Yo’l xojaligi - mamlakat iqtisodiyotining tashkiliy tarmog`idir - Транспорт - Рефераты

Yo’l xojaligi - mamlakat iqtisodiyotining tashkiliy tarmog`idir

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

73.5 KB

Yo’l xojaligi - mamlakat iqtisodiyotining tashkiliy tarmog ` idir Reja: 1. Mamlakatning avtomobil-yo’l majmui haida. 2. Yo’l xojaligining tarkibi va uning rivojlanish qonuniyatlari. 3. Yo’l xojaligidagi ishlab-chiqarish faoliyatlari. 4. Yo’l xojaligidagi iqtisodiy munosabatlar tizimi.

Asosiy atamalar va tushunchalar: AТK, yuklashtirish, yo’l xojaligi, fan va loyihalashtirish, mashinasozlik, moddiy texnik resurslari, ta’lim, boshqaruv, umum foydalanish yo’llari, qurilishi, ta’mirlash, yo’llarni yaroqli holda ushlab turish, yo’llarning eskirishi (yetilishi), tabiiy - iqlim sharoitlari, transport - tasarruf, loyihalashtirish, qurilish va yo’l tasarruf omillari; iqtisodiy munosabatlar, yo’l fondi. Iqtisodiy va ijtimoiy muammolarga kompleks yondashuv, ularning tarmoqlararo va rayonlararo miqyosida yechimini talab qiladi. Bunday yondashuv tarmoqlararo aloqalarga bogliq bolmagan ozaro boglanishlarni hisobga olish imkonini yaratadi. Haqiqatdan ham, tarmoqlarning rejalarida boglovchi zanjir sifatida miqdor korsatkichlarining alohida olingan bir tarmoq miqyosida ozib borishi hisobga olinadi. Kompleks yondashuvda esa iqtisodiy tizim faoliyati, oraliq natijalarga emas, balki oxirgi natijaga erishishga yonalgan bolib, xalq xojaligi talablariga qaratiladi. Avtomobil transporti - bu texnik-iqtisodiy tizim. Faoliyat korsatish maqsadi, tarkibiy tuzilishi, foydalaniladigan resurslar va natijalarni baholash nuqtai nazaridan qaralganda, u alohida, nisbatan bir-biriga bogliq bolmagan kichik tizimlarning majmuidan iborat. Ana shunday kichik tizim (podsistema)larning biri «Avtotransport korxonasi» (AТK) bolib, uni faoliyat korsatishining asosiy maqsadi tashish jarayonini texnik jihatdan soz harakatlanuvchi qism bilan ta’minlashdir. Ushbu maqsadga erishish darajasi birinchi navbatda transport vositalarining soni, harakatlanuvchi qism narxining tarkibiy tuzilishi, hamda texnik va tasarruf xizmatlarining faoliyatlariga bogliq boladi. Bu xizmatlarning birinchisi umumiy maqsadga erishishda kerak boladigan avtomobillarning tashishda kerak boladigan avtomobillarning tashishga tayyorgarligini ta’minlash bolsa, ikkinchisi esa, harakatlanuvchi qism ishini rejalashtirish, hisobga olish, nazorat qilish va foydalanish samaradorligini ta’minlashdan iborat boladi. Boshqa kichik tizim (podsistema) - «Yuklarni qayta ishlash» - yuklarning ortishi va tushirilish jarayonlarini amalga oshiradi;

Bu podsistemaning faoliyati samaradorligi asosan yuklash-tushirish vositalarining soni, joylanishi va texnikaviy saviyasiga bogliq boladi. Avtomobil transporti alohida tizim sifatida barcha kichik tizimlar (podsistemalar) maqsadlarining yagonaligi, ya’ni xalq xojaligini tashishga bolgan talablarini qondirish bilan tavsiflanadi. Avtomobil transportining umumlashtiruvchi xarakteristikasi uncha tegishli bolgan barcha kichik tizimlar (podsistemalar) ishini, ularning ozaro boglanishlarini, hamda ularning faoliyat korsatuvchi imkoniyatlarni hisobga oluvchi korsatkich-uning ishining ishonchligi hisoblanadi. Avtomobil transporti ishining ishonchliligi tushunchasi oz ichiga xalq xojaligining transporti bolgan talablarini belgilangan muddatlar va tasarruf korsatkichlari miqyosida va belgilangan vaqt oraligida qondirishdan iborat. Тashish ishonchliligining miqdoriy xarakteristkasi bolib, belgilangan hajmdagi yukni belgilangan vaqt mobaynida tashib, ya’ni yetkazib berish tushuniladi. Shu sababli, avtomobil transporti faoliyatini rejalashtirish, belgilangan vaqt mobaynida talab etilayotgan transport xizmatlarini betoxtov bajarilishini ta’minlashga qaratilgan texnik-iqtisodiy korsatkichlari bolishi kerak. Avtomobil transportining (ishonchli) uzluksiz ishlashini turli tashkiliy va texnik tadbirlar yordamida erishish mumkin: harakatlanuvchi qism tarkibini va avtokorxonaning katta-kichikligini ozgartirish hisobiga, yuklash-tushirish vositalarining sonini va unumdorligini oshirish hisobiga va hokazo. Bunday tadbirlarning har qaysisi oziga yarasha xarajatlar talab qiladi, shuning uchun avtomobil transportining faoliyat korsatishini va rivojlanishini ta’minlash uchun tadbirlarning iqtisodiy jihatdan eng qulay variantini tanlash kerak boladi. Avtomobil transportining regional texnik-iqtisodiy tizimida yana bir (kichik tizim) podsistema - «Yo’l xojaligi» (YХ) ham faoliyat korsatadi. U tashish jarayonini transport kommunikatsiyalari bilan ta’minlaydi, avtomobil transporti harakatlanuvchi tarkibining ish unumdorligini oshirish uchun zarur bolgan shart sharoitlarni yaratadi, avtomobil yullarning zichligini ozgartirish, geometrik

