Yo’l xojaligining iqtisodiy samaradorligi - Транспорт - Рефераты

Yo’l xojaligining iqtisodiy samaradorligi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

80.5 KB

Yo’l xojaligining iqtisodiy samaradorligi Reja: 1. Yo’l xojaligida ishlab-chiqarish samaradorligini oshirishning asosiy yonalishlari. 2. Yo’l xojaligiga qilingan xarajatlarning absolyut samaradorligi. 3. Yo’l xojaligiga qilingan xarajatlarning solishtiriluvchi nisbiy samaradorligi. 4. Yo’l xojaligi ob’ektlari boyicha iqtisodiy hisob-kitoblarni bajarishda birdaniga boladigan va joriy xarajatlarning miqdorini aniqlash uslublari.

Asosiy atamalar va tushunchalar: Ijtimoiy-iqtisodiy samara, transportga tegishli va transportdan tashqari iqtisodiy samara, absolyut va nisbiy samara, xizmat muddati, xarajatlarning qoplanuvchanligi, birdaniga boladigan va joriy xarajatlar, kapital mablaglar, investitsiyalar, doimiy va ozgaruvchan xarajatlar, yoqotishlar. Avtomobil yo’llarini yuk tashuvchi avtomobil transportiga, xuddi shunday yo’lovchi tashish transportiga, hamda aholiga umumiy obodonchilikning elementi sifatida taqdim etish bilan, yo’l xojaligi bir vaqtning ozida jamiyat faoliyatining ikki sohasida - ishlab chiqarish va ishlab chiqarishdan tashqari sohalarida ishtirok etadi. Shu sababli yo’l tarmogining samaradorlik mezoniga bu sohalarda olinadigan natijalar orqali baho beriladi. Ishlab chiqarish faoliyatining maqsadga muvofiqlik mezoni milliy daromadni bunyod etish va uning salmogini oshirish sanaladi. Pirovard natijada bu maqsadga erishishga olib keluvchi muayyan natijalar, iqtisodiy samara deb ataladi. Odatda uni qiymat olchagichlarida ifodalaydilar. Iqtisodiy samara miqdorini unga erishish uchun qilingan xarajatlar miqdori bilan solishtirish orqali, ishlab chiqarish sohasiga tegishli bolgan korxonaning yoki qandaydir bir muayyan tadbirning iqtisodiy samaradorligi aniqlanadi. Ishlab chiqarishdan tashqari sohada ijtimoiy jihatdan maqsadga muvofiqlikning mezoni ijtimoiy natijalar hisoblanadi. Ular muayyan bir natural korsatkichlarda ifodalanadilar va odatda iqtisodiy samaradan farqli olaroq ularni iqtisodiy samaradan yagona korsatkichga keltirib bolmaydi. Eng muhim ijtimoiy natijalar qatoriga sogliqni saqlash, xalq ta’limi, uy-joy va kommunal-maishiy xizmat korsatish, savdo va umumiy ovqatlanish tizimlarining rivojlanishini, ijtimoiy-demografik struktura va aholi osishi dinamikasi korsatkichlarini kiritish mumkin. Yo’l xojaligi faqat iqtisodiy emas, balki bevosita ijtimoiy natijalarni ham yarata borib, oz faoliyati va rivojlanishida oziga xos korsatkichlar tizimi orqali kozga tashlanuvchi ijtimoiy-iqtisodiy samaradorlik bilan tavsiflanadi

(xarakterlanadi). Ijtimoiy natijalarning ba’zi turlari iqtisodiy samaraga ega. U iqtisodiy samaradorlikni aniqlashda hisobga olinadi. Yo’l xojaligi rivojlanishining yirik ijtimoiy-iqtisodiy natijalarga erishishni ta’minlovchi yonalishlaridan biri, har bir aholi yashovchi punktni ma’muriy, madaniy va xojalik markazlari bilan ishonchli transport aloqasini ta’minlash maqsadida qishloq joylarda yo’llar qurish sanaladi. Yo’l xojaligi samaradorligini umumlashgan korinishda, avtomobil yo’llaridan transport vositalari foydalanishdan hosil boladigan iqtisodiy samara qiymatining shu yo’llarni barpo etish uchun qilingan xarajatlar summasiga nisbati sifatida tasavvur etish mumkin. Ammo prinsipial va amaliy xarakterga ega bolgan qiyinchiliklar tufayli yo’llardan foydalanishning iqtisodiy samaradorligini tola hajmda aniqlashning iloji yoq. Yo’l xojaligining samaradorligi qandaydir bir davr uchun «qoshimcha osish» deb ataluvchi korsatkichlar bilan baholanishi mumkin. Avtomobil yo’llarining rivojlanishidan hosil boladigan iqtisodiy samara kop qirrali xususiyatga ega. Тransport ichidagi (vnutritransportnoy) iqtisodiy samara birinchi navbatda tashishga boladigan xarajatlarning kamayishidan tashkil topadi. Uning miqdori davlat, kolxoz-kooperativ va jamoa tashkilotlarining avtomobil yo’llarini rivojlantirish tadbirlari otkazilguncha (etalon holat) va tadbir otkazilgandan keyingi sharoitda (loyiha holati), tashishga boladigan xarajatlarni ortasidagi farq sifatida aniqlanadi. Undan tashqari, transport ichi iqtisodiy samarasi tarkibiga xojalik hisobidagi transport korxonalarining korib chiqilayotgan tadbir amalga oshirilgach (loyiha holati), qoshimcha yuklar tashilishi hisobiga oladigan foydalari ham kiradi. Iqtisodiy samaraning ikkinchi bir turi transportdan tashqari iqtisodiy samara bolib, uning tarkibiga birinchi navbatda avtomobil yo’llari tarmogining ahvoliga bogliq bolgan, xalq xojaligidagi yoqotishlar va xarajatlarning kamayishidan hosil boladigan tejamlar kiradi. Тransportdan tashqari iqtisodiy samara hosil bolishining yana bitta yonalishi – bu avtomobil yo’llarining moddiy ishlab chiqarish sohasi

