Yo’l xojaligida investitsion loyihalashtirishning iqtisodiy asoslari - Транспорт - Рефераты

Yo’l xojaligida investitsion loyihalashtirishning iqtisodiy asoslari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

136 KB

Yo’l xojaligida investitsion loyihalashtirishning iqtisodiy asoslari Reja: 1. Yo’l xojaligida IТP ning asosiy yonalishlari. 2. Yo’l ishlarini loyihalashtirishni tashkil etishning maqsadi va vazifalari. 3. Avtomobil yo’llari tarmogini rivojlantirishni iqtisodiy jihatdan asoslash. 4. Avtomobil yo’llari sohasidagi iqtisodiy izlanishlar. 5. Avtomobil yo’llarini optimal rivojlantirishning vazifalari.

Asosiy atamalar va tushunchalar: IТP (ilmiy –texnika progressi), samaradorlik, nazorat, loyiha, SniP (qurilish normalari va qoidalari), ТIA (taxnik- iqtisodiy asoslash), ТER (texnik-iqtisodiy hisob-kitoblar), ТEХ (texnik-iqtisodiy xarakteristika), ishchi va tishek loyiha, avtomobil yo’llari tarmoqlari, iqtisodiy izlanishlar va asoslashlar, yozma izoh, tayyorgarchilik, dala va kameral davrlar, yo’l tarmoqlarining tashkil topishi va optimalligi, galma-gallik, taqsimlash, samara. Yo’l xojaligida ilmiy-texnika progressining maqsadi, avtomobil yo’llarini qurish, rekonstruksiya qilish, ta’mirlash va yaroqli holda saqlab turish ishlariga va yaroqli holda saqlab turish ishlariga yonaltirilgan xarajatlarning samaradorligini oshirishdan, ya’ni avtomobil yo’llari tarmogini rivojlantirish va mavjud bolganlarining transport –tasarruf holatlarini yaxshilashdan iborat. Yo’l xojaligiga ajratiladigan resurslarning chegaralanganligi, ilmiy-texnika progressi rivojlanishning shunday yo’llari va yonalishlarini izlashga undaydiki, bunda eng kam xarajatlar bilan eng yaxshi natijalarga erishish mumkin bolsin, ya’ni yo’l ishlari hajmining osishi mehnat resurslari ortmasdan ta’minlanishi lozim, materillar, yonilgi va energiyaga boladigan qoshimcha talab esa ularni tejash hisobiga qondirilsin. Shu bilan bir qatorda yo’l ishlari sifatini yaxshilash va atrof-muhitni muxofaza qilish qoidalariga rioya qilish muhim talablardan sanaladi. Bu masalalarni hal etishda yetakchilik vazifasi ilmiy tekshirish va loyiha tashkilotlari zimmasiga yuklatiladi. Olimlarning e’tiborlari quyidagilarga qaratilishi kerak: -mavjud bolgan avtomobil yo’llari tarmogining holatini tubdan yaxshilash va uning bundan keyingi eng ratsional rivojlanishini ta’minlovchi ilmiy asoslangan tamoyillarni ishlab chiqish va amalga oshirish; -hozirgi zamonda avtomobillar harakatining doimiy ravishda osib borayotgan talablariga muvofiq ravishda avtomobil yo’llarini ta’mirlash va yaroqli holda saqlash ishlarining saviyasi va sifatini kotarish, ya’ni xilma –xil turdagi va korinishdagi avtomobillarning tez, xavfsiz va qulay harakatlanish sharoitini talab etilayotgan saviyada bolishini ta’minlash;

-mehnat, material, energetik va moliyaviy resurslar solishtirma sarfini oshirmagan holda qurilayotgan yo’llarning kapitalligini va yo’l qurilish tempini oshirish; -yuqori unumdorlikka ega bolgan mexanizatsiya vostalarini, resurslarni tejaydigan yangi texonolgiyalarni, yangi progressiv yo’l qurilish materiallarini, hamda arzon va defitsit bolmagan mahalliy materiallar qidirishni va sanoat chiqindilaridan samarali foydalanish usullarini ishlab chiqish va joriy etish. IТP ning muhim vazifalaridan biri yo’l xojaligining resurslarga talabini kamaytirishdir. Yo’l quruvchilar bu masalani kam resurs talab qiluvchi yer polotnosi konstruksiyalarini, yo’l qoplamalarini, sun’iy inshootlarni qollash, ishlarni bajarishning eng samarali texnologik uslublari va mexanizatsiya vositalaridan foydalanish hisobiga hal etadilar. Fundamental nazariy izlanishlar natijalaridan foydalanish yo’li bilan ilmiy- tekshirish ishlarining sifatini va saviyasini doimo oshirib borish, hamda ishlab chiqarishga ilgari bajarilgan ishlanmalarni faol joriy etishda ishtirok etish kerak. Buning uchun ilmiy jarayonni ishlab chiqarish sharoitlariga maksimal yaqinlashtirib qayta qurish zarur. Loyihalashtirish sohasida IТP loyihalashtirish sifatini kotarish, loyihalashtirilayotgan yo’l ob’ektlarining texnik –iqtisodiy saviyasini va samaradorligini oshirishga yonaltiriladi. Bunga loyiha-izlanish ishlari sifatini kompleks boshqaruv tizimini joriy etish va loyihalashtirishda elektron –hisoblash texnikasini keng kolamda qollash hisobiga erishish mumkin. Loyihalanayotgan ob’ektlarning yuqori darajadagi saviyasini ta’minlash, mehnat unumdorligini oshirish va qurilishning resurslargi talabini kamaytirish quyidagilarni talab qiladi: -loyihalarda fan va texnikaning erishgan eng yangi yutuqlaridan keng kolamda foydalanish; -resurslarni asrovchi texnologiyalarni, mahalliy yo’l-qurilish materiallarini va sanoat ishlab chiqarish chiqindilarini qollash; -qurilishni tashkil etish masalalarini batafsil ishlab chiqish;

-loyihalar tanlovini, loyiha-smeta hujjatlari ekspertizalarining samaradorligini oshirib borish va yo’l ob’ektlari qurilishi ustidan mualliflik nazorati olib borish. Loyihalashtirish sifati kop jihatdan geodezik, geologik, gidrologik va boshqa muhandislik izlanishlarning natijalariga bogliq. Izlanishlarda IТP yangi va takomillashtirilgan uslublarni va priborlarni ommaviy ravishda qollash hisobiga rivojlanib borishi kerak. Хususan, yuqori unumdorlikka ega bolgan geodezik priborlar teodolitlar va nivelirlarning yangi modifikatsiyalari, gidroteodolitlar, radio va yoruglik masofa olchagichlarining qollanishi tobora kengayib borishi kerak. Joyning sxemasini qogozga tushirishda (s’emka mestnosti) trigonometrik nivelirlash,aeroizlanish kerak. Muhandislik –geologik izlanishlar sohasida shurflar qazish, buruglash kabi an’anaviy uslublar bilan, gefizik uslublardan (elektrorazvedka, mikroseysmik, magnitoelektrik tadqiqotlar, radioaktiv uslublar va boshqalar) kompleks tarzda foydalanish kozda tutiladi. Bu esa muhandislik–geologik shart –sharoitlarni baholashda yuqori aniqlikka erishish imkonini beradi. Bu ishlarning kelajagi avtomobil yo’llarini loyihalashtirish va izlanishlar siklining barcha bosqichlarini oz ichigi olgan kompleks avtomatlashgan tizimning texnik asosi xilma-xil periferiya qurilmalariga, avtomatik fotogrammetrik apparaturaga, tez ishlovchi grafoquruvchilarga ega bolgan yuqori quvvatli EHM dan iborat boladi. Dastlab aerouslub yordamida olingan axborotlar ishlab chiqilshi orqali hududning sifli yoki matematik modeli tuzib chiqilishi kerak. Song esa EHM yordamida optimal trassani tanlash, yo’lning konstruktiv elementlarini hisob-kitob qilish, ishlar hajmini va qurilishning smeta qiymatini aniqlash mumkin. Ishlab chiqarish yo’l tashkilotlari va korxonalari IТP ning tezlashuviga har tomonlama komaklashishlari va iloji boricha uning erishgan yutuqlaridan avtomobil yo’llarini qurish, ta’mirlash va yaroqli holda saqlash ishlarida foydalanishlari kerak. Yo’l quruvchilarning eng asosiy vazifalari moddiy-texnika va mehnat resurslaridan tejamli foydalanish, ishlab chiqarish usulblari va tashkiliy

tuzilishini takomillashtirishdan iborat. Industirlashtirish deyilganda avtomobil yo’llarini qurish va ta’mirlashni eng zamonaviy mexanizatsiya va avtomatlashtirish vositalaridan, samaraliyo’l qurilish materiallari va konstruksiyalaridan foydalanib hamda ishlarni bajarishning eng progressiv uslublarini qollab, kompleks mexanizatsiyalashgan jarayoniga aylantirish tushuniladi. Bunda ustivorlik resurslarni tejaydigan texnologiyalarga berilishi kerak. Yo’l quruvchilar qurilish sifatini va yo’l inshootlarining xizmat muddati keskin oshirishlari kerak. Masalan, hozirgi paytda asfaltobeton va sementobeton qoplamalarining ta’mirlashlar orasidagi xizmat muddati normativdagidan 2-3 marta kam. Yo’l ob’ektlari va inshootlarining sifati va xizmat muddati kop jihatdan ishlatilayotgan materiallar, yarimfabrikatlar va konstruksiyalarning sifatiga bogliq. Materiallar qiymati esa, odatda qurilish –montaj ishlari tannarxining 50-60 % qismini tashkil etadi. Shu sababli yo’l qurilishini takomillashtirishning bosh yonalishlaridan biri –bu mehnat predmetini, har tomonlama rivojlantirishdir. qator masalalarning yechimi shunga bogliq: yo’l konstruksiyalarini unversallashtirish va tipiklashtirish hamda ularning zavoddan chiqishdagi tayyorgarlik darajasini kotarish; konstruksiyalar va inshootlar materiallarga talabini va ogirligini kamaytirish; yangi samarali yo’l-qurilish materiallarini qollash; mahalliy materiallar, chiqindilar va sanoatning yordamchi mahsulotlaridan kengroq foydalanish; yo’l -qurilish materiallarini tayyorlash va ularni yotqizish texnologiyalarini takomillashtirish va hokazo. Yo’l qurilishi sifatini sifatini oshirish va industrlashtirishning rivojlanishida ishlab chiqarnish bazasini, shu jumladan, asfalt va sementobeton zavodlarini, karer xojaligini, turli poligonlarni, qayta ishlash bazalarini takomillashtirish katta ahamiyatga ega. Yo’l asosini va qoplamalarini, yer (tuproq) polotnosining yuqori qatlamlarini mustahkamlashning turli uslublarini keng joriy etish ham shu talablarga javob beradi. Тuproqni granulalangan yoqilgi shlaklari, kul, ximiyaviy qoshimchalar, gidravlik (ohak, sement) va bitumli boglovchi(suyultirilgan bitum, bitum emulsiyalari va shu kabilar), kompleks boglovchi materiallar bilan mustahkamlash uning namlik va sovuqqa chidamliligini oshiradi va yer