omillariga va ularni avtomobil transporti tomonidan tasarruf etilishi intensivligiga bogliq ravishda ularning texnik-tasarruf holatlarini ta’minlaydi. Mamlakat transporti kompleksida - avtomobil transporti foydalaniladigan yer transport kommunikatsiyalarining nomi tilga olinmagan yagona transport turi hisoblanadi. Albatta, bu yerda gap faqat nomlanish haqida emas, balki juda kop regionlarda avtomobil transporti va yo xojaligi ozaro bir-birlaridan ajratib qoyganligi haqida bormoqda. Bu esa oz navbatida shunga olib keldiki, avtomobil transporti avtomobil yo’llarining rivojlanishida oz xojaliklari daromadidan faqat 2% ajratma berish bilangina ishtirok etadi. Natijada bir tomondan transportning rivojlanishi jarayoni, ikkinchi tomondan «Yo’l xojaligi» va yo’llarning rivojlanishi u hyoki ozaro bir-biriga bogliq bolmagan jarayonlar kabi bormoqda, xolbuki ular ob’ektiv ravishda bir-birlarini taqozo etadilar. Avtomobil transporti boshqa transport turlaridan bir qator oziga xos bolgan farqlarga ega, xususan, unga doimo yangi yuk turlarini ozlashtirib borishga togri keladi. Avtomobil transportida ishlab chiqarishni AТK yoki YХ (kichik tizimlarida) podsistemalarida konsentratsiyalashtirish ob’ektiv jihatdan chegaralangan. Boshqa transport turlaridagiga nisbatan avtomobil transportida yuk jonatuvchi va yuk qabul qiluvchi punktlarning xududiy joylashuvi farq qiladi. Bu oz navbatida kop miqdordagi avtotransport va yo’l korxonalarining mavjud bolishligini taqozo qiladi. Natijada ozaro bir-biri bilan bogliq bolgan koplab masalalarni joy-joyida tezkorlik bilan hal etish uchun, xududiy jihatdan tarqoq joylashgan koplab korxona va tashkilotlarni boshqarish tizimini va uslublarini ishlab chiqishga ehtiyoj tugiladi. Shu bilan birga, bir vaqtning ozida, avtomobil transporti tizimiga kiruvchi, yagona texnik – iqtisodiy siyosat va resurslar balansiga asoslangan barcha birlamchi zvenolar xududiy-tarmoq kompleks boshqaruvining tashkiliy qismlari bolishlari kerak boladi. Bunda shuni hisobga olmoq kerakki, avtomobil transporti boshqa mamlakatlar bilan iqtisodiy integratsiyani rivojlantirish omili hamda mamlakat iqtisodiy potensialining muhim elementlardan biri sanaladi.

Avtomobil transportida xududiy-tarmoq boshqaruvining kompleks tizimini tashkil etish xalq xojaligining bir qator tarmoqlari va shaxobchalarini yagona avtomobil – yo’l kompleksiga birlashtirishni talab qiladi (rasm 1.1.) Mamlakatning avtomobil-yql kompleksini rejalashtirish va boshqarish, uning faoliyat korsatishi va rivojlanishining ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatlari va barcha shaxobchalarning birligini hisobga olgan holda pirovard maqsadni kozlagan holda amalga oshirishi kerak. Avtomobil yo’l kompleksi barcha elementlarining umumiy maqsadi xalq xojaligi va ahvolining yuklar va yo’lovchilar tashishga bolgan ehtiyojini qondirishdan iborat. Bu maqsad xalq xojaligi va aholining alohida transport xizmati turlariga va resurslarga bolgan talablarni qondirish boyicha xususiy maqsadlarining umumiy majmuidan tashkil topadi. Majmuaning hamda kompleksning tarkibi transportga bolgan talabni koz oldimizga keltirishga toliq mos keladi. Avtomobil – yo’l kompleksi faoliyati va rivojlanishining mezoni sifatida transportga bolgan talablarni qondirish uchun sarflanadigan ijtimoiy (jonli va buyumlashgan) mehnat miqdori qabul qilinishi mumkin. Korib chiqilayotgan kompleksda tarmoqchalar orasida ma’lum bir ozaro boglanishlar mavjud, masalan, harakatlashuvchi qism soni bilan avtomobil yo’llarining transport-ekspeditsion korsatkichlari orasida, yuk tashish hajmining (ma’lum chegaralarda) osishi bilan avtomobillar ishlab chiqarish ortasida (tabiiyki, AТKning katta kichikligi ortasida), hamda yo’llarning umumiy uzunligi ortasida. Avtomobil yo’llari zichligining ortishi tashish masofalarining qisqarishiga va shu orqali yuklarni yetkazib berish tezligining ortishiga olib keladi. Natijada bir avtokorxona (soni va tarkibi ozgarmagan holda) koproq hajmdagi yukni tashish imkoniyatiga ega boladi. Shunday qilib, yo’l xojaligini samarali olib borish, butun avtomobil – yo’l kompleksining ishlashini, ishlab chiqarish va moddiy resurslar tejamini ta’minlab, ijtimoiy ishlab chiqarishning intensivlashuviga, ya’ni hududlarning (birinchi