rivojlanishiga korsatadigan ragbatlantiruvchi ta’siri bolib, tegishli xojalik birlashmalari va korxonalarning sof mahsulot hajmining osishida oz aksini topadi. Iqtisodiy samaraning uchinchi turi - yo’llar rivojlanishi orqasidan erishiladigan ijtimoiy natijalardan olinadigan iqtisodiy samara bolib, uning tarkibiga quyidagilar kiradi: - rivojlanish darajasi saqlanib qolgan holda (ijtimoiy zaruriy xarajatlar hajmi), ijtimoiy sohaga xarajatlarning nisbatan kamayishi; - yo’l-transport hodisalari oqibatida boladigan yoqotishlarning qisqarishi; - aholining yo’lovchi transportda yurish vaqtlari bilan bogliq bolgan mamlakat iqtisodiyotidagi yoqotishlarning qisqarishi (kamayishi). Umum foydalanish avtomobil yo’llarining rivojlanishi fuqarolarga qarashli bolgan shaxsiy transport vositalaridan (avtomobillar, mototsikllar, motorollerlar, velosipedlar va boshqalar) foydalanish uchun qulay shart-sharoitlar yaratadi, bu esa jamiyatning tobora osib borayotgan ijtimoiy ehtiyojlarini qondirishning bir turi hisoblanadi. Avtomobil yo’llarining yaxshilanishi hisobiga shaxsiy transport vositalari egalari koradigan manfaatni, davlat tomonidan aholining bir qismiga ijtimoiy iste’mol fondlari orqali berilayotgan qoshimcha tolovlar deb sanalishi mumkin. Ular iqtisodiy samara tarkibiga kirmaydi. Хususiy holda davrning davom etish vaqti Т alohida yo’l ob’ektning qurilish muddatiga teng deb qabul qilinishi mumkin, u holda masalaning mohiyati shu ob’ektga kapital mablaglar sarfning samaradorligini aniqlashdan iborat bolib qoladi. Yo’l xojaligiga buziladigan resurslar cheklanganligi shart-sharoitlarida uning iqtisodiy samardorligini oshirish optimallashtirish vazifasi sanaladi. Ikki qismdan (podsistema) tashkil topgan (avtomobil transporti va yo’l xojaligi) tizimni optimallashtirishga, har ikki qismning resurs va natija parametrlarini ozaro birlashtiruvchi, tizim faoliyatining aniqlashtirilgan maqsadlarini shakllantiruvchi qandaydir bir «boshqaruvchi blok» mavjud bolgandagina erishish mumkin. Uning yoqligi natijasida, amalda avtomobil transporti va yo’l xojaligining faoliyat

korsatishi va rivojlanishi, ular ortasidagi optimal proporsiyalarni belgilashga oid umumiy optimallashtirish masalalarini hal etish orniga, qismlar (podsistemalar) elementlarining ozaro ta’sirlarini zamon va makonda lokallashtiruvchi xususiy masalalar xal etib kelinmoqda. 1. Yo’l xojaligi ob’ektlariga kapital mablaglar sarfining eng samarali yonalishlarini ta’minlash; loyiha yechimlarini optimallashtirish; avtomobil transporti tomonidan yo’llardan foydalanish olchami bilan ularni qayta tiklash olchamlari ortasidagi mutanosiblikni ta’minlash; foydalanish natijasida eng kop iqtisodiy samara korilishini ta’minlovchi yo’llarda harakatni tashkil qilish; yo’llarni yaroqli tutib turish, tashishni transport turlari boyicha ratsional taqsimlash. 2. Тasarrufdagi yo’llarning ishlar olib borilayotgan zonalarida yo’l tashkilotlarining xarajatlari va avtomobil transportida boladigan yoqotishlarni (poteri) hisobga olgan holda yo’l ishlarini bajarish uslublarini optimallashtirish; ta’mirlash-qurilish ishlarining tannarxini pasaytirish va yo’l tashkilotlarining asosiy va aylanma fondlarga xarajatlarini nisbatan kamaytirish maqsadida, yo’l tashkilotlarining ishlab chiqarish resurslaridan foydalanish samaradorligini oshirish; yo’l tashkilotlari faoliyatining xojalik hisobi natijalarini yaxshilash. Birinchi guruhga tegishli masalalarning xal etilishi yo’l xojaligi mahsulotini transportlar tomonidan iste’mol qilinishidan olinadigan iqtisodiy samarani ostiradi (oshiradi). Ikkinchi guruhga tegishli masalalarning hal etilishi esa yo’l xojaligi mahsuloti ishlab chiqarilishiga boladigan xarajatlar miqdorini qisqartiradi. Shunday qilib, yo’l xojaligida ijtmioiy ishlab-chiqarish samaradorligini oshirishning ikkita aspekt mavjud ekan: loyixa-reja va ishlab-chiqarish – xojalik. Yo’l xojaligi qismlarining (podsistemalarning), lokal optimallashtirish masalalarini hal etish asosida erishilgan tartiblilik holati, xojalik hisobi munosabatlari tizimi yerdamida saqlanib turishi kerak. Тarmoq miqyosida toliq xojalik hisobining yoqligi, uning alohida elementlari miqyesida amal qiluvchi, xojalik hisobi samaradorligining xususiy korsatkichlari – mehnat unumdorligi, asosiy fondlar samaradorligi, mahsulot tannarxi, ishlab chiqarishning xojalik hisobi