polotnosida texnologik transport va yo’l qurilish mashinalarining harakatlanishlariga qulay sharoit yaratadi. Yo’l qurilishi ishlarining yaqin kelajagi ularda suyuq organik-mineral qorishmalarni qollanilishi bilan boglangan bolib, bu qorishmani tayyorlash uchun xilma-xil mahalliy materiallar, shu jumladan, qum, uncha kop qattiqlikka ega bolmagan tosh materillar, gudron, qora moy, toshkomir smolasi, ogir neftlar, bitum pastaslari va boshqalaridan foydalanish mumkin. Oxirgi yillarda issiqlik va namlikdan izolyatsiyalovchi maxsus qatlamli yo’l qoplamalari sohasida izlanishlar va tajriba-eksperimental qurilish ishlari olib boriladi. Тajriba konstruksiyalarida qum, qum-shagal aralashmasi, sheben orniga polistrirol, poliuretan yoki polivinilxlar (smolalari) asosidagi penonlastlar, asfalto- keramzitobeton, bitumoperlit, granulalangan penonlast, keramzit yoki boshqa toldiruvchilardan foydalanilgan yengil betonlar qollanildi. Yer polotnosini mustahkamlash uchun yuqori darajadagi pishiqligi bilan ajratib turuvchi toqilmagan sintetik (geotekstl) materiallar ham qollanilishi mumkin. Тajribalar shuni korsatdiki, issiqlik va namlikdan himoyalovchi qatlamlarning keng miqyosda qollash, yer ishlari hajmini sezilarli darajada qisqartirish, materillarni yetkazib kelishiga ketadigan xarajatlarni kamaytirish hamda bosh (zaif) asoslarda kotarmalar barpo etishda yo’l tanasining pishiqligini va ishonchliligini oshirishga imkon yaratadi. Asfaltobeton qoplamalarining sifatini oshirishga bir qancha usullar bilan erishish mumkin: asfaltobeton qorishmalariga yuza-aktiv qoshimchalarni kiritish, qorishmani aralashtirish jarayonini intesivlashtirish, qorishmani tayyorlash va yo’lga yetkazish texnologiyasini takomillashtirish va hokazo. Ancha perspektiv usullardan biri alohida ogir sharoitlarda yo’l qoplamasini hosil qilish uchun quyma asfaltobeton ishlatish sanaladi. Bunday qoplamalar yuqori darajadagi pishiqlikka, siljishiga va yorilishlarga chidamlilik xususiyatlariga ega boladi. Ularning ish muddati oddiy asfaltobetonlarnikidan deyarli 2 barobar yuqori. Yana ham muhim tomoni shundaki, quyma asfaltobeton qorishmalarni katok bilan bosmasdan yo’l

tanasiga yotqizilishi, yo’l ishlarining tannarxini va mehnat sarfini 10-20% ga kamayatiradi. Yo’l qoplamalarini drenajlovchi va govok asfaltobeton, kompleks organik boglovchilar asosidagi asfaltobeton hamda har xil tosh materiallardan tayyorlangan asfaltobeton qarishmalaridan tayyorlashni yo’lga quyish perspektivdir. Asfaltobeton qoplamalarning kamchiligi shunga va kechqurungi paytlarda ularning past darajada yoritilishi bolib, bu harakat xavfsizligiga salbiy ta’sir etadi. Statistika ma’lumotlariga kora, kechasi harakat intensivligi (kunduzgiga nisbatan) 4-5 marta kam bolsada, kechasi va kunduzi sodir bolgan yo’l-transport xodisalarining soni deyarli bir xil. Yo’lning qoplamalarining rangini tiniqlashtirishning samarali usullarini izlash sun’iy tosh materiallar (sinopal, dorsil) ning yaratilishiga olib keldi. Ular qollanilganda qora yo’l qoplamalarining ortacha ravshanliligi deyarli 40% ga ortadi, bu esa yoritish uchun elektroenergiya sarfini kamaytirish imkonini berib, bir vaqtning ozida yo’llarning dekarativ sifatini yaxshilaydi (ayniqsa shahar sharoitlarida). Ogir va intensiv avtomobil harakati sharoitlarida sementobeton qoplamalar qurilishi muhim ahamiyatga ega. Yuqori markali tez qotuvchi sementlar, sun’iy tosh materiallar, stekloplastiklar, polimerlar, shlaklar hamda kompleks plastifikator va havo tutuvchi qoshimchalar qollanilgan yo’l betonlarini ishlatish yanada rivojlanib va kengayib borishi kerak. Yo’l xojaligi uchun rekonstruksiya qilinayotgan va ta’mirlanayotgan yo’llardan kochirib olingan eski yo’l qoplamalaridan qayta foydalanish masalasi katta ahamiyatga ega. Bu birinchi navbatda oz tarkibida neft bitumi, granit shebeni va mineral kukunlari bolgan asfaltobeton qoplamalari va yo’l asosi materiallariga tegishli. Hozirgi paytda eski asfaltobetonni kochirib olish va ishlash (regenatsiya qilish) uskunalari yaratilgan va texnologiyasi ishlab chiqilgan. Bu usulning bir turi asfaltobeton qoplamalarni DE-232 tipidagi yo’l mashinalaridan foydalanib termoprofillash sanaladi. Resurslarni tejoychi bunday texnologiyalarning qollanililishi kamchil bolgan materiallarni tejash va sezilarli darajada iqtisodiy samara olishga imkon yaratadi.

Mamlakatning shimoliy xududlarida uzoq muddat xizmat qiluvchi va yuqori pishiqlikka ega bolgan yigma yo’l qoplamalarining qollanilishi katta imkoniyatlar bilan bogliq. Yigma qoplamalarga, ayniqsa oldindan kuchlantirilgan (taranglashtirilgan) katta olchamli temirbeton plitalarga otish qurilish jarayonini yanada industrlashtirish va mehnat unumdorligini oshirish borasida keng imkoniyatlar yaratadi. Тratuarlar barpo etishda yigma konstruksiyalarni qollash tobora kengayib bormoqda. Bunday qoplamalar asfaltobeton va sementobetonga nisbatan qator afzalliklarga ega: tashqi korinishi chiroyli yer osti kommunikatsiyalarini ta’mirlash paytida osongina qismlarga ajratiladi, yuqori darajadagi fizik-mexanik korsatkichlarga ega. Yigma konstruksiyalarni joriy etilishini yanada kengaytirish uchun ularning qiymatini keskin kamaytirish, yo’l plitalarini va gulli figura elementlarini tayyorlash texnologiyasini takomillashtirish, ularni ommaviy ravishda ishlab chiqarishni yo’l qoyish va maxsus plita yotkazuvchi mashinalar komplektini ishlab chiqarishni tashkil etish zarur. Avtomobil yo’llarida sun’iy inshootlar qurish samaradorligini oshirish borasidagi asosiy tendensiya, industrial usulida tayyorlangan yigma temirbeton konstruksiyalardan foydalanishni kengaytirish bolib qoladi. Kopriklar va yo’l otkazgichlar (puteprovod) qurilishida sun’iy toldiruvchili yengil betonlar, hamda betonning sovuqqa va yorilishlarga chidamliligini oshiruvchi har xil qoshimchalarning qollanilishi prespektivdir. Polimerobetondan va yuqori pishiqlikka ega bolgan kam legirlangan polatdan tayyorlangan konstruksiyalarni qollanilishiga yanadi koproq e’tibor qaratiladi. Kopriklarning fundamentlari va tayachlari sohasida takomillashgan qoziq oyoq-ustun, qoziq oyoq-qobiq, burgulab tayyorlangan boysiz qoziq oyoqlarini qollanilishi kozda tutiladi. Тayanch va ravoq qurilmalarining tik va olchamlari sonini anchagina kamaytirish ham kozda tutilgan. Тonnellar qurilishi sohasida IТPning eng muhim bolgan yonalishlari orasida otishning (proxodkaning) ikkita uslubi perspektiv sanaladi _____ ishlarni yuqori

darajada mexanizatsiyalashtirgan xolda burgulash-portlatish usulidan foydalanish va past turgunlikka ega bolgan jinslar orasidan tonnellar otkazish imkonini beruvchi shandor tipidagimexanizatsiyalashgan qalpoplarni (shit) qollash. Muhandislik inshootlarini qurishda «tuproqdagi devor» uslubi katta imkoniyatlarni ochib berdi va ulardan piyodalar otish joylari, transport tonnellari, yer osti kollektorlari, garajlari va boshqa inshootlari qurilishida muvoffaqiyat bilan foydalanilmoqda. +qurilishning an’anaviy uslublariga nisbatan bu uslub mehnat sarfini va ishlar tannarxini kamida 20% ga, qurilish muddatini 1,5-2 barobarga kamaytirish va kopgina miqdordagi qurilish materiallarini tejab qolish imkonini beradi. Yo’l xojaligini industrlashtirishning bosh yonalishlaridan biri mehnat qurollarini mukammallashtirish sanaladi. Bu jarayon alohida ish turlarini mexanizatsiyalashtirishdan butun texnologik jarayonlarni mashinalar bajaradigan kompleks mexanizatsiyaga qarab bormoqda. Yakunlovchi bosq ishlab chikarish esa ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish bolib, bunda barcha operatsiyalar avtomatik tarzda ishlovchi mashinalar va priborlar tizimi tomonidan bajarilib, insonga esa faqat nazorat ishlarini mexanizatsiyalashtirish yetarli darajadagi yuqori saviyaga erishdi. Kop ish turlari kompleks mexanizatsiyalashgan usulda bajariladi, lekin ishlarning bir qismi, asosan yordamchi ishlar qol kuchi yordamida bajarilib kelinmoqda. Shu sababli IТPning dolzarb yonalishi, faqat asosiy ish turlarini bajarishnigina mexanizatsiyalashtiruvchi emas, balki qoshimcha operatsiyalarni ham bajaruvchi tez harakatlana oladigan, kop operatsiya bajaruvchi, kombinatsiyalashgan mashinalar yoki ularning komplekslarini yaratishdan iborat. Zamonaviy talablarga javob beradigan yo’l qurilish mashinalari elektrogidrouzatma, lazer qurilmalari, mashinalar va ularning ishchi organlari ishini nazorat qiluvchi va boshqaruvchi avtomatik tizimlar, bort qisob-kitob (schetno-reshayuhiye) qurilmalari, har xil ish rejimlarida ozgarayotgan ish sharoitiga bogliq ravishda mashinalarni sozlay oladigan kuch manipulyatorlari bilan jihozlanishi kerak. Mexanizatsiya vositalaridan foydalanish samaradorligini oshirish uchun ularning osma xolda ishlatiladigan almashuvchi uskunalar hisobiga