navbatda qishloq xojaligi) ozlashtirilishiga, hududiy ishlab chiqarish komplekslarining va sanoat korxonalarining rivojlanishiga imkon yaratadi. Yo’l xojaligi oz tarkibiga shahardan tashqarida bolgan barcha umumfoydalanish avtomobil yo’llarini, hamda bu yo’llarni ta’mirlash va yaroqli holatda bolishligini ta’minlovchi korxona va tashkilotlarni oladi. Shahar ichida bolgan kocha va yo’llar shahar obodonlashtirish tashkilotlari bilan birgalikda uy- joy kommunal xojaligi va aholiga maishiy xizmat korsatish tarkibiga kiradi. 80- yillarning ortalarida shahardan tashqarida bolgan umumfoydalanish yo’llarining uzunligi 1 mln. km.ni tashkil etar edi. Bu yo’llarning asosiy qismi qattiq qoplamaga ega. Umum foydalanish avtomobil yo’llaridan tashqari, mamalakatimizda sanoat, qishloq xojaligi va notransport tashkilotlarga kirib borish uchun xizmat qiladigan korxona va idoralarga tegishli yo’llar ham mavjud. Bunday yo’llarning umumiy uzunligi shaharlardan tashqaridagi umum foydalanish yo’llari uzunligining 1g3 qismini tashkil etadi. Bu yo’llarning ham kopchilik qismi qattiq qoplamaga ega. Idora va tashkilotlarga tegishli bolgan yo’llar yo’l xojaligi tarkibiga kirmaydi. Ular tegishli tashkilot va korxonalarning mulki sanalib, ulardan inshoot sifatida foydalaniladi. Bu yo’llarni ta’mirlash va yaroqli holda ushlab turish shu korxonalarning zimmasiga yuklatilgan. Shuni ham e’tiborga olmoq kerakki, avtomobillarda foydalanilayotgan juda kop yo’llar egasiz bolib, statistika organlari tomonidan hisobga olinmagan. Juda kop qishloq aholi punktlari uchun bunday yo’llar yagona aloqa yo’llari bolib, ularning kop qismi qattiq qoplamaga ega emas va avtomobillardan foydalanishda me’yordagi shart sharoitlarga ega emas. Тransportning kompleks muammolari institutining muammolariga kora Rossiyada ana shunday hisobga olinmagan shahardan tashharidagi yo’llarning umumiy uzunligi 2,8 mln. km.ni tashkil etadi. Kelajakda xuddi shunday yo’llarning hisobiga, umumfoydalanish korxona hamda idoralarga tegishli yo’llar uzunligining ortishi kutiladi.

Shaharlardan tashqarida joylashgan umumfoydalanish avtomobil yo’llarining 6,8 % umumdavlat ahamiyatiga egalari esa mos ravishda 12,8; 15,2 va 65,2% ni tashkil etadi. Ekspertlarning baholashicha mamlakat miqyosida avtomobil transportida bajariladigan yuk oborotining 65% shaharlardan tashqaridagi avtomobil yo’llarida bajariladi. Yo’llardan esa bir maromda foydalanilmaydi. Umumdavlat va Respublika miqyosida ahamiyatga ega bolgan yo’llarning umumiy uzunligi 19,6% ni tashkil etgan holda shaharlardan tashqarida bajariladigan transport ishining 60% shu yo’llarda bajariladi. Shaharlardan tashqarida joylashgan umumfoydalanish yo’llarida transport ishining taqsimlanishi quyidagi korinishga ega.: -yo’llarning eng kop yuklangan 20% uzunligida shahardan tashqaridagi transport ishining 80% ish bajariladi. Yo’llar uzunligining 60% da transport ishining 95% ga yaqini bajariladi. Yo’llarning 17% maksimal otkazish qobiliyatiga yaqin bolgan intensivlikka ega. Yo’llarning anchagina qismida qoplamaning mustahkamligi yo’l qoyilishi mumkin bolgan minimaldan past. Avtomobil yo’llarining aholi harakatlanuvchi qismining u yoki bu turidan foydalanish imkoniyatiga (umumiy yuk kotarish qobiliyati, oqlarga togri keladigan yuklanish, gabariy olchamlar, harakatlanish tezligi), yonilgi – moylash materiallari harajati, avtomobillarning va ularning qismlarining yeyilishi, mehnat unumdorligi, harakat xavfsizligi va tashish tannarxiga nihoyatda katta ta’sir korsatadi. Shu sababli avtomobil yo’llarining transport-tasarruf korsatkichlarining yaxshilanishi harakatlanuvchi qismini tasarruf etishga boladigan xarajlarning kamayishiga va aksincha, ularning kamayishiga avtomobil yo’llari tizimini kengaytirishga hamda ularni yaroqli holda tutib turishga mablaglar yetishmasligi, harkatlanuvchi qismning ishlash sharoitini yomonlashuvchi qismning ishlash sharoitini yomonlashuviga va transport hamda boshqa turli xarajatlar va yoqotishlarning ortishiga sabab boladi. Masalan, tashish tannarxining ortacha qiymati bilan qattiq qoplamaga ega bolgan yo’llar miqdori ortasida quyidagi korrelyatsion bogliqlik aniqlangan: S q60,78-0,19*Х

