moddiy boyliklari zahiralarining miqdori katta ta’sir korsatadi. Ishlab chiqarishning material zahiralari, buyumlar, konstruksiyalar, yarimfabrikatlar miqdorlariga juda kop omillar: yetkazib beruvchilarning uzoq - yaqinligi, yetkazib berishlarning bir maromligi va tezligi, transport turlari va tashish usullari, yetkazib berishlarning komplektligi va yetkazib berish hajmlari, yuklarni qabul qilish va ortish-tushirish harajatlari, omborxonalarga joylashtirish va komplektovkalash, hisob-kitob formalari va hujjatlarning aylanish tezliklari ta’sir etadi. Moddiy texnika ta’minoti ishlarini takomillashtirish qurilish tashkilotlarining omborxonalaridaga materiallar zahiralarining kamayishiga va aylanma mablaglarga bolgan extiyojning kamayishiga sababchi boladi. Material

zahiralaridagi aylanma mablaglarni ortiqcha bolgan moddiy boyliklarni aniqlash va realizatsiya qilish, tashish masofalarini kamaytirish, mahalliy materiallardan foydalanish, asbob-uskunalar xojaligini togri tashkil qilish va asboblarning xizmat muddatlarni uzaytirish ham ta’sir etadi. Me’yordan ortiq materiallar zahiralari hosil bolmasligining muhim shartlaridan biri tayyorlovchi-zavodlar tomonidan, ularni komplektlash uchun sarflanadigan vaqtni qisqartirish maqsadida, tayyor holda va togridan-togri qurilish maydonlariga, yetkazib berish ham katta ahamiyat kasb etadi. Masalan: kichik va ortacha kopriklarni qurish uchun turli nomenklaturadagi barcha yigma-temirbeton elementlarni komplektlash qurilish maydonida moddiy- texnika ta’minotidagi uzilishlar sababli ishlarni toxtatib oldini olish maqsadida, avvaldan tayyorlab qoyilishi kerak. materiallar va konstruksiyalarni tayyorlovchi zavodlar tomonidan nokomplekt holda yetkazib berilishi qurilishlarda komplektlovchi zahiralarning ortishiga olib keladi, bu esa oz navbatida qoshimcha ravishda aylanma mablaglarga ehtiyojni yuzaga keltiradi. Aylanma mablaglarga ehtiyojni kamaytirish uchun yil mobaynida materiallarni ishlarning bajarilishiga mos ravishda bir maromda yetkazib berish katta ahamiyatga ega. Yo’l xojaligida amalda qollaniladigan sezonlik zahira tayyorlash aylanma mablaglarga bolgan ehtiyojni kopaytiradi va aylanuvchanlikni sekinlashtiradi. Muomala fondlaridagi aylanma mablaglar strukturasini tahlil qilish belgilangan normativlardan ortiq anchagina mavhumlashtirilgan mablaglarni aniqlash imkonini beradi. Bu mablaglar buyurtmachilar tomonidan bajarilgan ishlar uchun taqdim etilgan schetlar boyicha tolovlarni oz vaqtida amalga oshirmaganliklari uchun, boshqa tashkilotlar tomonidan yetkazib berilgan mahsulotlar yoki korsatilgan xizmatlarga haq tolanmasligi natijasida muomala sferasida chiqib ketadilar. Hisob-kitoblarni amalga oshirishlarda tartib ornatish, moliyaviy intizomga rioya qilish – muomala fondlaridagi mablaglarning aylanuvchanligini tezlashtiruvchi muhim yo’ldir

Adabiyotlar: 1. I.A.Karimov. Hzbekiston iktisodiy isloxotlarni chukurlashtirish yulida. - Тoshkent, Uzbekiston, 1995y. 2. Hzbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining «Yul xujaligini bosharishni takomillashtirish choralari oaida» gi. 28.08.1998 yildagi arori. 3. Karimov I.A. Uzbekistan na puti uglubleniya ekonomicheskix reform. – Тashkent: Uzbekistan, 1995g. 4. Postanovleniye Kabineta Ministrov RUz «O merax po sovershenstvovaniyu upravleniya dorojnom xozyaystvom» ot 28.09.1998g.. 5. Postanovleniye Kabineta Ministrov Respubliki Uzbekistan ot 18.08.99g. za №396 «O proyektirovaniye stroitelstva skorostnoy avtomagistrali «Andijan-Тashkent-Nukus -Kungrad». 6. Postanovleniye Kabineta Ministrov Respubliki Uzbekistan № 361 ot 21.08.03g. «O voprosax organizatsii deyatelnosti Gosudarstvenno- aksionernoy kompanii «Uzavtoyul» i Respublikanskogo dorojnogo fonda pri Ministerstve finansov Respubliki Uzbekistan». 7. Axmedjanov A. Voproso sovershenstvovaniya finansirovaniya dorojnogo xozyaystva gg V jurn. Ekonomicheskiye obozreniya. №7(47) 2003. s.10-14. 8. Lobanov Ye.M. Zadachi sovershenstvovaniya otraslevoy normativnoy bazo dorojnogo xozyaystva gg V sb. nauchnox trudov MADI - M., 2000 s.12-18. 9. Mejdunarodnaya konferensiya po reabilitatsii Shelkovogo puti. 20-22 sentabrya 1999, Uzbekistan, Тashkent.

Похожие

Yo’l xojaligi boshqaruv ob’ekti sifatida

Yo’l xojaligi - mamlakat iqtisodiyotining tashkiliy tarmog`idir

Yo’l xojaligining iqtisodiy samaradorligi

Yo’l xojaligini moliyalashtirish va kreditlash

Avtomobilning yo’l tusiqlaridan utuvchanligi