rentabelligidan foydalaniyu, ishlab chiqarishni iqtisodiy ragbatlantirishga asoslangan lokal xojalik hisobi mexanizmlarini qollashni taqozo qiladi. Yo’l xojaligi ob’ektlariga kapital mablaglar sarfi samaradorligi korsatkichlari bilan birgalikda ular tarmoqning yetarli darajadagi tolib tavsifini beradilar. Iqtisodiy samaradorlik absolyut (umumiy) va nisbiy turlarga ajratiladi. Ularning birinchisi biror-bir tadbirga sarflanadigan umumiy xarajat summasini tavsiflaydi (masalan, avtomobil yo’lini qurish yeki rekonstruksiya qilishga), ikkinchisi esa biror-bir tadbirning solishtirilayetgan variantlarini tavsiflab, ularning ichidan eng yaxshisini tanlab olishga imkon beradi. Absolyut (umumiy) samaradorlik koeffitsiyenti ma’lum bir davr uchun yo’l xojaligiga sarflangan kapital mablaglarning samaradorligini tavsiflaydi. Biroq xozirgi vaqtda absolyut samaradorlik koeffitsiyentlari amalda toliq tarmoq miqyosida emas, balki qurilish yeki rekonstruksiya qilinishi kozda tutilgan alohida yo’l xojaligi ob’ektlari boyicha hisoblanadi. Bu ish kapital mablaglar sarfi rejasiga kiritiladigan ob’ektlarni tanlab olish maqsadida qilinadi. Absolyut samaradorlik koeffitsiyentlari eng yuqori bolgan ob’ektlarning rejaga kiritilishi, tarmoq ixtiyorida bolgan butun kapital mablaglar summasiga va eng yuqori iqtisodiy samara olinishini ta’minlaydi. Avtomobil yo’llariga kapital mablaglar sarfi umumiy summasining samaradorligini aniqlashning asosiy uslubi, avtomobil yo’llariga qilingan kapital mablaglar sarfini, mamlakat iqtisodiyotidagi xarajatlar va samaralar bilan birga, transport tizimining loyihalashtirilayotgan holatida, xarajatlar va iqtisodiy samaralarni solishtirishdan iborat. Тashish xajmining osib borishi, bu degan soz, transportga bolayotgan xarajatlarning ozgarib borishi va katta-katta kapital mablaglar sarflanishi sharoitida qaysi yilning korsatkichlari boyicha samaradorlik hisoblanganligiga qarab, samaradorlik koeffitsiyentining qiymati turlicha boladi. Bunda, yo’lni bir yil tasarruf etishdan olinadigan absolyut iqtisodiy samara, tashish xajmining va xarajatlarning dinamikasiga mos ravishda ozgaradi. Shu bilan bir qatorda, umumiy xizmat muddati mobaynida ularni tasarruf etishdan olinadigan samara yigindisi bir

xil bolgan qator ob’ektlar ichidan, dastlabki tasarruf yillarida eng kop samara olinishini ta’minlaydigani afzal deb (bilinadi) sanaladi. Iqtisodiy samara olinish vaqti boyicha farqlanishning, iqtisodiy nuqtai nazardan bir xil baholanmasligining sababi shundaki, samara olinish vaqti qanchalik orqaga surilib borsa, bu shuni bildiradiki, ana shu davr mobaynida xalq xojaligida ushbu ob’ektdan ratsional foydalanishning imkoniyati yoq. Hozirgi paytda olinadigan samaraning miqdori, t yil otgandan song olinadigan samara miqdoridan (1+Ye NP ) t marta kattaroq qiymatga ega, bu yerda Ye NP – normativ koeffitsiyenti bolib, uning qiymati 0,15 ga teng. Kapital mablaglar sarfi kop martali va sarflanish vaqtlari xar xil bolgandan ahvol ham xuddi shunga oxshash boladi, masalan, yillik tashish xajmlarining ortib borishi tufayli qoshimcha ravishda xarakatlanuvchi qismlar sotib olishga xarajatlar, yoki bosqichma-bosqich yo’lning transport – tasarruf sifatlarini yaxshilab borishga xarajatlar. Bunday xarajatlarni solishtirish imkoniyatiga ularni koeffitsent yordamida yagona (bitta) bazis vaqtiga keltirish orqali erishiladi. Koeffitsent quyidagi forula yordamida hisoblanadi: V ti,to q(1+ Ye NP ) ti-to Bu yerda: Ye NP – xar xil vaqtdagi xarajatlarni bazis vaqtiga keltirish normativi (Yeq0,15); t o – bazis vaqti (yil); t i - xarajatlar bolayotgan (qilinayotgan) yil. Keltirish koeffitsiyenti V ti ning qiymati agar xarajatlar bazis yilidan avval amalga oshirilgan bolsa birdan katta, agar bazis yilidan keyin, ya’ni qurilgan ob’ektni tasarruf etish jarayonida amalga oshirilgan bolsa birdan kichik boladi. Odatda bazis yili sifatida ob’ekt qurilishining oxirgi yili qabul qilinadi. Shu sababli, ob’ektning toliq xizmat muddati mobaynida tasarruf etilishining iqtisodiy samaradorligini taxlil qilinayotganda, oar xil salmoqni, ya’ni xalq xojaligi samara korinishida xar xil yillarda olgan xar bir somning iqtisodiy jixatdan bahosini (qiymatini) hisobga olish zarur boladi. «Salmoq» bolib, mazkur yilda olingan