Bu yerda: S –region boyicha ortacha 10t km ning tannarxi; Х – yo’llarning umumiy uzunligida qattiq qoplamaga ega bolgan yo’llarning salmogi, %. Avtomobil yo’llarning rivojlanib borishi, birinchi navbatda barcha turdagi yuklar va yo’lovchilarni nisbatan qisqa masofalarga (200 km gacha) tashish (temir yo’l, daryo va dengiz portlarigacha yetkazib berish), hamda qimmatli va tez buziluvchi yuklarni katta masofalarga (1000 km gacha) tashishda harkatlanuvchi qismidan samarali foydalanish hamda nisbatan kichik hajmdagi yuk va yo’lovchi oqimlarini ozlashtirish imkoniyatini yaratadi (qishloq aholi punktlarini ma’muriy, iqtisodiy va madaniy markazlar bilan boglash). Avtomobil yo’llaridan foydalanishning bu xususiyatlari ularning rivojlanishida ba’zi yonalishlarga asos soldi: qattiq qoplamali yo’llar kopayishida bir turdan boshqa turga otuvchi qoplamali yo’llar hissasining kamayishi, kapital turdagi qoplamaga ega bolgan yo’llar uzunligining ortib borishi, amalda mavjud bolgan eng kop yuklangan yo’llar transport-tasarruf korsatkichlarini oshirib borish, qishloq joylardagi tuproq yo’llarni tez sur’atlarda qattiq qoplamali yo’llarga almashtirish; Rossiyada avtomobil yo’llari rivojlanishining muhim xususiyatlaridan biri ularni ta’mirlash jarayonida texnik-tasarruf korsatkichlarini rejali ravishda oshirib borishdir. 1961 yildan boshlab qattiq qoplamali yo’llar uzunligi ortishining yarmidan kopiga xuddi shu usulda erishilmoqda. Yo’l xojaligiga yonaltirilgan pul mablaglari ikki yonalish boyicha xarajat qilinadi: kapital qurilishiga; yo’llarni ta’mirlash va yaroqli holda tushib turishga. Kapital mablaglar hisobiga yangi avtomobil yo’llari, koprik yo’l otkazgichlar, transport yechimlari va amalda mavjud bolgan avtomobil yo’llarini yuqoriroq texnik kategoriyaga otkazish maqsadida rekonstruksiya qilish ishlari amalga oshiriladi. Harakatlanuvchi qism va avtomobil yo’llari ortasidagi texnik jihatdan ozaro bogliqlik, ularning iqtisodiy birligi ajratilgan mablaglardan foydalanishning shunday variantlarini amalga oshirishni talab qiladiki, unda avtomobil yo’l kompleksi elementlari, avtomobil harakatlanuvchi qismi, yo’l tasarruf tashkilotlari,

avtota’mirlash zavodlari, texnik xizmat korsatish stansiyalari boyicha xarajatlar minimal bolsin. Yo’l xojaligi mamlakatining yagona trasnport tizimida muhim rol oynaydi. Yagona transport tizimining tarkibiy qismi bolgan avtomobil transportining samarali ishlashini ta’minlaydi. Yagona transport tizimi rivojlanishining tarmoqli masalalarining optimal yechilishi, transport turlari boyicha tashishning ratsional taqsimlanishida ham avtomobil yo’llari muhim ahamiyatga ega. Yo’l xojaligi moddiy ishlab chiqarish sohasida (avtomobil transportida yuklarni tashish) va ishlab chiqarishdan tashqari sferada (yo’lovchilar tashish va ijtimoiy – madaniy xizmat korsatish) transportga va butun xalq xojaligiga xizmat qiladi. Yo’l xojaligining moddiy-texnik asosini avtomobil yo’llari va ularga xizmat korsatish hamda qayta tiklashga xizmat qiluvchi texnik vositalar tashkil etadi (yo’l mashinalari, asfaltobeton zavodlari va hokazolar). Yo’l tashkilotlarining ishlab chiqarish faoliyati yo’llarda ularning transport tasarruf korsatkichlari saviyasini ta’minlash boyicha turli ishlarni bajarishdan iborat (yo’llar tizimining zichligi, harakat tezliklari, yo’l qoyilishi mumkin bolgan yuklanishlar, yo’lning otkazuvchanlik xususiyatlari va hokazo). Yo’l xojaligi tarmoq sifatida xalq xojaligining kopchilik tarmoqlari bilan bevosita aloqador. Avtomobil yo’llari infrastrukturaning eng muhim elementlaridan biri sanaladi. Ular haqiqatan ham mamlakat transport tizimini, barcha transport turlariga ozaro bir-biriga ta’sir etishga va birgalikda ishlashga moddiy – texnika asosini yaratib, alohida transport turlarining oxirgi punktlarini (terminallarni), yuk jonatuvchilar va qabul qiluvchilarni ozaro boglaydilar. Yagona transport tizimi yoki alohida transport turi miqyosida transport jarayonining samarali tashkil etilishi yo’l xojaligi tomonidan korsatiladigan xizmatlar saviyasiga kop jihatdan bogliq boladi. Avtomobil yo’llarining ahvoli bundan tashqarii qishloq xojaligi korxonalari qurilishi, sanoatning juda kop tarmoqlari, maishiy xizmat sohalarining ishiga togridan-togri juda katta ta’sir otkazadi. Bu yerda teskari aloqa ham mavjud.