erishiladigan universalligi va yuqori harakatlanuvchanligidan birgalikda foydalanish kerak. +qurilishning intensifikatsiyalash bilan bogliq bolgan umumiy tendensiya mashinalar quvvatini, transport va ishchi tezliklarini, ishchi organlarining samaradorligini oshirishdir. Yo’l qurilish texnikasining perspektiv modellarini yaratish, qurilish ishlab chiqarishi uchun zarur bolgan boshqa turdagi va shu turdagi barcha mexanizatsiya vositalari bilan unifikatsiyalashtirish tamoyillari asosida olib borilishi kerak. Ogir va monotonli qol mehnatini qisqartirish, hamda inson hayotiga zararli va xavfli sharoitlarda ishlash uchun sanoat robotlari tizimi va manipulyatorlarni ishlab chiqish kozda tutiladi. +uvvati yuqori bolgan yangi murakkab mashinalarning qollanilishi yo’l- qurilish texnikasiga texnik xizmat korsatish va ta’mirlash tizimini takomillashtirishni talab qiladi. Hozirgi paytda yo’l qurilishin zamonaviy yuqori unumdorlikka ega bolgan texnika bilan jihozlash dasturi amalga oshirilmoqda. Dastur, ishonchli, unumli, tejamli mashinalar ishlab chiqarishni kopaytirish, mavjudlarining bir qismini modernizatsiya qilish, yo’l texnikasining bir qator yangi namunalarini yaratish va ularni ishlab chiqarishni yo’lga qoyish hisobiga, yo’l mashinalar parkistrukturasini mukammallashtirishni oz oldiga maqsad qilib qoygan. Dastur kop markalilikni qisqartirish, mashina va uskunalarni unifikatsiya qilish hamda qol mehnatini keskin kamaytirishni kozda tutadi. Avtomobil yo’llarini ta’mirlash va yaroqli holatda tutishning samaradorligiga harakatlanish tezligi va xavfsizligi bogliq bolib, bu esa oz navbatida avtomobillarda tashish xarajatlarining miqdoriga ta’sir etadi. Yo’l qurilishi va yo’l-ta’mirlash ishlab chiqarishi sohasida IТP ning asosiy masalasi ishlab chiqarishni industlashtirish va sarflanadigan resurslarni har taraflama tejashdan iborat. Diagnostika uskunalarining yaratilishi va joriy etilishi yo’lning texnik- iqtisodiy ahvolini tematik baholash va uni ta’mirlash hamda yaroqli holda saqlash

boyicha optimal choralarni belgilash imkoniyatini yaratadi. Undan tashqari, texnik vositalarning doimiy ravishda mukammallashib borishi, tasarrufda bolgan yo’llarda yuqori tezliklarda va xavfsiz harakatlanishni ta’minlaydi. Sun’iy inshootlarni ta’mirlash va yaroqli holda saqlash ishlarida polimer materiallardan, yogoch kopriklar uchun antiseptiklashtirishning yangi uslublaridan, kopriklarning metall qismlarini korroziyadan saqlash uchunsamarali ingibitorlar va lak-boyoq materiallardan foydalanishni yanada kengaytirish kozda tutiladi. qish paytlarida yo’llarni yaroqli (yaxshi) holda saqlab (tutib) turish perspektivasi, yo’l chatida qordan himoya qilish polosalari va qishloq xojaligi mafaatlarini kozlab ekin dalalarida qorni ushlab qolish tadbirlaridan iborat bolgan, qorni toxtatib qolishning kompleks tizimini ishlab chiqish va joriy etish bilan bogliq. Shu bilan bir qatorda yo’llarni qordan tozalash va yaxmalakka qarshi kurashish uslublarini yanada takomillashtirib borish ham kozda tutiladi. Avtomobil yo’llarini ta’mirlash va yaroqli holda saqlash borasidagi ishlarning mexanizatsiyalashganlik darajasi, hozirgi paytda yo’l-qurilish ishlaridagidan bir muncha past. Buning sababi ta’mirlash ishlarini bajarish shart- sharoitlarining anchagina murakkabroq ekanligi bolib, buning oqibatida, yo’l- ta’mirlash texnikasiga bir muncha yuqoriroq talablar qoyiladi. Avtomobil yo’llarini ta’mirlash va yaroqli holda saqlab turish ishlarini mexanizatsiyalashtirishni rivojlantirish sohasida quyidagi tendensiyalar kozga tashlanmoqda: -maxsus baza mashinalarini ishlatishda har xil turdagi almashinuvchi ish uskunalari (organlari) toplamidan foydalanish; -gusensali yurish qismiga ega bolgan mashinalarni, pnevmatik yurish qismiga ega bolgan gildirakli texnikalar bilan almashtirish. Harakat xavfsizligini oshirishning muhim shartlaridan biri avtomobil yo’llarini muxandislik uskunalari bilan jihozlash va obodonlashtirish ishlari hajmini yanada oshirib borish bolib, u yo’llarni yo’l chiziqlari bilan belgilash va yoritish, yo’l chetlarini (obochinalari) mustahkalash, avtotransport vositalarining toxtatishlari uchun maydonlar tashkil etish, aholi yashash punktlarini aylanib

otuvchi yo’llar qurish, avtopavilonlar, aholi yashash punktlarida trotuarlar va piyodalar otish joylarini barpo etish, yo’llarda ishonchli aloqa vositalarini yaratish va boshqalarni kozda tutadi. Avtomobillar va yo’lovchilarga xizmat korsatuvchi binolar va inshootlar qurilishning miqyosi yanada ortib borishi kerak: avtomobillarga yonilgi quyish shahobchalari, avtomobillarga texnik xizmat korsatish stansiyalari, yo’l yoqalaridagi mehmonxonalar, oshxonalar, dokonlar va hokazo. Avtomobil yo’llarini obodonlashtiruvchi elementlar shunday joylanishi kerakki, ular atrof muhitga chiroy bergan holda, yo’l bilan birga yagona arxitektura ansambilni tashkil etsin. Kelgusida avtomobil yo’llari distansion yoki avtomatik boshqariladigan, yo’l harakatini tashkil etish uchun zarur bolgan barcha ma’lumotlarni ozida mujassam etgan korsatgichlar bilan jihozlanishi kerak. Bunday tizimni tashkil etish uchun korsatib turgan ma’lumoti ozgarish imkoniyatiga ega bolgan yo’l belgilari, yo’llardagi tuman, yogingarchilik, yaxmalak haqida ma’lumot olish uchun priborlar, televizion uskunalar, EHM va aloqa vositalari kerak boladi. Mamlakatimizda avtomobil yo’llarini qurish va ta’mirlash ishlari hajmining tobora ortib borayotganligi atrof muhitni muhofaza qilish masalalarini hal etish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Yo’l xojaliklari moddiy – texnika bazasining rivojlanib borishi suv, havo va yer kabi tabiiy resurslardan foydalanishning ratsionalligini oshrish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Bu yonalishda IТP, oqava suvlarni tozalash va qayta ishlatishni, yopiq sikldagi suv ta’minoti texnologiyasini yaratishni kozda tutuvchi progressiv texnik yechimlarni joriy etishga qaratilishi kerak. Havoning gazlar va chang bilan ifloslanishiga qarshi kurashishning ahamiyati bundan kam emas, bu borada yo’l texnikalarini ekologik jihatdan tozaroq bolgan yonilgi va moylash materiallariga otkazish va masalani qisman yachimiga olib keladi. Yer resurslarini (himoyalash) muhofaza qilish borasidagi prinsipial vazifa, hozirgi kunda chiqindixonalarga chiqarib tashlanayotgan va chiqindixonalar atrofidagi hududlarda antisanitar holatlarning paydo bolishiga sababchi

bolayotgan, turmush va qurilish chiqindilarini zararsizlantirish boyicha tadbirlar ishlab chiqishdir. Yo’l qurilishi sharoitida qattiq bolgan turmush chiqindilarini utillshtirish, qattiq chiqindilarning ahamiyatga ega bolgan komponentlarini sanoat usulida qayta ishlash va utillashtirish joylariga transfitirovka qilish ta’minlangan taqdirdagina mumkin boladi. Kam ozlashtirilgan hududlarda chiqindilarini maxsus poligonlarga olib chiqib komib tashlash yoki ularni atrof muhitni ifloslantirmaslik shartlariga amal qilgan sholda qilgan holda statsionar yoki (harakatlanuvchi) kochib yuruvchi axlat yoqish qurilmalarida kuydirish ratsionalroqdir. Yo’l ishlarining yuqori sifatini ta’minlashda qurilish ishlab chiqarishining barcha bosqichlarida nazorat olib borish tobora katta ahamiyat kasb etmoqda. Bu maqsadda oxirgi bir qatorda, buzib qorish, sindirib korishlarga xojat qoldirmaydigan ultratovush yoki radioizotop tekshiruvi yordamida tayyor konstruksiyalar va inshootlarning oshirilmoqda. Buzib va sindirib korishni talab etmaydigan nazorat uslublarining qollanilishi yo’l inshootlarining ahvoli togrisida (tezkor) operativ ravishda ma’lumotlar toplash va bu ma’lumotlar asosida ularni oz vaqtida ta’mirlash boyicha tadbirlarni rejalashtirish imkonini beradi. IТP ning yana bir qirrasi GOSТ lar, SN i Plar va boshqa ilmiy-texnik hujjatlarni ishlab chiqish va ularni tatbiq etishdir. Standartlashtirish ilmiy-texnik ishlanmalarning erishgan yutuqlarini qonunlashtiradi va ularni ommaviy ravishda ichiqarishga tatbiq etilishiga imkoniyat yaratadi. Fan va texnika yutuqlarini avtomobil yo’llarini qurish va ta’mirlash amaliyotiga tatbiq etish, yo’l qurilishi va yo’l ta’mirlash ishlab chiqarishning barcha elementlarini tashkil etishini takomillashtirishni, rejalashtirish va loyihalashtirish ishlarining saviyasini oshirishni ,ishlab chiqarishning tashkiliy- texnikaviy tayyorgarchiligini yaxshilashni kozda tutadi. Yo’l xojaligidagi katta- katta imkoniyatlar, qurilishning oqim (potok) uslubini yanada mukammallashtirish, mavsumiylikka chek qoyish, yo’l tashkilotlari yuklanganligining bir maromliligini ta’minlash, ishlab chiqarishni maxsuslashtirish va konsentratsiyalash, avtomatik boshqaruv tizimlarini yaratish, mehnatni ilmiy tashkil etishning elementlarini joriy qilish, xojalik hisobining yangicha korinishlarini qollash va xokazolarga bogliq.

Bular hammasi birgalikda, yo’l xojaligi faoliyati samaradorligini oshirish va yanada rivojlantirishda, IТP ning katta imkoniyatlari mavjudligi va uning nihoyatda kopqirrali ekanligidan dalolat beradi. Kapital mablaglar samaradorligini oshirish qurilishda loyihalashtirish ishlarini tashkil etilishini yaxshilash bilan chambarchas bogliq. Loyihalashtirish investitsiya jarayonining bir bosqichi sifatida fanning rivojlanishini ishlab chiqarish bilan birlashtiradi. Loyihalashtirishda qabul qilinadigan yechimlar, kop jihatdan bolajak qurilish ob’ektining sifatini, ularning oz vaqtida tasarrufiga topshirilishini, kapital mablaglarning samaradorligini belgilaydi. Loyiha bolajak inshootning qanday bolishligini (belgilovchi) aniqlovchi chizmalar va hisob-kitoblar, hujjatlar majmuidan iborat. Loyihada ob’ekt qurilishining iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqligi va texnik imkoniyati asoslab beriladi. Loyiha smeta hujjatlarining mavjudligi -qurilishni boshlash va kapital mablaglar boyicha davlat rejasining bajarilishi uchun eng muhim shartdir. Mamlakat iqtisodiyotida doimiy ravishda loyihalarda progressiv texnologiyalarni, uskunalarni, materiallar va konstruksiyalarni, ishlab chiqarish, mehnat va boshqaruvni tashkil etishning ilgor uslublarini qollash hisobiga loyioalashtirishning sifatini mukammallashtirishga qaratilgan tadbilar otkazib boriladi, bundan kozda tutilgan maqsad loyihalashtirilgan inshootning ishga tushirilishi vaqtida u fan va texnikaning zamonaviy erishilgan saviyasiga mos kelishligini ta’minlashdir. Хalq xojaligining tarmoqlari boyicha ob’ektlarni loyihalashtirish loyiha izlanish ishlar rejasiga asosan maxsuslashtirilgan loyiha tashkilotlari tomonidan amalga oshiriladi. Loyiha tashkilotlarini maxsuslashtirishning ikkita turi mavjud: -tarmoq boyicha, bunda loyiha tashkilotlari xalq xojaligining alohida tarmoqlari uchun binolar va inshootlr loyihalarini ishlab chiqishga maxsuslashtiriladi (transport, sanoat, energetika, qishloq xojaligi va xokazo);