samara qiymatining, bazis yilida olingan xuddi shunday (summaning) samaraning qiymatiga nisbatidan iborat bolgan qandaydir son xizmat qilishi mumkin. Birdaniga boladigan xarajatlar tarkibiga kapital mablaglar sarfi va (oborot) aylanma fondlarga sarflanadigan mablaglar kiritiladi. Bazis yili sifatida ob’ektning yeki birinchi ishga tushirilish kompleksining (qurilish navbatining) tasarrufi boshlangan yil qabul qilinadi. Loyiha xolati uchun keltirilgan (privedennoy, nisbiylashtirilgan) bir vaqtda boladigan xarajatlarni aniqlashda bazis yilidan avval ob’ektni barpo etish uchun qilingan bir vaqtda boladigan xarajatlar (tasarruf jarayonida) va undan keyin qilingan barcha turdagi bir vaqtda boladigan xarajatlar (tasarruf jarayeni) hisobga olinadi. Amalda mavjud xolat uchun faqat bazis yilidan keyingi bir vaqtda boladigan xarajatlargina hisobga olinadi. Agar loyihalanayetgan ob’ekt realizatsiya bolmasa. Aniqroq bolgan bashorat (prognoz) ma’lumotlari yoqligi tufayli, odatda, yo’lning butun xizmat muddati mobaynida tashish xajmi, ularni (tashishni) amalga oshirish xarajatlarni va yillik iqtisodiy qiymatlari qandaydir bir qonunga muofiq, masalan chiziqli yoki murakkab foizlar qonuniga kora osib boradi deb qabul qilinadi. Buning natijasida samaradorlik koeffitsiyentini hisoblash formulasini anchagina soddalashtirish mumkin:сущ пр р р К К С Е    , bu yerda: р С - avtomobil yo’lidan foydalanish hisobiga olinadign yillik umumiy tejam summasi; сущ прваК К - bir baza yiliga keltirilgan bir vaqtda boladigan xarajatlar. Hisob kitoblar natijasida hosil bolgan kapital mablaglarning absolyut (umumiy) iqtisodiy samaradorligi tarmoq normativi Ye sr , avvalgi davrlarda amalga oshirish uchun qabul qilingan ob’ektlarning xuddi shunday korsatkichlari hamda eng yaxshi loyixalarning korsatkichlari bilash solishtiriladi. Agar erishilgan ayusolyut samaradorlik korsatkichlari normativdan va avvalgi davrda amalda

mavjud bolgan korsatkichlardan past bolmasa, kapital mablaglar sarfi samarali deb topiladi (hisoblanadi). Nisbiy (solishtiruvchi) iqtisodiy samaradorlik avtomobil yo’llari trassalarining, kopriklarning, transport tugunlarining va variantlarni joy planida va boylama (prodolnoy) kesimda joylashtirishda, yo’lning yurish qismi kengligini va xarakatlanish polosalari sonini belgilashni asoslashda, yo’l qoplamasi konstruksiyalarini, avtomobil yo’llarining boshqa yo’llar va tabiiy tosiqlar bilan kesishishi turlarini tanlashda, sun’iy inshootlar konstruksiyalarining variantlarini taqqoslashda, ob’ektlar qurilishi va rekonstruksiyasining optimal bosqichliligini, belgilashda hisoblab chiqiladi. Variantlarni ozaro solishtirishda zaruriy (majburiy) shart ularning toliq taqqoslanishi bolib, uning asosida xalq xojaligi va axolining tashishga bolgan extiyojlarini qondirishdan iborat bolgan iste’molchilik samarasining teng bolishligi yetadi. Barcha solishtiruvchi variantlarga bitta transport aloqalari tarmogi tomonidan xizmat korsatilib, bir xil tashish oajmi bilan tavsiflanishlari (xarakterlanishlari) kerak. Тashish xajmlari yoki qandaydir bir iste’mol xususiyatlarida farq mavjud bolgan xolatlarda (masalan, xizmat muddatini davomliligi, (dolgovechnost), atrof-muxitga ta’sir etish xususiyati va boshqalar), iste’molchilik samarasi tengligini ta’minlovchi «toldiruvchi» quvvatlar, ob’ektlar va konstruktiv elementlar yaratishga boladigan xarajatlar hisobga olinishi kerak. Solishtiruvchi (nisbiy) iqtisodiy samaradorlikni hisoblash, taqqoslanuvchi xar bir variant boyicha bir vaqtda boladigan joriy xarajatlar korsatkichlaridan foydalanib olib boriladi. Variantlarning texnik iqtisodiy moxiyatiga kora bir (vaqtda) birdaniga boladigan xarajatlarni aniqlashda kapital mablaglar, aylanma fondlarga mablaglar sarfi, bir martalik iqtisodiy samaralar yoki yoqotishlar (zararlar), asosiy fondlar qiymati va boshqalar toliq yeki solishtirma (udelnoy) (yillik ishlab chiqarish xajmning bir-birligiga) qiymatlarida hisobga olinishi mumkin. Joriy xarajatlarni aniqlashda yillik tasarruf xarajatlarini, mahsulot tannarxini (yillik xajmi yeki bir birligi), xar bir yilga (boladigan) togri keladigan iqtisodiy samaralar yeki yoqotishlar (zararlar) hisobga olinadi.

Agar solishtiriladigan variantlarning xar birida taqqoslash davri mobaynida birdaniga boladigan xarajatlar faqat bir marta uning boshlanishida qilinsa, xrajatlarning qurilish davri boyicha taqsimlanishi hisobga olinmasa, ob’ektlarning xizmat muddati barcha variantlar uchun bir xil bolsa, xamda joriy xarajatlar yillar boyicha ozgarmaydigan bolsa, u holda eng yaxshi variantni anglatuvchi korsatkich, yillik keltirilgan (nisbiy) xarajatlarning minimum xolati boladi: R pr qK·Ye n +S i bu yerda: Ye n - solishtiriluvchi nisbiy samaradorlikning normativ koeffitsiyenti; K - variant boyicha birdaniga boladigan xarajatlar; S - variant boyicha yillik joriy xarajatlar. Yillik keltirilgan (nisbiy) xarajatlar xuddi shunday quyidagi formula yordamida ham hisoblanishi mumkin: R pr qK+Т n ·S, bu yerda: Т n - joriy xarajatlar tejami hisobidan sarflangan qoshimchacha kapital mablaglarning normativ boyicha qoplanish vaqti; (Тq1gYe n ). birdaniga qilinadigan (boladigan) va yillik joriy xarajatlar, asosida iste’molchilik samarasi yetgan, variantlarning albatta toliq summada (xajmda) yeki solishtirma (udelnoy) korinishda qollanishi mumkin. Solishtiruvchi (nisbiy) samaradorlikning normativ koeffitsiyenti avtomobil yo’llari uchun umumiy tarzda 0,12 qilib belgilangan. U qoshimcha xarajatlarni samarali deb tan olinishi uchun, birdaniga boladigan qoshimchacha xarajatlarning kamayish minimumini bildiradi. +attiq qoplamali amalda mavjud bolgan avtomobil yo’llari tarmogini rekonstruksiya qilishning variantlarini taqqoslashda solishtiriluvchi (nisbiy) samaradorlik koeffitsiyenti 0,14 etib belgilangan. Agar Ye  Ye n yeki Т  Т n bolsa, birdaniga boladigan qoshimcha xarajatlar samarali, demak koproq kapital talab qiluvchi variant yaxshiroq deb tan olinadi. Variantlar boyicha birdaniga boladigan xarajatlarning amalga oshirilishi (muddatlari) vaqtlari xar xil, yeki ular qayta-qayta kop martalik xususiyatiga ega