Barcha asosiy resurslarni (mablaglar, moddiy va kopincha mehnat resurslarini ham) yo’l xojaligi u xizmat korsatuvchi tarmoq korxonalaridan togridan-togri yoki davlat boshqaruvi organlari orqali qayta taqsimlanish orqali oladilar. Yagona xalq xojaligida yo’l xojaligining ob’ektiv roli uni yuqori sur’atlarida rivojlanishiga qaratiladi. Yo’l xojaligi tarmoq sifatida tarmoqdan tashqarida iste’mol etilishiga moljallangan ma’lum bir oxirigi mahsulotni yaratadi. Bu mahsulot konkret transport-tasarruf korsatkichlari bilan tavsiflanuvchi avtomobil yo’llari bolib, ular aholi va avtomobil transportiga foydalanish uchun taqdim etiladi. Тransport inshooti sifatida yo’llar ularda tashish jarayoni amalga oshirilayotgan vaqtda qilinadi. Ularning ishlab chiqarish jarayonida iste’mol qilinishi olchovi ularning yeyilishidir. Avtomobil yullarining axvoli ularning moddiy va ma’naviy jioatdan eskirganligi orqali aniqlanadi. Yo’llarning moddiy jihatdan yeyilishi kopdan-kop omillarga bogliq bolib, ularni quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: -tabiiy iqlim omillari-joyning relefi, tuproq-geologik va gidrologik sharoit, temperatura rejimi, yogingarchiliklar miqdori va xokazo; bu omillarning ta’sir etishi uzoq muddatli bolib, shartli doimiy xarakterga ega va yo’l qurilishida va loyixalashda xisobga olinadi; -transport tasarruf omillari-xarakat tarkibi va intensivligi, uning vaqt boyicha ozgarishi, transport vositalari turlari boyicha xarakatlanish tezliklari, harakatni tashkil etilishi, boshqa avtomobil yo’llari hamda temir yo’llari bilan kesishishlarning mavjudligi; -loyihalash omillari-qabul qilingan loyiha yechimlarining tabiiy iqlim va transport tasarruf omillariga mos kelishini aniqlovchi parametrlar kompleksi; -qurilish omillari-qurilish sifatini belgilovchi, ya’ni qurilgan yo’llar va inshootlar parametrlarining loyiha talablariga va texnik korsatmalar hamda me’yorlarga mos kelishligi. Bu omillarning ta’siri birinchi navbatda yo’llarning ta’mirlashlar orasidagi xizmat muddatida kozga tashlanadi;

-yo’l-tasarruf omillari – yo’llarga va inshootlarga tabiiy – iqlim va transport – tasarruf omillarining ta’sir etishini sekinlashtirishga qaratilgan tadbirlar, ya’ni ta’mirlash va yo’llar holatini yaroqli holatda saqlashga xizmat qiluvchi ishlarning oz vaqtida amalga oshirilishi. Yo’llar faqat moddiy jihatdan emas, balki texnik progress ta’sirida texnik vositalar parametrlarining doimiy osib borishi ta’sirida ma’naviy jihatdan ham eskirib boradilar. Avtomobil transporti avtomobil yo’llarining transport-tasarruf korsatkichlariga yanada yuqoriroq talablar qoyadi, bu esa ularni loyihalashtirishda yanada yuqori normativlarning kiritilishiga olib keladi. Avtomobil yo’llarini loyihalashtirishda ishlatiladigan normativ xujjatlarning amal qilish muddati yo’llarning xizmat qilish muddatidan bir necha barobar va hatto yo’lning texnik kategoriyasini belgilashning asosi bolgan loyihalash oxirida aniqlanadigan harakat intensivligini belgilovchi effektiv davrdan kam boladi. Yangidan amalga kiritilayotgan normativlar nafaqat tegishli kategoriyadagi yo’llarning yuqori texnik saviyasini, balki ulardagi kelajak harakat intensivligini ham kozda tutadi. Amalda yo’l xojaligida shuni ham hisobga olinadiki, avtomobil yo’llarining eng qimmat konstruktiv elementi – yo’l qoplamasi, uning qiymati yo’l qiymatining deyarli 60%ini tashkil etadi, va u avtomobil gildiraklarining yo’lni buzuvchi ta’siri ostida oshirilgan sari qoshimcha konstruktiv qatlam bilan kuchaytirilishi mumkin, bu esa yo’llarni bosqichma-bosqich tamoyilda qurib borish mumkinligini korsatadi. Shu sababli avtomobil yo’llarini ta’mirlash paytida nafaqat yo’lning konstruktiv elementlari tabiiy yemirilishi oqibatlarini yoqotishga qaratilgan, balki ularning ma’naviy eskirishi oqibatlarini ham yoqotishga qaratilgan ishlar amalga oshiriladi, ya’ni yo’lni qaysi kategoriyaga tegishli deb topilgan bolsa, shu kategoriyaga mos kelmaydigan parametrlar me’yorlar talab darajasiga yetkaziladi. Bu esa shuni korsatadiki, yo’l – ta’mirlash ishlari oddiy qayta ishlab chiqarish emas, balki kengaytirilgan qayta ishlab chiqarish xususiyatiga ega. Avtomobil yo’llarini oddiy qayta ishlab chiqarish ishlariga ob’ektlarning boshlangich transport – tasarruf korsatkichlarini tiklashga qaratilgan ishlar kiradi,