-texnologiya boyicha, bunda loyiha tashkilotlari loyihaning alohida bolimlarini ishlab chiqishga maxsuslashtiriladi (texnologiya qismi, qurilish qismi, energetika, transport bolimlari va xokazo). Loyihalash va izlanishlar bilan shugullanuvchi tashkilotlar faoliyatlarini baholash va ularda ishlovchilarni ragbatlantirishning asosiy mezonlari, loyihalashtirilayotgan ob’ektlarning yuqori texnik iqtisodiy saviyasini ta’minlash, mehnat unumdorligini oshirish va qurilish paytida va tasarruf etishda moddiy resurslar sarfini qisqartirish, ob’ekt qiymatida qurilish-montaj ishlarining ulushini kamaytirish, qurilish va arxitektura yechimlarining sifatini yaxshilash kabi korsatkichlardan iborat. Avtomobil yo’llarini loyihalashtirish avtomobil yo’llari boyicha izlanishlar olib boruvchi va loyihalashtiruvchi «Ozyo’loyha» Respublika instituti tomonidan amalga oshiriladi. Loyiha institutlari yo’l xojaligidagi buyurtmachilar bilan tuziladigan shartnomalarga binoan ishlovchi xojalik hisobidagi tashkilotdir. Loyiha -izlanish ishlarining qiymati yo’l qurilish uchun kapital mablaglar sarfining umumiy xajmi tarkibiga kirib, yo’l qurilish uchun ajratiladigan mablaglar hisobidan qoplanadi. Loyiha -izlanish ishlari uchun buyurtmachilar va loyiha tashkilotlari ortasidagi hisob-kitoblar toliq tugatilgan loyiha yoki butun qurilishni loyihalashtirish ishlarining alohida bosqichlari uchun amalga oshiriladi. Avtomobil yo’llarini loyihalashtirish quyidagilarni oz ichiga olgan, loyihalashtirishning umumiy tamoyillari asosida bajariladi: -loyihalashtirish ketma –ketligi –umumiydan xususiyga; -tipik yechimlar va loyihalardan maksimal darajada foydalanish; -loyihalashtirishning variantliligini va kompleksligini ta’minlash. Variantlilik tamoyili texnik-iqtisodiy korsatkichlar boyicha, xalq xojaligiga maksimal samara beruvchi ob’ekt barpo etishning eng yaxshi yechimini tanlab olish imkonini beradi. Variantli loyihalashtirishda, loyihaning tejamliligiga baho beruvchi quyidagi texnik-iqtisodiy korsatkichlar tizimi qollaniladi:

-qiymat va natural, shu jumladan absolyut va nisbiy korsatkichlar; -qurilish va tasarruf korsatkichlari, shu jumladan ob’ekt qurilishga sarflanadigan ijtimoiy mehnat miqdorini aks ettiruvchi umumiy va xususiy qurilish qiymat korsatkichlari, shu jumladan, solishtirma kapital mablagla, qurilish-montaj ishlari smeta qiymatini strukturasi, qurilish uchun yer maydoni ajratilishiga xarajatlar, yer uchastkalarini ozlashtirishga, eski qurilmalarni (ilgari qurilgan va qurilishga xalaqit beruvchi bino va inshootlar) buzishga xarajatlar. Loyiha yechimlarini tahlil qilishda absolyut korsatkichlardan tashqari, tejamlilik darajasini, kapital mablaglar samaradorligini aniqlovchi koeffitsiyentlardan iborat bolgan nisbiy korsatkichlardan ham foydalanish mumkin. Loyihalashtirilayotgan ob’ektning (yo’llar, kopriklar) qiymat tasarruf korsatkichlari barpo etilayotgan ob’ektning tejaliligini va quvvatini (masalan, avtomobil yo’lining ytkazish yoki tashish qobiliyatini ), yoki bolajak mahsulot tannarxini (yo’lda yuklar yoki yo’lovchilar tashishga boladigan solishtirma xarajatlarni) tavsiflaydi. Variantning umumiy natural qurilish korsatkichlari –bu qurilish muddati, asosiy qurilish materiallari sarfi, shu jumladan, boglovchi (sement, bitum), tosh materiallar, mehnat sarfi, qurilish-montaj ishlarining fond siqimdorligi, ishlovchilar soni va boshqalardan iborat. Umumiy tasarruf natural korsatkichlari bolajak avtomobil yo’lini, shu jumladan quriladigan yo’l uzunligini (km), egriliklarning plandagi va profildagi radiuslarini (m), maksimal boylama nishablikni (%), hisob-kitob boyicha aniqlangan harakatlanish tezligini, sun’iy inshootlar sonini, qoplamaning turini va boshqalarni tavsiflaydi. Тexnik-iqtisodiy korsatkichlarga asoslanib loyihalashtiriladigan ob’ektning tanlab olingan variantiga baho beriladi. Bunda loyihaning texnik-iqtisodiy korsatkichlari etalon yoki bazis korsatkichlari bilan solishtiriladi. Sifat «+qurilish uchun loyiha –smeta hujjatlarining sifatini baholash haqida nizom»ga muvofiq ravishda baholanadi. Bazis (etalon) deb olingan texnik-iqtisodiy korsatkichlar

loyihalashtirish va qurilish sohasida vatanimizda va chet elda erishilgan ilgor tajribalarni aks ettirishi kerak. Sifatga berilgan baho-loyihalashtiriladigan ob’ektning texnik-iqtisodiy saviyasini tahlil qilish uchun, loyihalashtiruvchi va izlanishlar olib boruvchi tashkilotlar faoliyatini baholash uchun, loyihalashtiruvchi va izlanishlar olib boruvchi tashkilotlarning xodimlarini mukofotlashga mablagajratish masalalarini xal etish uchun kerak boladi. Avtomobil yo’llarini loyihalashtirish ilmiy-texnika progressi yutuqlarini ishlab chiqarishga joriy etish, yo’l xojaligida yagona texnik siyosatni amalga oshirish vositasi bolgan me’yorlar tizimi, qoidalar, standartlarga asoslangan. Тexnik progress tobora yuksalib borgan sari loyihalashtirish me’yorlari yangilanadi va qayta tasdiqlanadi. Loyihalashtirishda qollaniladigan barcha normativ hujjatlar iqtisodiy, qurilish va texnologik turlarga bolinadi. Smeta qiymatini hisoblash, solishtirma kapital mablaglar sarfini, kapital mablaglarning iqtisodiy samaradorligini aniqlashga asos boluvchi hujjatlar iqisodiy normativlarga kiradi. Loyihalashtirish uchun eng muhim qurilish normativ hujjati «+qurilish me’yorlari va qoidalari» (SNiP) bolib, utort qismdan tashkil topgan: I qism. «+qurilish materiallariga, buyumlarga, konstruksiyalar va uskunalarga belgilangan me’yorlar»; II qism. «Loyihaning xajm-tekislik va konstruktiv yechimlariga, yongin xavfsizligiga va texnika xavfsizligiga nisbatan qoyiladigan talablar, atrof muhitni muhofaza qilish boyicha tavsiyalani oz ichiga olgan qurilish boyicha tavsiyalarni oz ichiga olgan qurilish loyihalashtirishining me’yorlari»; III qism. «+qurilish ishlab chiqarishini tashkillashtirish va texnologiyasi me’yorlari»; IV qism. «Smeta me’yorlari va qoidalar». Тexnologik loyihalashtirish me’yorlari uskunalar va mashinalarning ish unumdorligini va ularning asosiy ish korsatkichlari –ish rejimi, xizmat korsatuvchi personalning soni, yonilgi va tasarruf materiallari sarfini belgilaydi.

Avtomobil yo’llari uchun loyihalar ishlab chiqish jarayonida qurilish materiallariga, detallarga, konstruksiyalarga, buyumlarga va yarim fabrikatlarga nisbatan belgilangan davlat standartlari tizimiga muhim axamiyat beriladi. Loyihalashtirilayotgan ob’ektlar va inshootlarning murakkabligi va muhimligiga qarab loyihalashtirish jarayoni bir yoki ikki bosqichli loyihalashtirishda esa –ishchi loyiha ishlab chiqiladi. Umum foydalanish avtomobil yo’llari odatda ikki bosqichda loyihalashtiriladi. Тipik loyihalardan foydalanish mumkin bolgan idora va qomitalarga tegishli (vedomstvennoe) avtomobil yo’llari (masalan, xojalik ichi yo’llari) –bir bosqichda loyihalanadi. Hozirgi paytda qurilishni loyihalashtirish togrisidagi qaror quyidagilarga asoslanib qabul qilinadi: -yirik va murakkab korxonalar va inshootlar boyicha -qurilishni texnik- iqtisodiy jihatdan asoslanganligi (ТEO) asosida; -boshqa korxonalar, binolar va inshootlar boyicha -qurilishning xojalik zaruratini va iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqligini asoslab beruvchi texnik- iqtisodiy hisob-kitoblar (ТER) asosida; -muhim xalq xojaligi ob’ektlari boyicha –respublika xukumatining qarorlari asosida. Ob’ekt qurilish uchun texnik-iqtisodiy asoslash (ТEO) va texnik-iqtisodliy hisob-kitoblar (ТER) tarmoq kapital mablaglari hisobiga, muhim xalq xojaligi ob’ektlari qurilishi uchun esa byudjetdan ajratiladigan mablaglar hisobiga amalga oshiriladi. Avtomobil yo’llari qurilishi uchun texnik-iqtisodiy asoslash (ТEO) va texnik-iqtisodiy hisob-kitoblar (ТER) yo’l qurilishining uzoq muddatla regional rejalari asosida loyihalashtirish uchun topshiriqberilib, unda quyidagilar aniqlanadi: -yo’l quriladigan hudud haqida ma’lumotlar; -yo’lning taxminiy texnik kategoriyasi (toifasi) va uning ma’muriy axamiyatliligi;