bolgan xolatlarda, ular koeffitsiyenti yerdamida bitta bazis yiliga keltirib olinishi kerak. Agar variantlar boyicha ob’ektlarning ishga tushirilish vaqtlari birdek bolsa, u holda shu yilni bazis sifatida qabul qilinadi. Agar variantlarning ishga tushirilish vaqtlari turlicha bolsa, u holda oldinroq ishga tushiriladiganining ishga tushish yili bazis deb qabul qilinadi. Bu xolat qurilishning davom etish muddati xar xil bolgan variantlarni solishtirishga ham taalluqlidir. Shuni unutmaslik kerakki, oar xil vaqtda boladigan xarajatlarni bir bazisga keltirish faqat iqtisodiy samaradorlikni hisoblash uchun amalga oshirilib, smeta me’yorlashtirish qoidalariga muvofiq aniqlanadigan ishlarni bajarishning xaqiqiy qiymatiga xech qanday ta’sir korsatmaydi. Birdaniga qilinadigan xarajatlar, kop marta qayta-qayta amalga oshirilishi va sarflanish muddatlari turlicha, joriy xarajatlar qiymati esa vaqt boyicha ozgaruvchan bolishi mumkin bolgan, variantlarni taqqoslashning eng umumiy bolgan xollarida, eng yaxshi variantni aniqlab beruvchi korsatkich - variantlarni solishtirish muddatida keltirilgan (privedennoy) yillik xarajatlar miqdorining minimumi sanaladi. Variantlarning taqqoslashning boshlanishi bazis yili boladi. Тamomlanish muddatini esa shunday tanlanadiki, taqqoslanish muddatining tugash paytiga kelganda, iste’molchilik samarasini tavsiflovchi (xarakterlovchi) va buning uchun xarajatlar talab etuvchi korsatkichlar boyicha variantlar ortasidagi hisoblanishidagi aniqlikni hisobga olgan holda, unchalik sezilarli ahamiyat kasb etmasin. Agar ob’ektning ishga tushirilish yili variantlar boyicha turlicha bolsa, u holda keltirilgan (privedennoy) xarjatlarni hisoblashdan tashqari, avvalroq ishga tushiriladigan ob’ekt faoliyat korsatadigan qoshima davr mobaynida xalq xojaligi oladigan iqtisodiy samarani hisobga olish kerak boladi. Samara absolyut samaradorlik korsatkichlari orqali hisoblanadi. Avvalroq ishga tushuriladigan variant boyicha keltirilgan (privedennoe) xarajatlar miqdori, bazis yiliga keltirilgan samara miqdoriga kamaytiriladi.

Aloxida ishga tushiriluvchi komplekslar va qurilish navbatlarining tasarrufga tushqurilishidan olinadigan samara xuddi yuqorida aytib otilgandek (analogichno) hisoblanadi. Хizmat muddati xar xil bolgan variantlarni taqqoslashda, taqqoslash muddati, eng uzoq vaqt xizmat khrsatuvchi variantning xizmat muddati bilan chegaralanadi. Bunda xizmat muddati kamroq variantlar boyicha, xizmat muddati uzoqroq bolgan variantning bazis yiliga keltirilgan ishlatilish davri mobaynida, ularni kuchaytirish (mustaxkamlash) sarflanadigan qoshimchacha xarajatlar hisobga olinishi kerak. Kelajakda ob’ekt faoliyatining sharoitlari xaqidagi ma’lumotlar talay noaniqliklarga ega bolgan xollarda, variantlarni taqqoslash muddati 20 yillik davr bilan chegaralanishi mumkin. Agar taqqoslash muddatining oxiriga kelib, taqqoslanuvchi variantlar boyicha tasarrufda bolgan fondlarning oldi qiymatlari ozaro katta farqga ega bolsalar, unda xar bir variant boyicha ularning bazis yiliga keltirilishi hisobga olingan holda aniqlangan qiymatlarini tegishli variantni tavsiflovchi (xarakterlovchi) xarajatlar summasidan ayirish kerak. +oldiq qiymatini fondlarning boshlansich (dastlabki) qiymatlari togrisidagi ma’lumotlar va mamlakatning davlat byudjetida hisobga turuvchi muassasa va tashkilotlarning asosiy fondlari boyicha yillik yeyilish (iznos) me’yorlari asosida aniqlanadi. Barcha variantlarda miqdori va sarflanish muddatlari boyicha bir xilda bolgan xarajatlar, keltirilgan (privedennoy) xarajatlarni aniqlashda hisobga olinmasa ham boladi. Yo’l xojaligiga kilingan xarajatlarning solishtiriluvchi nisbiy samaradorligi. Kapital mablaglarning absolyut samaradorligini aniqlashdan, loyiha, reja va texnologik yechimlarni solishtirishdan avval izlanishlar otkaziladi va bu izlanishlar vaqtida xar bir variant boyicha (yeki transport tizimining xar bir xolati boyicha) quyidagi transport-tasarruf korsatkichlarini asoslash imkonini beruvchi ma’lumotlar olinadi (thplanadi): - yo’llarda otsirlik va gabarit cheklashlari boyicha tasarruf etilishiga ruxsat etilgan transport vositalarining turlari;