ya’ni ularning tabiiy yemirilishi oqibatlarini yoqotish. Bunday ishlar yo’llarni ta’mirlash paytida bajariladi va quyidagilarni oz ichiga oladi: yo’l qoplamasini mustaxkamlash, suv qochiruvchi qurilmalar, bordgorlar, tirgovich devorlar va boshqa yo’l konstruktiv elementlarini tiklash. Bu ishlar yo’lning inventar qiymatini oshirmaydi, va bu ishlarni bajarish sarf-xarajatlari yo’lning yemirilishini hisobga oluvchi amortizatsiya miqdorini buxgalteriya hisobida kamaytirish yo’li bilan hisobdan chiqariladi (slisovayetsya). Avtomobil yo’llarini kengaytirilgan qayta ishlab chiqarish ishlariga yangi konstruktiv elementlarni qurish, hamda yo’llarni kegaytirish, mustahkamlash (kuchaytirish) yoki amalda mavjud bolgan elementlarni texnik jihatdan qayta jihozlash ishlari kiradi. Bu ishlar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: - yo’l polotnosi va suv qochiruvchi qurilmalar boyicha – yo’lga berilgan texnik kategoriyaga muvofiq ravishda uning geometrik elementlarini me’yor darajasiga yetkazish, yangi suv qochiruvchi qurilmalarni, qirgoqlarni himoyalovchi va eroziyaga qarshi inshootlarni, yo’l kesishmalari joylarida yo’l polotnosi va suv qochiruvchi qurilmalarni qurish, avtobus bekatlari uchun yo’lni kengaytirish, yo’lning transportlar harakatlanadigan qismidan tashqarida avtomobillarning toxtab turishilari uchun maydonchalar qurish. - yo’l qoplamasi boyicha – yo’lning qoplamali qismini kengaytirish, yo’llarning qayta qurilayotgan bolaklari, transport yechimlari (razvyazka) hamda avtobus bekatlari va avtomobillar uchun toxtab turish maydonchalarini yo’l qoplamasi bilan qoplash, bordyurlar ornatish, qoplamalari yaxshilangan yo’llarning chetlariga mustaxkamlovchi polosalar qurish. - sun’iy inshootlar boyicha – mavjud bolgan kopriklar va yo’l otkazgichlarni (uzunliklari 60m gacha) butunlay yoki qisman qayta qurish yoki yangilarini qurish, yogochdan, temirbetondan, gishtdan va polatdan qurilgan kopriklarni kengaytirish va kuchaytirish, tog yo’llarida himoya galereyalari va ayvonlari (naves) qurish. Bu ishlarning amalga oshirilishi yo’l tashkilotlari balansida bolgan yo’llarning, ya’ni asosiy fondlarning, inventar qiymatlarining oshuviga olib keladi.

Avtomobil yo’llarini ta’mirlashda uning boshqa elementlari boyicha kengaytirilgan qayta ishlab chiqarish boyicha kozda tutilgan ishlar hajmi ta’mirlashga sarflanadigan umumiy xarajatning 50-60%ini tashkil etadi. Yo’llarning inventar qiymatlarini ortishiga sabab boluvchi ishlar salmogining yuqoriligi avtomobil yo’llarining amaldagi transport-tasarruf korsatkichlari bilan ularga avtomobil transporti tomonidan qoyilayotgan talablar ortasidagi oraliqning katta ekanligidan darak beradi. Yangidan qurilayotgan va rekonstruksiyalangan ob’ektlarning ishga tushqurilishi hisobiga avtomobil yo’llarining kapitalligi doimiy ravishda oshirib borish bu xarajatlarning ta’mirlash ishlaridagi qiymatining kamayib borishida turgun tendensiya yaratadi. Hisob-kitoblar shuni korsatmoqdaki, qurilish me’yorlari va qoidalariga toliq amal qilingan holda qurilgan yangi avtomobil yo’llari uchun, yo’llarni ta’mirlashda ularning inventar qiymatlarini oshiruvchi xarajatlar yo’l qoplamasining turiga qarab, ta’mirlash qiymatining 10-50%ini tashkil etadi. Korib chiqilgan, yo’llarning moddiy va ma’naviy eskirishiga sabab boluvchi omillar, yo’llarda otkazilishi kerak boladigan ta’mirlash ishlarining hajmi va muddatlarini belgilaydi. Тa’mirlash tadbirlari qiymatiga ish hajmidan tashqarii smeta narxlari omili (8 bobga qaralsin) va ishlab chiqarish omillari: ishlarning bajarilish texnologiyasi, ularning mexanizatsiyalashganligi darajasi, ishlab chiqarish bazasining quvvati va ahvoli, mexanizatsiya vositalarining ahvoli, mehnatni tashkil etilish saviyasi, rejalashtirish va boshqarish, ishlarning bajarilish muddatlari va sifati ham ta’sir etadi. Shunday qilib, yo’l xojaligi tarmogi oldida turgan ishlab chiqarish masalalari, birinchidan, zaruriy texnik-iqtisodiy natija beruvchi optimal muddatlar va hajmda ta’mirlash ishlarini bajarish hisobiga «avtomobil yo’llarining transport- tasarruf korsatkichlarini loyiha yechimlarida belgilangan» saviyada ushlab turish, ikkinchidan avtomobil transporti talablariga muvofiq ravishda iqtisodiy samaradorligi hisob-kitoblar bilan asoslangan holda yo’l parametrlarini oshirib borish. Ham birinchi, ham ikkinchi masalani hal etishda zaruriy ishlarni bajarishga