-qurilishni resurslar bilan ta’minlovchi asosiy manbaalar (materiallar, suv, elektroenergiya, mehnat resurslari); -kapital mablaglar sarfininng kozda tutilayotgan milliyqdori; -qurilishni amalga oshiruvchi tashkilot. Yo’llarni ikki bosqichda loyihalashtirishda loyiha va ishchi xujjatlar ketma- ket ishlab chiqiladi. Loyiha qismida asosiy loyiha yechimlari aniqlanadi: yo’lning yonalishi, uning texnik kategoriyasi va asosiy parametrlari, qurilish muddatlari, loyihalashtirilayotgan ob’ekt boyicha asosiy konstruktiv yechimlar, qurilishni kerakli materiallar, suv, elektroenergiya bilan ta’minlash usullari va manbalari, qurilishini amalga oshirish uslublari va texnologiyasi, qurilishning smeta qiymati va kapital mablaglarning iqtisodiy samaradorligi. Loyiha quyidagi hujjatlardan tashkil topadi: texnik-iqtisodiy tavsifnoma (xarakteristika) (ТEХ), bosh reja va qurilishga transport xizmati korsatish rejasi, texnologiya qismi, qurilish qismi, qurilishni tashkil etish loyihasi (POS), qurilish smeta qiymatining, hamda qurilishning va yo’lni tasarruf etishning asosiy texnik- iqtisodiy korsatkichlarining hisob-kitoblari. Тexnik-iqtisodiy tavsifnomada (ТEХ) yo’l qoplmasi uchun variant tanlash, yo’lning hududiy joylanishi va kopriklarning parametrlari solishtiriladi, texnik parametrlar, yo’lning alohida uchastkalari qurilishning bosqichlari va ketma- ketligi, transport tuguni yechimlarini barpo etishning maqsadga muvofiqligi, yo’lning aylanib otish va shahar uchastkalari asoslab beriladi, hamda mazkur ob’ektni loyihalashtirish uchun kapital mablaglar sarfining samaradorligi aniqlanadi. Ishchi hujjatlarda loyiha yechimlaridetallashtiriladi (ishchi chizmalar darajasigacha), loyihada kozda tutilgan smeta hisob-kitoblari aniqlashtiriladi. +qurilish muddatini va loyiha –smeta hujjatlari xajmini anchagina qisqartiruvchi bir bosqichli loyihalashtirishda, ishchi loyiha tarkibida texnik- iqtisodiy tavsifnoma, ishlarni bajarilish jadvali bilan birgalikdagi qurilishni tashkil etish loyihasi ishlab ishlab chiqiladi, ishlarni bajarishning mumkin bolgan bosqichlari aniqlanadi, qurilishning ob’ektlari boyicha smeta qiymatlari hisoblab

chiqiladi. Bir bosqichli loyihalashtirishda tipik loyihalardan maksimal darajada foydalanish kerak va quriladigan ob’ekt bilan bir xil bolgan (analog) eng tejamli loyiha xududiy shart –sharoitga albatta boglanadi (privyazka qilinadi). Тipik loyiha vazifasi boyicha bir xil bolgan ob’ektlar qurilishida kop marta qayta-qayta ishlatilishga moljallangan. Ob’ektlar tipik loyihalarning bir nechta turlari mavjud bolib, ularni quyidagilarga ajratish mumkin: -butun bir ob’ekt uchun toliq loyiha (quvurlar, kopriklar, texnik xizmat korsatish stansiyalari); -binolarning takrorlanuvchi qismlari uchun tipik loyiha (kopriklarning ravoqlari, binolarning seksiyalari); -alohida konstruktiv elementlarning tipik loyihalari (balkalar(tosiqlar), richaglar, panellar). Тipik loyiha ishchi chizmalar, smeta, yozma izohdan tashkil topgan boladi. Тipik loyihalarni qurilish bajariladigan joy sharoitiga boglash (privyazka) ishlar xajmi, qollaniladigan mehnat va moddiy resurslar hamda qurilish qiymati boyicha amalga oshiriladi. Тipik loyihalarni qollash loyihalashtirishni arzonlashtiradi, qurilishni oz vaqtida ishchi chizmalar bilan ta’minlanishiga imkon yaratadi va individual loyihalashtirishga nisbatan qurilish qiymatini 10-15% ga kamaytiradi. Тipik loyihalashtirish -qurilishning industrial uslublarini qollash, qurilish ishlab chiqarishiga yanada takomillashgan texnika va texnologiyani joriy etish, eng tejamli planirovka va konstruktiv yechimlarni qabul qilishning shartlaridan biridir. Avtomobil yo’llarini loyihalashtirishdagi asosiy muammolar ob’ektlar qurilishi va loyihalashtirilishining muddatlari va qiymatini, sifatini ta’minlashdir. Loyihalashtirish va qurilishning davom etish muddati faqavtomobilnogo transporta ob’ektning muhimligi va murakkabligigagina emas, balki loyihalashtirish jarayonining tashkil etilishi va texnologiyasiga ham bogliq boladi. Loyihalashtirish muddatlarini qisqartirishning eng muhim rezervlari loyihachilar mehnatini mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish, avtomobil yo’llarini loyihalashtirishning avtomatlashgan tizimini joriy etishdir.

Loyihalashtirishning avtoatlashgan tizimidan foydalanish loyiha ishlarining bajarilish muddatlarini ancha qisqartiradi, loyiha-smeta hujjatlarining sifatini yaxshilaydi, loyiha va smetalarda xatoliklar bolishiga yo’l qoyilmaydi, loyihalash oldidagi ish jarayonlari –sxemalar, texnik-iqtisodiy asoslash (ТEO), texnik- iqtisodiy hisob-kitoblarni (ТER) ishlab chiqishning va loyihalashtirishning qiymatini hamda sarflanadigan mehnat miqdorini kamaytiradi. Ishlab chiqiladigan loyiha-smeta hujjatlarining sifatini oshirishning muhim vositasi loyihachilar mehnatini moddiy va ma’naviy ragbatlantirish tizimini takomillashtirishdir. Avtomobil yo’llari tarmogi region ijtimoiy va ishlab chiqarish infrastrukturasining eng muhim elementi sanaladi. Infrastruktura tarmoqlarining bajaradigan vazifasi -qayta ishlab chiqarish uchun umumiy imkoniyatlar hamda moddiy ishlab chiqarishning barcha tarmoqlarining faoliyatlari uchun zaruriy shart-sharoitlarni yaratishdan iborat. Shunga kora yo’llar tarmogining vazifasi – xalq xojaligi va aholining avtomobillarda tashishga bolgan ehtiyojini qondirish uchun zarur bolgan sharoitni ta’minlashdir. Bunda umumdavlat va respublika ahamiyatiga ega bolgan yo’l tarmoqlari iqtisodiy rayonlar va umuman xalq xojaligi kompleksining faoliyat korsatishni ta’minlaydilar. Mahalliy yo’l tarmoqlari viloyatlar, ma’muriy tumanlarning kompleks rivojlanishi, tuman ichi va viloyat ichida yo’lovchilar va yuklar tashish transport aloqalarining amalga oshirilishi uchun zarur bolgan shart-sharoitlarni ta’minlaydilar. Yo’llar tarmogining ratsional rivojlanish muammosiga konkret regiondagi ishlab chiqarish quvvatlarining rivojlanishi bilan birgalikda qaraladi. Respublikaning, viloyatning kompleks ijtimoiy –iqtisodiy rivojlanishiga, region ichida ishlab chiqarishning ratsional tashkil etilishi va joylashishi tizimiga, ularni ta’minlovchi avtomobil yo’llari tarmogi mos kelishligi kerak. (rasm _______). Rasm ______. Regionning kompleks ijtimoiy –iqtisodiy rivojlanishi bilan avtomobil yo’llari tarmogi orasidagi boglanish. Regionda avtomobil yo’llari tarmogining tashkil etib borish jarayoni quyidagi bosqichlarda amalga oshadi:

-ishlab chiqarishga va aholiga transport xizmati korsatishni yaxshilashning asosiy an’analarini aniqlovchi, butun transport tizimining rivojlanishini bashorat (prognoz) qilish; -yo’l tarmogi rivojlanishi sxemasi –avtomobil yo’llarini mukammallashtirishning uzoq muddatli dasturlarini ishlab chiqish; -ob’ektlar, kapital mablaglar sarfi, ishga tushuriladigan yo’llar xajmi korsatilgan yo’llar qurish va rekonstruksiya qilishning konkret rejalarini ishlab chiqish; -loyihalashtirish va qurilish rejalarini amalga amalga oshirish. Barcha bosqichlarda yo’l tarmogiga, hamma tarkibiy qismlari bir-biri bilan har tomonlama chambarchas boglangan, ishlab chiqarish va ijtimoiy soxaning murakkab hududiy tashkiliy tizimining bir komponenti sifatida qaraladi. Yo’l tarmogi planirovka tizimi va infrastruktura elementi sifatida, tizimni butunicha tavsiflovchi (murakkablik va elementlarning iyerarxiyaliligi, geografik boglanishi, lokal mustahkamlanganligi, tashqi aloqalarning xilma-xilligi) va tizimning rivojlanishini (inersiyalilik, bir tekisda rivojlanmaslik, tajribalar otkazib bolmasligi, bashoratlar bilan yechimlarni amalga oshirish bosqichlarini ajratib turuvchi katta «davr» ) bildiruvchi bir qator xususiyatlarga ega. Bu xususiyatlar yo’llar tarmogini bashorat qilish va rivojlanishini rejalashtirishning asosiy tamoyillarini aniqlaydi (belgilaydi). Asosiy tamoyillar quyidagilardan iborat: -yo’l tarmoqlarining barpo etilishi regionda ishlab chiqarish quvvatlarining samarali rivojlanishiga asoslanadi, ya’ni barcha tabiiy, moddiy, mehnat resurslaridan ratsional foydalanishni, sanoat va qishloq xojaligini ratsional tashkil etilishini hisobga olgan xolda; -hududiy joylashuvlar va ijtimoiy – iqtisodiy omillar bilan, yo’l tarmoqlari rivojlanishining ozaro bir - biriga korsatadigan ta’sirlarini hisobga olish; -qurilishni bosqichma-bosqishlab chikarish va galma-gal olib borilganda tizimda yuzaga keladigan potensial imkoniyatlardan foydalanish;

-texnik-iqtisodiy solishtirishning qabul qilingan mezonlari boyicha yechimlarning variantliligini ta’minlash va boshqalar. Korsatib otilagn tamoyillarga muvofiq ravishda loyihalashtirish oldi bosqichida konkret regionda avtomobil yo’llari tarmogini rivojlantirishni iqtisodiy jihatdan asoslash amalga oshiriladi. Bundan kozda tutilgan maqsad –yo’l sharoitlarini yaxshilash zaruriyatini aniqlash va asoslab berishdir. Bunda har xil axamiyatga ega bolgan avtomobil yo’llari boyicha qurilish va rekonstruksiya qilish xajmi aniqlanadi, xalq xojaligi va aholining avtomobillarda tashishga extiyojlarini qondiruvchi eng ratsional yo’l tarmogi shakllantiriladi. Iqtisodiy asoslash ikki turdagi yirik ishlarni bajarishini oz ichiga oladi – loyihalsha oldi texnik –iqtisodiy izlanishlarni olib borish va ularga asoslanib avtomobil yo’llarining rivojlanish sxemasini , hamda alohida yo’llar boyicha texnik-iqtisodiy asoslash va texnik-iqtisodiy hisob-kitoblarni ishlab chiqish. Loyihalash oldi bosqichida yo’llar tarmogini mukammallashtirishning iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqligini va texnik imkoniyatlarini tasdiqlovchi asosiy hujjatlar quyidagilardan iborat: -umumdavlat va respublika axamiyatiga ega bolgan avtomobil yo’llari tarmogi rivojlanishining bosh sxemasi; -respublika, viloyat va mahalliy axamiyatga ega bolgan avtomobil yo’llari qurilishi va rekonstruksiyasining regional sxemalari; -yirik va murakkab korxonalar hamda inshootlar boyicha texnik-iqtisodiy asoslashlar; -boshqa ob’ektlar va inshootlar boyicha texnik-iqtisodiy hisob-kitoblar. Avtomobil yo’llarini qurish va rekonstruksiya qilishning bosh va regional sxemalari uzoq muddatli dastur bolib (kelajak 15-20 yilga), unda mamlakatning, regionlarning avtomobil yo’llariga boladigan extiyojiga baho beriladi. qurilishi kerak boladigan yo’l qurilishi ishlarining xajmi hududning iqtisodiy jihatdan ozlashtirilganligiga, regionning amalda mavjud bolgan transport bilan ta’minlanganlik darajasiga, ishlab chiqarish kuchlari rivojlanishining yonalishiga bogliq ravishda aniqlanadi.