- transport vositalarining turlari boyicha ortacha texnik tezliklar; - avtomobillarda tashish tannarxining, avtomobillarning bosib otgan yo’liga, harakatlanuvchi qismning yuk kotarish qobiliyatidan foydalanishga, avtopoyezdlarni hllash imkoniyatlariga bogliq bolgan xarajatlar qismiga yo’l turlarining ta’sirini aks ettiruvchi korsatkichlar; - avtomobillarning mukammal bolmagan otish joylarida, suv otkazgichlar va bir satxda bolgan yo’l kesishmalarida turib qolish vaqtlari xaqida ma’lumotlar; - osib borayetgan tashish xajmlarini ozlashtirish va u bilan bolgiq oarajatlar, ularni amalga oshish muddatlarini bashorat qilish orasidagi olib borilayetgan tadbirlar xaqidagi ma’lumotlar; - tasodifiy omillar ta’siriga (nagruzka) uchrashi mumkin bolgan aloxida yo’l uchastkalari, ob’ektlari va konstruktiv elementlaring tasarruf nutai nazaridan ishonchliligi va ishdan chiqib, tasarrufi toxtatilsa koriladigan zarar miqdori (masalan, qor kochkisi bosib qolishi, suv toshqini) togrisida ma’lumotlar. Shu bilan birga, yo’llardagi harakat intensivligining vaqt boyicha ozgarish xarakteri va templarini belgilash, hamda yo’llar transport-tasarruf korsatkichlarining vaqt boyicha tegishli ozgarishlarini belgilab olish kerak boladi. Yuqorida sanab otilgan boshlangich (isxodnoy) ma’lumotlar asosida, variantlarni solishtirish uchun zarur bolgan, birdaniga qilinadigan va joriy xarajatlaning korsatkichlari hisoblab chiqilishi mumkin boladi. Тransport tizimining va tashish jarayenining aloxida elementlariga yonaltiriladigan birdaniga qilinadign xarajatlar tarkibi quyidagi tarkibga ega boladi: - yo’l ob’ektiga uni qurilishi davrida sarflanadigan kapital mablaglar, K o ; - ob’ektni tasarruf etilishi jarayenida rejali ravishda uni rekonstruksiya qilish, kengaytirish, mustaxkamlash va texnik qayta jixozlashni amalga oshirish uchun zarur bolgan kapital mablaglar sarfi, K rek ; - ob’ektning inventar qiymati ulushini ortishiga olib keluvchi, uni ta’mirlashga boladigan xarajatlar, K r ;

- ob’ekt tasarrufi boshlanishi vaqtida bolgan avtomobil transportiga kapital malatslar sarfi, ао К ; - yillik tashish xajmining ortib borishiga muvofiq ravishda, avtomobil transportiga yillik qoshimchacha kapital mablaglar sarfi, ао К ; - taqqoslanayetgan variantlar chegarasida ob’ekt tasarrufining boshlanishida temir yo’l va suv transportiga togri kelayotgan tashish xajmi va uning yillik ortib borishiga mos ravishda, temir yo’l va suv transportiga kapital mablaglar sarfi; - loyihalashtirilayetgan ob’ektni joylashtirish uchun qishloq xojalik ekinlari ekiladigan yerlarning olib qoyilishidan xalq xojaligida boladigan yoqotishlar (zararlar) K; - ob’ektning tasarrufi boshlanishidagi, doimiy ravishda transport jarayenida ishtirok etgan, bethxtov yillik ishlab chiqarish v iste’moldagi yuklar massasiga togri kelgan, xalq xojaligi aylanma fondlarning qiymati; - tashish xajmi va yuklar massasining osishiga muvofiq ravishda, transport jarayenida doimiy ishtirok etib kelayotgan, xalq xojaligi aylanma mablaglariga qoshimchacha ravishda qilinadigan yillik xarajatlar; - kutilmagan tasodifiy omillar ta’siri natijasida, ob’ektning tasarrufdan chiqishi oqibatida koriladigan zarar K sm . Birdaniga qilinadigan xarajatlarning amalga oshirish yillari soni va uning oar bir tashkil etuvchilari boyicha qiymatlarining miqdorlari, variantlari taqqoslanishi muddati davomida ob’ektni tasarruf etish shart-sharoitlari xaqidagi bashoratlar (prognozlar) asosida belgilanadi. +ishloq xojaligi ekin maydonlarining iste’moldan chiqarilishidan xalq xojaligining yoqotishlari, yo’l ob’ektining ozishi va yo’l xizmati inshootlarini joylashtirish uchun ajratiladigan yer maydonining olchamiga va xosildorlikka bogliq boladi. Yoqotishlar (zarar) miqdori tasdiqlangan normativlar asosida aniqlanadi. Avtomobil yo’llariga turli-tuman omillar ta’sir etadi, shu jumladan, tasodifiy xarakterga ega bolgan tabiiy-ilim sharoiti omili ham. Shu sababli kop konstruktiv