ketadigan xarajatlar, ta’mirlash ishlari otkazilayotgan yo’llarda avtomobil transportida boladigan yoqotishlarni ham birga hoshib hisoblanganda minimal bolishiligi kerak. Bu masalalarning hal etilishiga, ishlab chiqarish daromadlarini takomillashtirishga, ishlab chiqarish faoliyatining yangi iqtisodiy mexanizmiga otishga qaratilgan, tarmoq ishlab chiqarish faoliyatining yakuniy maqsadi sifatida qaramoq kerak. Viloyat va mahalliy ahamiyatga ega bolgan avtomobil yo’llarini qurish va rekonstruksiya qilishni odatda yo’l xojaligi tashkilotlarining ozlari amalga oshiradilar, zarurat bolgan hollarda esa ular alohida turdagi ishlarni bajarish uchun oz vazirliklari yoki boshqa vazirliklarga qarashli koprik qurish boshqarmalari, koprik otryadlari, koprik quruvchi poyezdlar, tonnel otryadlari, mexanizatsiya boshqarmalarini jalb etishlari mumkin. Yo’llarni ta’mirlash ishlari odatda yo’l xojaligi tashkilotlarining kuchlari bilan amalga oshiriladi, ammo alohida holatlarda boshqa tashkilotlar tomonidan pudrat usulida ham bajarilishi mumkin. Yo’llarni yaroqli holatda tutish maqsadida bajariladigan ishlar yo’l xojaligi tashkilotlarining oz kuchlari bilan bajariladi. Shunday qilib, yo’l xojaligining mahsuloti ozining murakkabligiga qarab tarmoq korxonalarining oz kuchlari bilan, yoki kapital qorilish boyicha turdosh korxonalar bilan kooperatsiyalashgan holda yaratiladi. Тarmoqdagi iqtisodiy aloqalarning birinchi va asosiy xususiyati tarmoqning ikkilanganligi va mahsulotining alohida xususiyatidadir: - bir tomondan olganda yo’l xojaligi – bu avtomobil yo’llari, ya’ni transport inshootlaridan, boshqa tomondan qaralganda esa – mehnat jamoalarining avtomobil yo’llarini saqlash va rivojlantirish bilan bogliq bolgan ishlab chiqarish faoliyatidan iborat. Bunda avtomobil yo’llari rasman tegishli ishlab chiqarish yo’l tashkilotlarining mulki hisoblanadi, ya’ni ularga xizmat korsatuvchi yo’l tashkilotlarining balansida turadi. Bu holat yo’l tashkilotlari faoliyatining yakuniy natijasi deb, xududiy yo’llar bilan ta’minlanganligi boyicha ma’lum darajadagi potensialni avtomobil transporti ishi orqali amalga oshadigan oziga xos xizmat turi potensialini yaratish deb qaralishi

mumkin. Bu potensial – avtomobil transporti va butun yagona transport tizimining, jamiyat maishiy ehtiyojini qondirish borasida, uning samarali faoliyatini ta’minlashga xizmat qiluvchi moddiy – texnik sharoitlarning majmuidan iborat. Amalda yo’llar bilan ta’minlanganlik potensiali avtomobil yo’llarining texnik ahvoli va rivojlanish saviyasi orqali tavsiflanishi mumkin. Iqtisodiyotni boshqarishni qayta qurish perspektivasida faqat shu korsatkich, uning qiymatini vaqt mobaynida ozgarib borishi, yo’l tashkilotlari faoliyatini baholashda birlamchi mezon bolib ishlatilishi kerak boladi. Shu maxalgacha ishlatib kelingan korsatkichlar, bajarilgan ishlar hajmi va sarflangan mablaglar masalasiga kelsak, bu korsatkichlar sarf korsatkichlari bolib, ularning tom ma’nosi prinsipial ozgarishi kerak. Ular ishlab chiqarish faoliyatining olchamlari sifatida emas, balki ma’lum bir yakuniy natijaga erishish yo’lida sarflangan mablaglar va resurslar olchami sifatida qaralishi kerak. Yo’l xojaligi mahsulotining avtomobil transporti tomonidan iste’mol qilinishi, ya’ni yo’l tashkilotlari tomonidan yaratilgan potensialdan foydalanish, quyidagi omillar orqali aniqlanadi: yo’l tarmogida yo’llarning mavjudligi va ahvoli, avtomobil transportida harakatlanuvchi qismining texnik korsatkichlari va tashish hajmi, transport tizimida boshqa transport turlarining mavjudligi va tashish imkoniyatlari va transportdan tashqarii sohada tashishga bolgan ehtiyoj. Yo’l xojaligi mahsulotining iste’mol qilinishi moddiy ifodasini yo’llarning yemirilishi, avtomobil transportida va umuman transport tizimida resurslar tejami, milliy daromadning osishida oz ifodasini topadi. Ikkinchi xususiyat shu bilan bogliqki, avtomobil yo’llari transport, sanoat, qurilish, qishloq xojaligi va boshqa korxona hamda tashkilotlar va aholi tomonidan tekinga foydalaniladi. Ularning yemirilishi tashish tannarxiga kiritilmasdan, avtomobil yo’llarini ta’mirlashga bolayotgan xarajatlar togridan-togri davlat byudjetidan yoki korxona va tashkilotlar tomonidan belgilangan qat’iy me’yorlar asosida ajratilayotgan mablaglar hisobiga moliyalashtiriladi. Shu sababli yo’l xojaligida xalq xojaligining boshqa tarmoqlarida qayta ishlab chiqarishda mavjud bolgan iste’mol bilan ishlab chiqarish ortasidagi togridan togri boglanish,