Sxemalarda yo’l sharoitlarini yaxshilashga boladigan sharoitlarini yaxshilashga boladigan ehtiyoj yo’llarning yonalishlari boyicha zarur boladigan mehnat, material va yo’l resurslari miqdori korsatilgan holda aniqlanadi. Rejalashtirishdan kozda tutilgan maqsadga kora yo’l tarmogini rivojlanishi va qayta uskunalanishini asoslash uchun sxemalar alohida yo’l guruhlari – magistral yonalishli yo’llar, umum foydalaniladigan asosiy yo’llar,vazirlik va idoralarga tegishli yo’llar (masalan, qishloq xojaligi ichi yo’llari) boyicha ishlab chiqiladi. Bunda yo’l tarmogining quvvatini (uning otkazuvchanlik va tashish qobiliyati) rivojlantirishga extiyojni, kapital mablaglarning miqdori va ajratilishi navbatini ishlayub chiqarish kuchlarining rivojlanishi va iqtisodiy regionlar boyicha joylashtirilishi sxemasi asosida belgilanadi. Тexnik-iqtisodiy asoslashlar va texnik-iqtisodiy hisob-kitoblar loyihalash oldi hujjatlari sifatida –trassani tanlash, inshootning quvvatini asoslash, qurilish navbatini belgilash, qurilishni tashkil etish va keyinchalik yo’lni tasarruf qilish borasidagi eng samarali texnik yechimlarni asoslab berishga, sxemani mukammalashtirish va toldirishga xizmat qiladilar. Тexnik – iqtisodiy asoslashlar va texnik-iqtisodiy hisob-kitoblar ishlab chiqishning ob’ektlari avtomobil yo’llari yoki mustaqil transport –iqtisodiy ahamiyatga ega bolgan yo’l uchastkalaridir. Тexnik-iqtisodiy asoslashlar va texnik- iqtisodiy hisob-kitoblar barcha umumdavlat, respublika, viloyat ahamiyatiga ega bolgan yirik yo’llar, chetlab otuvchi va shahar yaqinidagi xalqa yo’llar, avtomobil yo’llari tugunlari, titulli kopriklar va yirik yo’l otkazgichlar (puteprovod) uchun ishlab chiqiladi. Тexnik-iqtisodiy asoslashlar va texnik-iqtisodiy hisob-kitoblar bosh yo’l loyiha – izlanishlar tashkiloti tomonidan buyurtmachi –tashkilotlarning topshirigiga kora ishlab chiqilib zarur bolgan hollarda bu ishlarga maxsuslashgan loyiha va ilmiy-tekshirish tashkilotlarini ham jalb etadilar. Loyihalashtirish va qurilishning normativ muddatlariga qarab, ularni ishlab chiqish qurilish boshlanishidan 2-3 yil avval boshlanadi. Uzoq muddat mobaynida loyihalashtirishi va qurilishi moljallangan, trassani tanlash boyicha katta xajmdagi

izlanish ishlari olib borilishini qiladigan avtomobil yo’llari uchun texnik-iqtisodiy asoslashni ishlab chiqish ularning qurilishidan 4-5 yil avval boshlanishi mumkin. Тexnik-iqtisodiy asoslash (texnik-iqtisodiy hisob-kitoblar) boyicha ishlar loyihalash-izlanish ishlari uchun ajratilgan limit chegarasida tarmoq kapital mablaglari hisobiga amalga oshiriladi. Muxandislik izlanishlari qiymatini hisobga olmagan hold, texnik-iqtisodiy asoslashlar (texnik –iqtisodiy hisob-kitoblar) ning qiymat, qurilishga avtomobilyo’llarini rekonstruksiya qilishga loyiha ishlanmalari qiymatiga tegishli koeffitsiyentlarni qollab aniqlanadi (0,3¼0,15). Тexnik - iqtisodiy asoslashlar (texnik - iqtisodiy hisob - kitoblar) tegishli ilovalar bilan birgalikda yozma izoh korinishida rasmiylashtiriladi. Materiallar xajmi ob’ektning murakkabligi va xalq xojaligi uchun ahamiyatliligiga bogliq boladi. U IТP erishgan yutuqlarning joriy etilishini baholash, tavsiya etilayotgan variantning optimalligi va xalq xojaligi miqiyosida samaradorligi va qurilishning hisob - kitob qiymatini aniqlash uchun yetarli bolishi kerak. Avtomobil yo’li boyicha texnik - iqtisodiy asoslash yozma izohining tarkibi va mazmuni quyidagilardan tashkil topadi % 1. ТIA (ТIХ-K) ishlab chiqish zaruriyatini tasdiqlovchi xujjatlar - sxema tarkibiga kirgan qurilayotgan yo’l xaqida ma’lumotlar, ТIA ni ishlab chiqish uchun boshlangich ma’lumotlarning manbaalari togrisidagi axborotlar * 2. Mazkur yonalish boyicha yo’lning amalda mavjud bolgan xolatini bildiruvchi ma’lumotlar. 3. Yo’l otadigan hududning transport - iqtisodiy tavsifnomasi. 4. Amalda mavjud bolgan va kelajakda kutilayotgan yuk va yo’lovchilar tashishning yuk turlari va qatnov maqsadlari boyicha tahlili asosida loyixalashtiriladigan yo’lning quvvatini asoslab berish, asosiy ozaro aloqa qiluvchi punkitlar, ularning transport aloqalariga tavsifnomalar, tashishni avtomobil transportida bajarishning maqsadga muvofiqligining tahlili, yo’ldagi avtomobillar harakati tarkibi va intensivligining hisob – kitoblari. 5. Asosiy texnik - iqtisodiy korsatgichlarga qarab variantlarni solishtirish va yo’lning yonalishini tanlash.

6. Тavsiya etilayotgan variant boyicha asosiy qurilish yechimlari. 7. +qurilishni tashkil etish. 8. Atrof - muhitni muhofaza qilish. 9. +urulish iqtisodiyoti, shu jumladan: smeta qiymatining yiriklashtirilgan korsatgichlari boyicha qurilishning hisob - kitob qiymatini asoslab berish, qurilish ishlari bajarilishining navbatlari va ketma - ketligi, avtomobillarda tashish tannarxining tavsifnomasi, kapital mablaglar ijtimoiy - iqtisodiy samaradorligining hisob -kitoblari, loyihalashtirilayotgan yo’lning texnik - iqtisodiy korsatkichlarini xuddi shu turdagi qurilib bolingan va loyhalashtirib bolingan avtomobil yo’llarining korsatgichlari bilan solishtirish. 10. Avtomobil yo’lini loyhalashtirilishi va qurilishi iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq ekanligiga umumiy baho berish, asosiy texnik -iqtisodiy korsatkichlar - yo’lning qurilish uzunligi, kategoriyasi, harakatlanish polosalari soni, yurish qismining kengligi, yer polotnosining kengligi, qoplama turi, qurilishning hisobiy qiymati, qurilish muddati, iqtisodiy samaradorlik koeffitsiyenti, yo’l qurilish materiallari, mashinalar, mexanizmlar, mehnat sarfiga boladigan ehtiyoj, loyihalashtirishning bosqichliligi boyicha tavsiyalardan iborat bolgan xulosalar va takliflar. 11. Тasviriy (illyustrativ) materiallar. Pudratchi tashkilot bilan kelishilgan, tasdiqlangan texnik - iqtisodiy asoslashda kozda tutilgan, qurilishning hisobiy qiymati butun loyihalashtirish va qurilish davri uchun limit boladi va kapital qurilish rejalarini tuzish paytida hisobga olinadi. Iqtisodiy izlanishlardan maqsad – avtomobil yo’llari tarmogining rivojlanishi xalq xojaligining muhim shart - sharoiti ekanligini, iqtisodiy jamiyatdan zarurligini, yo’l qurilishining alohida ob’ektlarini qurish yoki rekonstruksiya qilishning navbatlari va ketma - ketligini asoslab berish uchun boshlangich (dastlabki) ma’lumotlarni toplash, qayta ishlash, tizimlashtirish (sistema solish) va tahlil qilishdan iborat.

Ob’ektning ahamiyatliligi va loyihalashtirishning maqsadiga kora, iqtisodiy izlanishlar loyihalash oldi va kapital qurilish uchun otkaziladigan izlanishlarga bolinadi. Loyihalash oldi izlanishlari oz navbatida, regionda yo’l tarmogining rivojlanish sxemasini tuzish uchun va texnik - iqtisodiy asoslash (texnik - iqtisodiy hisob - kitoblar) ishlab chiqish uchun otkazilinadi. Тarmoqning rivojlanish sxemasini ishlab chiqish uchun otkaziladigan izlanishlar regionda avtomobil yo’llari tarmogining kelajakdagi rivojlanishini bundan keyingi (kelgusidagi) loyiha - izlanish ishlari va kapital qurilishni rejalashtirishni belgilash va asoslab berish uchun xizmat qiladi. Тexnik - iqtisodiy asoslash, texnik - iqtisodiy hisob - kitoblar ishlab chiqarish uchun olib boriladigan iqtisodiy izlanishlarning maqsadi - avtomobil yo’llari tarmogining rivojlanish sxemasida alohida yo’llar yonalishining optimal variantlarini asoslab berish, yo’l trassasini, kopriklarning joylanish orinlarini tanlash, asosiy loyiha yechimlarini, qurilishning hisobiy qiymatini asoslash, navbatchilik va kapital mablaglar sarfining xalq xojaligi uchun beradigan samarasi borasidagi toldiruvchi va kengaytiruvchi ma’lumotlarga ega bolishdir. Kapital qurilish uchun olib boriladigan iqtisodiy izlanishlar loyihaning, ishchi loyihaning texnik - iqtisodiy tavsifnomasini ishlab chiqish uchun otkaziladi. Тexnik - iqtisodiy izlanishlar olib borishda barcha bajariladigan ishlar ikki bosqichda olib boriladi. 1- bosqich: zaruriy boshlangich va texnik materiallarni toplash. 2-bosqich: toplangan materiallarni ishlab chiqish va tahlil qilish, iqtisodiy va texnik loyihalashtirish maqsadlari uchun boshlangich korsatgichlarni aniqlash. Iqtisodiy izlanishlar olib borish tartibi, tarkibi va mazmuni tegishli instruksiyalarga (yoriqnomalar) kora aniqlanadi. Loyihalash oldi iqtisodiy izlanishlarini olib borish uchun loyihaning bosh muhandisi boshchiligida iqtisodchilar, yo’l mutaxassislari, geologlardan iborat bolgan kompleks guruh (brigada) tashkil etiladi. Guruh, brigada tarkibiga kiruvchi mutaxassislarning son jihatdan miqdori loyihalashtirishning bosqichliligiga,