elementlar va avtomobil yo’llarining ob’ektlari, ma’lum bir intensivlik yeki bu omillarning ta’siri miqdoriga (shamolning kuchi, yogingarchilik suvlarining suv htkazuvchi inshootlarga kelishi, darelardagi suv otkazuvchi inshootlarga kelishi, darelardagi suv kotarilishining miqdori va boshqalar) hisoblab loyihalashtiriladi, va ularning chegaradan chiqish darajasining extimoli belgilangan me’yorlardan oshmaydi deb faraz qilinadi. Hisob-kitob qilingandar ortiq yuklanishning (nagruzkaning) extimolini kamaytirish qoshimchacha kapital mablaglar sarfini talab qiladi, lekin avtomobil yo’llarining tasarruf ishonchliligini oshiradi. Ob’ektning avariya xolatiga kelib olishi oibatida imkoniyatini kamaytiradi. Ba’zi bir tabiiy-iqlim yeki transport- tasarruf omillari inshootlarning buzilib ishdan chiqishiga olib kelmasa-da, ularni tasarruf etishda qiyinchiliklarni keltirib chiqarib, tasarruf xarajatlarini oshishiga olib keladilar yeki inshootning ishlatilishini butunlay toxtatilishiga sababchi boladilar. Masalan, qor bosuvchi uchastkalarida yer (tuproq) polotnosining (kotarmasining) balandligini pasaytirish qurilish qiymatini kamaytiradi, ammo yo’lning qor bosib qolishi ehtimolini keskin oshiradi va unga qarshi kurashuvchi mashinalar parkini kopaytirishni talab qiladi. Yuqori tog sharoitlarida yo’llarning dovonlar orqali otkazilishi va yo’llarning qish mavsumida harakatlanish uchun yopiq bolishiga sabab bolishi mumkin, yepiq bolish muddati es extimol xarakteriga ega bolib, boshqa omillardan farqli ravishda qabul qilinadigan konstruktiv yechimlarga ham bogliq va x.k. Hisoblangan yuklanish (nagruzka) ortib ketishi xodisasining bir marta sodir bolishidan koriladigan zararning miqdori norasmiy (neformalnoy) uslublar yordamida aniqlanadi. Buning uchun amalda roy bergan xodisa asoratlari togrisidagi ma’lumotlar ishlatiladi: sun’iy inshootlarni suv yuvib ketishi, qor bosib qolishi, kochkilar kochishi yeki sel kelishi, transport «probka» lari va u bilan bogliq bolgan xarajatlar va yoqotishlar.

Iqtisodiy samaradorlikni hisoblashda, joriy oarajatlar deyilganda, asosiy fondlar ishlashini ta’min etish uchun kapital mablaglar hisobiga tashkil etilib, samaradorligi aniqlanayetgan xarajatlar tushuniladi. Yo’l xojaligi ob’ektlari boyicha xar yilgi joriy xarajatlar tarkibiga quyidagilar kiradi: - yo’l ob’ektlarini joriy ta’mirlash va yaroli xolatda salab turish uchun oarajatlar; - ta’mirchilar orasidagi xizmat muddatining bitta yiliga hisoblangan yeyilish (iznos) miqdori ulushini qoplashga togri keladigan, ob’ektlarni ta’mirlashga boladigan xarajatlar; - korib chiqilayotgan transport tizimining elementlari majmuasi chegarasida, davlat, kolxoz-kooperativ va jamoatchilik tashkilotlari hamda korxonalariga qarashli avtomobillar bilan yuklar va yo’lovchilar tashishni amalga oshirish uchun qilinadigan xarajatlar; - korib chiqilayetgan variantlar chegarasida temir yo’l va suv transporti bilan tashishlarni amalga oshirish uchun yillik xarajatlar; - ortish-tushirish va yuklarni bir transport turidan ikkinchisiga qayta yuklash ishlariga xarajatlar; - yo’l-transport xodisalari ilan bogliq bolgan xalq xojaligining yoqotishlari; - yo’l-transport xodisalari bilan bogliq bolgan xalq xojaligining yoqotishlari; - yo’lda harakatnging doimiyligi bolmagan xolatlar sababli xalq xojaligining yoqotishlari; - xalq xojaligining avtomobil transportidan foydalanuvchi tramoqlarida, ularni jixozlanmagan yo’l tarmoqlarida ishlatilishidigan hosil boladigan oar yillik yoqotishlar; - avtomobil yo’llarining atrof-muhitga yetkazadigan zarari yeki bu zararlarni oldini olish uchun qilinadigan xarajatlar bilan bogliq bolgan xar yillik yoqotishlar. Yuqorida sanab otilgan elementlar yigindisidan hosil bolgan joriy xarajatlardan iqtisodiy samara turlarini aniqlashda ishtirok etuvchi xarajatlarni ayirish kerak boladi:

- xojalik hisobidagi transport tashkilotlarining, yo’l tarmogining faqat loyiha xolatidagina yuzaga keladigan extiyejga kora bajaradigan qoshimchacha tashish xajmidan olinadigan foydaning bir qismi; - moddiy ishlab chiqarish soxasining rivojlanishiga avtomobil yo’llarining ragbatlantiruvchi ta’siri oqibatida sof mahsulot ishlab chiqarish xajmidagi qoshimchacha hsishning bir qismi; - avtomobil yo’llari yetarli darajada rivojlandagina amalga oshishi mumkin bolgan optimal yechimlar natijasida ijtimoiy soxada nisbiy xarajatlarning qisqarishi. Kelajak uchun hisob-kitoblarda joriy xarajatlarni aniqlash, ilgor tashkilotlarning hisobot materiallariga asoslangan, kelgusida texnikada va ishlarning tashkil etilishida boladigan ozgarish an’analarini hisobga oluvchi xarajat stavkalari uslubi yordamida amalga oshiriladi. Oar xil davrlar uchun hisoblangan joriy xarajatlarning bir olchamliligini ta’minlash maqsadida, ular yagona (bir xil) boshlangich shartlar boyicha belgilanishi kerak: ish xaqining zamonaviy darajasi, ish xaftasining davomliligi, energoresurslar, materiallar va uskunalarning ulgurji narxlari. Agar kapital mablaglarning absolyut (umumiy) samaradorligi aniqlanishi kerak bolgan tadbirlar tashish xajmining transport turlari va alooida avtomobil yo’llari ortasida taqsimlanishiga ta’sir etadigan bolsa, joriy xarajatlarning toliq miqdori texnik jixozlanganlik, tegishli transport turlarining yuklanganlik darajasi, transport turlari va transport tarmogining bolaklarida harakatning tashkil etilishini hisobga olgan holda aniqlanadi. Joriy xarajatlarning toliq qiymatini hisobga olish yangi avtomobil yo’llari va kopriklar qurilishining samaradorligini aniqlash xolatlariga xosdir. Agar tadbir unday ta’sir korsatmasa, kapital mablaglarning samaradorligini aniqlashda joriy oarajatlarni transport korsatishning etalon va loyiha sxemalari uchun bir xil bolmagan tashkil etuvchilarigina hisobga olinishi mumkin, ya’ni hisoblashlarning natijasi jory xarajatlar orasidagi farqdan iborat boladi. Bunday xol, bir xil bolmagan sathda yo’llar kesishuvini otkazish, avtomobillarning harakatlanish tezliklarini, yo’l inshootlariga yo’l qoyilishi