avtomobil yo’llari qurilishi, ularni ta’mirlash va soz holda tutish uchun bolgan xarajatlar bilan yo’l xojaligi mahsulotini iste’moli ortasida mavjud emas. Yo’l xojaligining uchinchi muhim xususiyati shundaki, tarmoqni moliyalashtiruvchi manbaalar kop bolib, ular moddiy jihatdan balanslashtirilmaganligidir, hamda yo’l xojaligi uchun moddiy – texnik resurslar ajratish onlab yillar mobaynida rejalashtirish organlari tomonidan «qoldiq» prinsipi deb ataluvchi prinsip asosida amalga oshirilib kelgan. Hozirgi paytda avtomobil yo’llariga kapital mablaglarni moliyalashtirish manbaalari quyidagilardan iborat: - Umumdavlat va mahalliy ahamitga ega bolgan yo’llarni qurish va rekonstruksiya qilish uchun byudjetdan ajratiladigan mablaglar hamda yo’l xojaligini moddiy-texnik ta’minlashga qaratilgan sanoat ob’ektlari va titul transport inshootlariga ajratiladigan mablaglar («markazlashgan manbaa»dan ajratiladigan mablaglar). - Respublika va viloyat ahamitiga ega bolgan yo’llar qurilishi va rekonstruksiyasi uchun ishlatiladigan, tarifga muvofiqlashishni amalga oshiruvchi avtomobil transporti daromadidan olinadigan 2%li ajratmalar; - Viloyat va mahalliy ahamiyatga ega bolgan yo’llar qurilishi va ta’mirlanishiga yonaltirilgan sanoat, transport, qurilish va boshqa xojalik tashkilotlarining mablaglari; - Qurilayotgan korxonalarni mamlakatning mavjud bolgan transport tarmogi bilan boglash maqsadida umum foydalanish yo’llari yoki uning qismlari (bolaklari) qurilishida iqtisodiyotning boshqa tarmoqlarining ulushli ishtiroki mablaglari; - boshqa manbaalar – ijtimoiy fondlar, sponsorlar va hokazo. Yo’l xojaligi tarmogi oz faoliyati natijalarini realizatsiya qilishdan, ya’ni yo’larni avtomobil transportiga foydalanishga taqdim etishdan hech qanday daromad olmaydi. U davlat byudjeti tomonidan me’yorlangan limit boyicha ajratiladigan yoki mamlakat iqtisodiyoti korxonalari tomonidan me’yorlangan badallar (vznoslar) korinishida ajratiladigan mablaglar hisobiga yashaydi. Shu sababli yo’llarni rekonstruksiyalash hamda ta’mirlash bilan intensivlik ortasidagi

mutanosiblikni, harakatlanuvchi tarkib tomonidan yo’llarga bildirilayotgan talablarni qondirish qiyinlashadi. Kelgusida yo’l xojaligini moliyalashtirish bozor iqtisodining qonunlari va talablari bilan toliq muvofiqlashtirilishi lozim.

Adabiyotlar: 1. I.A.Karimov. Hzbekiston iktisodiy isloxotlarni chukurlashtirish yulida. - Тoshkent, Uzbekiston, 1995y. 2. Hzbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining «Yul xujaligini bosharishni takomillashtirish choralari oaida» gi. 28.08.1998 yildagi arori. 3. Karimov I.A. Uzbekistan na puti uglubleniya ekonomicheskix reform. – Тashkent: Uzbekistan, 1995g. 4. Postanovleniye Kabineta Ministrov RUz «O merax po sovershenstvovaniyu upravleniya dorojnom xozyaystvom» ot 28.09.1998g.. 5. Postanovleniye Kabineta Ministrov Respubliki Uzbekistan ot 18.08.99g. za №396 «O proyektirovaniye stroitelstva skorostnoy avtomagistrali «Andijan- Тashkent-Nukus -Kungrad». 6. Postanovleniye Kabineta Ministrov Respubliki Uzbekistan № 361 ot 21.08.03g. «O voprosax organizatsii deyatelnosti Gosudarstvenno- aksionernoy kompanii «Uzavtoyul» i Respublikanskogo dorojnogo fonda pri Ministerstve finansov Respubliki Uzbekistan». 7. Axmedjanov A. Voproso sovershenstvovaniya finansirovaniya dorojnogo xozyaystva gg V jurn. Ekonomicheskiye obozreniya. №7(47) 2003. s.10-14. 8. Lobanov Ye.M. Zadachi sovershenstvovaniya otraslevoy normativnoy bazo dorojnogo xozyaystva gg V sb. nauchnox trudov MADI - M., 2000 s.12-18. 9. Mejdunarodnaya konferensiya po reabilitatsii Shelkovogo puti. 20-22 sentabrya 1999, Uzbekistan, Тashkent. 10. Polyakova G.A. Ekonomicheskoye obosnovaniye stroitelstva (rekonstruksii) seti avtomobilnox dorog v usloviyax razvitiya ronochnox otnosheniy gg Konspekt leksiy. – M.: MADI, 1997g. 11. Ekonomika dorojnogo xozyaystva: Uchebnik dlya vuzov g Pod redaksii Ye.N.Garmanova. – M.: Тransport, 1990g. -247s.

Похожие

Yo’l xojaligi tashkilotlarining aylanma kapitallari

Yo’l xojaligi boshqaruv ob’ekti sifatida

Avtomobilning yo’l tusiqlaridan utuvchanligi

Yo’l xojaligining asosiy fondlari

Yo’l xojaligining iqtisodiy samaradorligi