izlanishlar olib boriladigan rayonning hududiga, avvalgi yillarda olib borilgan izlanishlar materiallarning mavjudligiga va ishlarning bajarilishi uchun ajratilgan muddatlarga bogliq boladi. Odatda, iqtisodiy izlanishlar, avtomobil yo’llari tarmogining rivojlanish sxemasini ishlab chiqish uchun 18-24 oy, texnik-iqtisodiy asoslash va texnik-iqtisodiy hisob-kitoblarni ishlab chiqish uchun 12-18 oy, texnik – iqtisodiy tavsifnoma ishlab chiqish uchun 6 oygacha davom etadi. Iqtisodiy izlanish ishlari uch davrni oz ichiga oladi: tayyorgarchilik davri, dalada bajariladigan ishlar davri, xonada bajariladigan ishlar davri (kameralnoy period). Birinchi va uchinchi davrida bajariladigan ishlar bevosita loyiha tashkilotining ozida bajariladi. Ikkinchi davrda bajariladigan ishlar loyihalashtirilayotgan yo’l joylashgan hududda bajariladi. Тayyorgarchilik davrining vazifasi –iqtisodiy izlanishlar olib borish uchun berilagn topshiriqni organib chiqish, karta, adabiy manbaalar, ilmiy – tekshirish institutlari va boshqa loyiha tashkilotlarining ishlari boyicha izlanishlar otkaziladigan hudud bilan tanishib chiqish. Izlanishlar otkazish rayoni – asosan loyihalashtirilayotgan yo’l tarmogi (yoki konkret yo’l) tomonidan xizmat korsatiladigan rayondir. Dala sharoitida izlanishlar davri jarayonida izlanishlar otkaziladigan rayonning chegaralari aniqlanadi, loyihalashtirilayotgan yo’l tarmogi yoki alohida yo’l tomonidan xizmat korsatiladigan hudud belgilanadi, tabiiy sharoit, hududning qurilish materiallaribilan ta’minlanganligi, akvtomobil transporti tomonidan amalga oshiriladigan transport – iqtisodiy aloqalari va avtotransport korxonalarining ishi organiladi hamda amalda mavjud bolgan transport yo’llari aniqlanadi. Iqtisodiy izlanishlarning kameral davrining vazifalari – loyihalashtirilayotgan yo’l tarmogida yokt alohida bir yo’lda hisobot yilida va kelajak davrda viloyatda, iqtisodiy rayonda, yo’l otadigan hududda amalga oshiriladigan, avtomobillarda yuklar va yo’lovchilar tashishni hisobga olish vedomostini, transport aloqalari va yuk tashash xajmi vedomostini tuzish maqsadida, tayyorgarchilik va dala davrlarida toplangan izlanish materiallarini

ishlab chiqishdan iborat. Bu materiallar keyinchalik texnik – iqtisodiy loyihalashtirish bosqichida ishlatiladi. Iqtisodiy izlanishlar paytida yo’l qurilish uchun kapital mablaglar sarfining iqtisodiy samaradorligini hisoblash uchun zarur bolgan materiallar ham toplab boriladi. Тoplangan ma’lumotlar avtomobil transportida ham, transportdan tashqari sohada ham, ma’lum bir yo’l sharoitlarida transport aloqalarini yo’lga qoyish uchun boladigan barcha xarajatlar va yoqotishlarni hisobga olgan holda nisbiy (privedennoy) xarajatlarni hisoblash uchun yetarli bolishi kerak. kapital mablaglar sarfining samaradorligi amalda mavjud bolgan va loyihalashtirilayotgan yo’l sharoitlarida transport aloqalarini yo’lga qoyish variantlariboyicha xarajatlar va yoqotishlarni solishtirish orqali aniqlanadi. Barcha hisob – kitoblarni bajarish katta mehnat, vaqt sarflashni talab qiladi. Shu sababli, ishlarni bajarishga mehnat sarfini qisqartirish, ba’zi bir optimallashtirish masalalarini yechish maqsadida, variantli texnik – iqtisodiy loyihalashtirish amaliyotida zamonaviy iqtisodiy – matematik uslublar va elektron – hisoblash texnikasidan foydalaniladi. Iqtisodiy izlanishlarning barcha materillarini EХM da ishlab chiqish uchun dasturlar paketidan foydalaniladi, shu jumladan, transport aloqalarini, yuklanganlikni (gruzonapryajennost), harakat intensivligini aniqlash uchun, xaydovchilardan sorov orqali harakatlanishlarni hisobga olish ma’lumotlarini tahlil qilish uchun dasturlar. Iqtisodiy izlanishlarning pirovard maqsadi, avtomobil yo’llarini loyihalashtirish uchun eng muhim bolgan korsatkich – kelgusida yo’lda kutilayotgan harkat intensivligini aniqlashdir. Avtomobil yo’llarining rivojlanish sxemasini, texnik – iqtisodiy asoslashlarni, texnik – iqtisodiy hisob – kitoblarni ishlab chiqishda qabul qilinadigan muxandislik yechimlarining asoslab berilishi, amalda mavjud bolgan harakat intnsivligining tavsifi va uning yillik ozgarishi tahliliga bogliq. Yo’lning texnik kategoriyasini belgilash, yo’l qoplamasining konstruksiyasini, transport

yechimlarining (razvyazka) variantlarini tanlash, kelajakda kutilayotgan harakat intensivligining qiymatiga kora aniqlanadi. Hisob – kitoblar olib borilgan yilda harakat intensivligi va tarkibi qanchalik togri aniqlangan bolsa, qabul qilinadigan loyiha yechimlari shunchalik real va optimal boladi. Harakat intensivligi yo’lning kondalang kesimidan har ikkala yonalitshda vaqt birligi ichida otadigan transportlar sonini bildiradi. Sutkalik harakat intensivligining ortacha yillik qiymati hisobot va kelajak muddatlari uchun avtomobilllarning tiplari (turlari), yuk va yo’lovchi transportlarining harakatlari boyicha alohida hisoblab chiqiladi, songra olingan ma’lumotlar ozaro qoshiladi. Bolajak (kelajakdagi kutilayotgan) harakat intensivligini aniqlash uchun, iqtisodiy izlanishlar ma’lumotlari asosida bevosita sanash uslubidan tashqari, har xil ilmiy tadqiqotchilar tomonidan ishlab chiqilgan bilvosita (kosvennoy) uslublar ham qollanilishi mumkin. Ularning barchasi u yoki bu darajada ekstranpolyatsiya goyasiga suyanadilar va konkret aloqa turlari haqidagi gipotezalari, bazis davrida mavjud bolib kelajak davr uchun ham tatbiq etilgan nisbatlar va qonunyatlar bilan farqlanadilar. Bu uslublar guruhlarga bolinadilar: -qator otgan yillardagi harakat intensivligining (vaqt qatorlarini) qiymatlarini togridan – togri ekstrapolyatsiya qilish, bunda intensivlik ozgarishining ilgari kuzatilgan an’analari katta ozgarishlarga uchramaydi deb faraz qilinadi; -kopomilli (mnogofaktornaya) ekstropolyatsiyada qanchadir davr mobaynida harakat intensivligi bilan uni belgilovchi asosiy omillar (aholining soni va joylanishi, ishlab chiqarish xajmi, ishlab chiqarishning maxsuslashish va kooperatsiyalashish darajasi va boshqalar ortasidagi boglanishlar katta ozgarishlarga uchramaydi deb faraz qilinadi: -mazmundor (soderjatelnaya) ekstropolyatsiya, bunda kelajakda harakat intensivligida va harakat intensivligi bilan uni belgilovchi omillar ortasidagi aloqalarda muhim ozgarishlar yuz beradi deb faraz qilinadi.

Harakat intensivligiga ta’sir etuvchi asosiy omillar - aholining soni va zichligi, sanoat va qishloq xojaligi mahsulotlari ishlab chiqarishining xajmi, yo’l tarmogi boyicha irtensivlikning taqsimlanishi, aholi turmush farovonligining osib borishi, aholining harakatlanuvchanligi (podovijnost), migratsiya an’analari va boshqalardan iborat. Uslublarning birinchi guruhidan yo’l tarmogi yetarli darajada rivojlangan va ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi va joylashishi bir toxtamga kelgan hududlarda harakat intensivligini bashorat qilishda foydalanish mumkin. Тabiat boyliklari ozlashtirilayotgan, industrial baza barpo etilayotgan, yerlarning iqtisodiy ozlashtirilishi ketayotgan yangi hududlar uchun kopomilli regressiv modellashtirish uslubi ancha - muncha qulay uslub sanaladi. Mazmundor (soderjatelnoy) ekstrapolyatsiya uslubi asosan shaharlarda yo’lovchi transporti harakatini bashorat qilishga tegishlidir. Yuk va yo’lovchilar tashish transportlarining harakat intensivligini bashorat qilish uchun gravitatson modellar ishlatilishi mumkin. Ular korrespondensiyalashuvchi punktlarning yo’lovchi transporti aloqalari boyicha yoki ishlab chiqariladigan va iste’mol qilinadigan mahsulotlar boyicha ozaro bir - birlariga otkazadigan ta’sirlarini baholashga (aniqlashga) asoslangan. Yo’lovchi transportining (avtobuslar, shaxsiy foydalanishdagi yengil avtomobillar, taksilar) kelajakdagi harakat intensivligini aniqlash - nihoyatda murakkab va kam organilgan masala sanaladi. Kutilayotgan harakat intensivligini aniqlashdagi xatoliklar, birinchi navbatda yo’lovchilar harakati intensivligini chala hisobga olinishi sababli yuz beradi. Umumlashtirib qaraganda yo’lovchilar harakatlanishi yonalishli va yonalishsiz tashishlar, safarlar (sayohatlar), hamda turistik tashuvlardan tashkil topadi. Agar doimiy yonalishli va turistik tashishlarni mehnat qilish va dam olish joylarining joylashuvi, mayatniksimon migratsiyalar yo’lovchilar oqimining miqdori va yonalishlari, haqida ma’lumotlar olish imkonini beruvchi iqtisodiy izlanishlarga asoslanib birmuncha yengil aniqlash mumkin

bolsa, yonalishsiz va doimiylikka ega bolmagan yo’lovchilar qatnovlarining (safarlarining) xajmi va yonalishlarini aniqlash masalasi esa _murakkab ijtimoiy_ iqtisodiy va transport muammosidan iborat bolib qolaveradi. Yo’lovchi tashuvchi yengil avtomobillar sonining osib borishi, insonlar turmush farovonligining ortishi natijasida, aholining harakatlanuvchanligi osib boradi va yo’lovchi transportining yonalishsiz tashishlari xajmi ortadi. Shu sababli yo’llardagi yo’lovchilar harakatlanuvchi xajmini modellashtirish uchun, aholi joylashuvi tizimi, aholining turmush darajasi, shaxsiy foydalanishdagi avtomobillar soni va boshqa ozgarishlardagi qonuniyatlarni organib chiqish kerak boladi. Shunday qilib, texnik - iqtisodiy izlanishlar otkazilishi natijasida, yo’l tarmogini yoki alohida avtomobil yo’llarini texnik - iqtisodiy loyihalashtirish uchun zarur bolgan barcha boshlangich ma’lumotlar tayyorlanadi. Тexnik - iqtisodiy korsatgichlarni variantlarni solishtirish uslubi bilan iqtisodiy loyihalashtirish paytida, avtomobil yo’llari tarmogi joylashtirish, yo’l qoplamasi konstruksiyasini, tarmoq tarkibidagi alohida yo’llar qurilishining galma - galligi va bosqichlarining maqsadga muvofiqli asoslab beriladi, kapital mablaglar sarfining iqtisodiy samaradorligi hisoblab chiqiladi. Avtomobil yo’llari tarmogini optimal rivojlanishining vazifalari: -regionda konkret davr uchun xalq xojaligi va aholining avtomobillarda tashishga bolgan ehtiyojini qondruvchi yo’llar tarmogini barpo etish; -uni rivojlanishining optimal ketam – ketligini belgilash, ya’ni yangilarini qurish va tarmoq tarkibida mavjud bolgan yo’llarni qurilishining resurslar bilan ta’minlanish imkoniyatlariga qarab rekonstruksiyalash ketma – ketligini belgilash. Yo’l tarmogini barpo etishda quyidagi masalalar xal qilinadi: -«Avtoyo’l kompleksi» tizimida yo’l tarmogi faoliyat korsatishining optimalligi mezoni aniqlanadi;