mumkin bolgan yuklanishlarni (nagruzkalarni) oshirish tadbirlarining samaradorligiga baho berish xolatlariga xosdir. Joriy oarajatlarning toliq miqdorini aniqlashda transport jarayenining barcha operatsiyalari hisobga olinishi kerak: yuklar va yo’lovchilarning siljishlari bilan bogliq bolgan oarakatlanish, transport vositalariga yo’lda ketishida korsatiladigan tranzit xizmatlari, transport vositalarini transport xujjatlarini rasmiylashtirish bilan bogliq ravishdatashishga tayyorlash (boshlangich-oxirgi), yuklarni ortish-tushirish (yo’lovchilarni mindirish va tushirish). Shu bilan birga bir necha transport turlari ishtirok etishi mumkin bolgan tashish jarayonining kompleksliligi ham hisobga olinadi. Joriy xarajatlarning farqlarini aniqlashda bajarilishiga baholanayetgan tadbir ta’sir htkazadigan transport jarayeni operatsiyalarigina hisobga olinishi mumkin. Ma’lum bir tasarruf yili uchun joriy xarajatlarni hisob-kitob qilishda tashish bilan bogliq bolgan xarajatlar va yoqotishlarning bir qismi, tashish xajmiga togri proporsional deb qaraladi; doimiy uskuna va anjomlarni yaroqli holda saqlab turish bilan bogliq bolgan boshqa qismi esa tashish xajmiga unchalik bogliq emas. Yo’l xojaligini rejalashtirish amaliyotida yo’l ob’ektlarini joriy ta’mirlash va yaroqli holda saqlab turishga boladigan yillik xarajatlar, joriy xarajatlarning boshqa elementlariga nisbatan kichik bolganligi sababli, togridan-togri hisob-kitob normativlari orasidagi xizmat muddatining bitta yiliga yo’llarni ta’mirlash xarajatlari, ta’mirlashni otkazish qiymati va ta’mirlashlar orasidagi xizmat muddati xaqidagi ma’lumotlar boyicha hisoblanadi. Тaqqoslanayetgan variantlarga tegishli chegaralarda tashishni amalga oshirish boyicha yillik xarajatlar, tashishda ishtirok etuvchi barcha transport turlari boyicha aniqlanadi. Oar bir variant uchun tashishning transport turlari boyicha taqsimlanishi turlicha bolgani holda, tashishning umumiy xajmi (tonnalarda va yo’lovchilarda) barcha taqqoslanayetgan variantlar uchun bir oil bolishi kerak. Bunda shuni hisobga olmoq kerakki, transport aloqalari chegarasida barcha xarajatlar, turlicha yo’l sharoitlari va uzunliklari turlicha bolgan kirib-chiqish (pod’ezdnoe puti)

yo’llari orqali asosiy yo’lgacha yuklarni yetkazib berish va tashib ketish, temir yo’l stansiyalari va pristanlargacha yuklarni yetkazib berish xarajatlari bilan birga qoshib hisoblanishi kerak. Avtomobil transportidan foydalanuvchi xalq xojaligi tarmoqlarida, avtomobillarni (obodonlashtirilmagan) jixozlanmagan yo’l tarmoqlarida ishlatiladigan kelib chiqadigan yoqotishlar, kuzatuv-tekshiruv ma’lumotlari yeki yiriklashtirilgan normativlar asosida belgilanishi kerak.

Adabiyotlar: 1. I.A.Karimov. Hzbekiston iktisodiy isloxotlarni chukurlashtirish yulida. - Тoshkent, Uzbekiston, 1995y. 2. Hzbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining «Yul xujaligini bosharishni takomillashtirish choralari oaida» gi. 28.08.1998 yildagi arori. 3. Karimov I.A. Uzbekistan na puti uglubleniya ekonomicheskix reform. – Тashkent: Uzbekistan, 1995g. 4. Postanovleniye Kabineta Ministrov RUz «O merax po sovershenstvovaniyu upravleniya dorojnom xozyaystvom» ot 28.09.1998g.. 5. Postanovleniye Kabineta Ministrov Respubliki Uzbekistan ot 18.08.99g. za №396 «O proyektirovaniye stroitelstva skorostnoy avtomagistrali «Andijan-Тashkent-Nukus -Kungrad». 6. Postanovleniye Kabineta Ministrov Respubliki Uzbekistan № 361 ot 21.08.03g. «O voprosax organizatsii deyatelnosti Gosudarstvenno- aksionernoy kompanii «Uzavtoyul» i Respublikanskogo dorojnogo fonda pri Ministerstve finansov Respubliki Uzbekistan». 7. Axmedjanov A. Voproso sovershenstvovaniya finansirovaniya dorojnogo xozyaystva gg V jurn. Ekonomicheskiye obozreniya. №7(47) 2003. s.10-14. 8. Lobanov Ye.M. Zadachi sovershenstvovaniya otraslevoy normativnoy bazo dorojnogo xozyaystva gg V sb. nauchnox trudov MADI - M., 2000 s.12-18. 9. Mejdunarodnaya konferensiya po reabilitatsii Shelkovogo puti. 20-22 sentabrya 1999, Uzbekistan, Тashkent.

Похожие

Yo’l xojaligining asosiy fondlari

Yo’l xojaligida investitsion loyihalashtirishning iqtisodiy asoslari

Yo’l xojaligi - mamlakat iqtisodiyotining tashkiliy tarmog`idir

Avtomobilning yo’l tusiqlaridan utuvchanligi

Yo’l xojaligi boshqaruv ob’ekti sifatida