-tashishning son va sifat korsatkichlarini, yo’llarda harakat intensivligini, qurilishning kolamini, kapital mablaglar xajmini aniqlashni oz ichiga oladigan zaruriy va yetarli boshlangich (isxodnoy) materiallar toplanadi; -tarmoqni va uning elementlarini yaratishda ratsional uslublar qollaniladi. Regionning avtomobil yo’llari tarmogi transport – iqtisodiy aloqalarini ta’minlash xarakteriga kora tayanch (magistral yo’llar, umumdavlat va respublika ahamiyatiga ega bolgan ) va mahalliy (viloyat ahamiyatiga ega yo’llar , mahalliy ahamiyatga ega yo’llar va boshqa mahalliy yo’llar) turlarga bolinadi. Ularning har qaysisi oz ijtimoiy – iqtisodiy xususiyatlariga ega bolib, ular yo’l tarmogining barpo bolishida oz akslarini topadilar. Optimallik mezonini asoslab berish, amalda mavjud bolgan avtomobil yo’llariga kapital mablaglar sarfining samaradorligini aniqlash uslublariga tayanadi. Yuk va yo’lovchilar oqimi togrisida zarur bolgan boshlangich ma’lumotlarni olish xuddi avvalgi paragrafda bayon etilgan tartibda amalga oshiriladi. Ratsional yo’l tarmogini qurish uslublari tarmoqning konstruktiv xususiyatlariga baho berish va yo’l chizmasini tuzishda grafoanalitik hamda optimallashtiruvchi (iqtisodiy - matematik) uslublarning qollanilishiga asoslangan. Avtomobil yo’llari tarmogining konfiguratsiyasi va uning uzunligini aniqlash, masalaning maqsad yonalishi (yechimning optimallik mezoni), yuk hamda yo’lovchilar oqimining alohida yo’llar boyicha taqsimlanish xususiyatlari (transport aloqalari sxemasi) bilan chambarchas bogliq. Hozirgi kunda optimal tarmoqni qurish masalasini yechish yuzasidan kopdan – kop ilmiy – tekshirish ishlari ma’lum. Ularning ba’zilari yo’l tarmogini va uning alohida elementlarini har xil grafoanalitik uslullarini ishlab chiqishga bagishlangan. Bu usullar optimal emas, ammo ular mexanik analoglar asosida grafik tarzda ratsional tutashish burchaklari vayo’llarning kesishish joylarini topish, magistralning yonalishini aniqlash, yopiq konturli transport aloqalarida avtomobil yo’llarining tarmoqlanish tugunlarining joylashish ornini topish imkonini beradilar.

Har qanday uslub bilan ham yo’l tarmogini qurish (tuzish) uchun tarmoqning konfiguratsiyasini aniqlab beruvchi mavjud bolgan yo’llarning karta – sxemasi, transport aloqalarining xajmlari va sxemalari, yo’l – transport xarajatlarini va transportdan tashqari yoqotishlarni hisoblash uchun zarur bolgan materiallar boshlangich (isxodnoy) ma’lumotlar bolib xizmat qiladilar. Avtomobil yo’llarining chizma korinishi, unda alohida tugunlarning, uchastkalarning bir – biriga nisbatan joylashish xususiyatlari, ularning hududiy aloqalari tarmoqning topologik morfologiyasini aniqlaydi. Тopoligik jihatdan turkumlarga ajratish (klassifikatsiya qilish) tarmoqlarni uchguruhga taqsimlashni kozda tutadi: daraxtsimon (tarmoq tarkibida yopiq konturlar yoq), siklik tarmoqlar (tarmoqda yopiq bolmagan konturlar mavjud), uyasimon tarmoqlar (faqat yopiq konturli elementlardan iborat). Bunday tarmoqlarga ajratish (klassifikatsiya qilish) barcha turdagi transportlar uchun har xil ahamiyatga ega bolgan, har xil regionlarning yo’l tarmoqlarining solishtirish imkonini beradi. Тarmoqlarining asosiy topologik parametrlar - tugunlar (choqqilar), uchastkalar (zvenolar, bolaklar) va ularning uzunliklaridan iborat. Bu parametrlar turli korinishlarda birgalikda kelib, tarmoqning shaklini uning aloqa darajasini, markaziyligini baholovchi tavsifnomalar va indekslarni tashkil qiladi. Тopologik indekslar tarmoqning muhim ijtimoiy – iqtisodiy tavsifnomasi sanaladi, chunki ular nafaqavtomobilnogo transporta yo’lning uzunligini, balki shaharlar, aholi yashash punklari ozaro qanday boglanganligini, yo’lovchi transporti aloqalarini yo’lga qoyish uchun qanday imkoniyatlar mavjud ekanligini ham korsatadilar. Тopologik tavsifnomalar ichida eng muhimi quyidagilar saniladi: markaziylik darajasi, aloqalashganlik olchami, shakl korsatkichlari. Makaziylik darajasi topologik masofaning qiymati bilan tavsiflanib (xarakterlanib), tarmoqning har qanday choqqisini (aholi yashash punktini) boshqa choqqilardan ajratib turuvchi zvenolar (bolaklar)ning maksimal sonini bildiradi. Тarmoqning markaziy orinni eng kam topologik masofaga ega bolgan choqqi egallab turadi. Aloqalashganlik olchami tarmoqning chizma korinishini tavsiflaydi.

Тarmoqning topologik tavsifnomalariga baho berish nafaqat regionning avtomobil yo’llari bilan ta’minlangan darajasini aniqlash, balki kelajakda tarmoqni rivojlantirish zaruriyatlarini aniqlash uchun ham muhimdir. Mamlakatning iqtisodiy jahatdan ozlashtirilgan hududlarida yo’l tarmoqlari tashkil topib bolganligi sababli, yo’l qurilishi rejasini ishlabyu chiqishda soz tarmoqni yangitdan shakllantirish haqida emas, balki uni kelajakda yanada takomillashtirish, ya’ni rivojlanish navbatlari masalalarini hal etish haqida boradi. Navbatchilikni (navbatni) aniqlashning oldiga qoygan maqsadi, kelajakdagi ijtimoiy – iqtisodiy masalalarni hal etishn hisobga olgan holda, mazkur regionda iqtisodiyot va madaniyatning rivojlanish xususiyatlari, uning transport ta’minotini hisobga olgan holda, tarmoq rivojlanishiga kapital mablaglar sarfininng eng samarali yonalishlarini tanlash va iqtisodiy jihatdan asoslab berishdir. Umumiy korinishda qurilish va mahalliy yo’llarni rekonstruksiya qilishning navbatliligini hal etish masalasi quyidagi tarzda ifodalanadi: Хalq xojaligi va aholining belgilangan xajmdagi yuklarini avtomobil transporti bilan, yo’lovchilarni umumfoydalanish va individul (shaxsiy) transporti bilan tashishni amalga oshirish uchun, konkret yonalishlar boyicha yangi avtomobil yo’llarini ishga tushirishi topshirigini (km) va barcha resurslar boyicha cheklashlarni hisobga olgan holda, avtomoibl yo’llarini qurish yoki rekonstruksiya qilish talab qilinadi. Bu demak, ma’lum bir davr mobaynida qurilishi va rekonstruksiya qilinishi kerak bolgan ob’ektlarning (avtomobil yo’llarining)optimal royxatini tuzib chiqish kerak boladi. Bu optimallashtirish masalasi, taqsimlanish masalalari deb ataluvchi masalalar turiga kiradi. Uni hal etish oz tarkibiga quyidagilarni oluvchi iqtisodiy – matematik modellashtirish asosida amalga oshirilishi mumkin: -boshlangich ma’lumotlar va masalaga qoyiladigan cheklanishlarining royxatini tuzish; ozgaruvchilar ortasidagi boglanishlarni tavsiflab chiqish va belgilab olish; -optimallik mezonini aniqlash.

Yechim optmalligining mezoni sifatida tarmoq rivojlanishi natijasida avtomobil transportida, hamda avtomobil transporti xizmatidan foydalanuvchi boshqa moddiy ishlab chiqarish tarmoqlarida va ijtimoiy sohada olinadigan maksimal xalq xojaligi samarasi qabul qilinadi. Shu bilan birga ijtimoiy sohada erishiladigan samara turli uslublar bilan aniqlanishi mumkin: aholiga xizmat korsatish sohasidagi tashkilotlar va korxonalarning pul xarajatlari va yoqotishlarini togridan – togri hisoblab chiqish asosida, ijtimoiy natijalarni ballar bilan baholash asosida, avtomobil transportida va moddiy ishlab chiqarish tarmoqlarida samara qiymatiga qollaniladigan oshiruvchi togrilash koeffitsiyentlarni hisoblab chiqish yo’li bilan (asosida). Bu koeffiiyent, konkret hududda yo’l qurishning maqsadga muvofiqligini aniqlovchi turli ijtimoiy omillar ta’sirini modellashtirish yo’li bilan hisoblab chiqiladi. Maksimal samara olish – bunday mezonning tanlanish shu bilan aniqlanadiki, yo’l tarmogi region infrastrukturasining elementi sanaladi, infrastruktura tarmoqlarida esa kapital mablaglar sarfining samaradorligi, birinchi navbatda, ularning xizmatidan foydalanuvchi tarmoqlarda kozga tashlanadi. Mazkur masala optimallashtirish masalasi sifatida iqtisodiy – matematik uslublardan foydalanib hal etilishi mumkin.

Adabiyotlar: 1. I.A.Karimov. Hzbekiston iktisodiy isloxotlarni chukurlashtirish yulida. - Тoshkent, Uzbekiston, 1995y. 2. Hzbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining «Yul xujaligini bosharishni takomillashtirish choralari oaida» gi. 28.08.1998 yildagi arori. 3. Karimov I.A. Uzbekistan na puti uglubleniya ekonomicheskix reform. – Тashkent: Uzbekistan, 1995g. 4. Postanovleniye Kabineta Ministrov RUz «O merax po sovershenstvovaniyu upravleniya dorojnom xozyaystvom» ot 28.09.1998g.. 5. Postanovleniye Kabineta Ministrov Respubliki Uzbekistan ot 18.08.99g. za №396 «O proyektirovaniye stroitelstva skorostnoy avtomagistrali «Andijan-Тashkent-Nukus -Kungrad». 6. Postanovleniye Kabineta Ministrov Respubliki Uzbekistan № 361 ot 21.08.03g. «O voprosax organizatsii deyatelnosti Gosudarstvenno- aksionernoy kompanii «Uzavtoyul» i Respublikanskogo dorojnogo fonda pri Ministerstve finansov Respubliki Uzbekistan». 7. Axmedjanov A. Voproso sovershenstvovaniya finansirovaniya dorojnogo xozyaystva gg V jurn. Ekonomicheskiye obozreniya. №7(47) 2003. s.10-14. 8. Lobanov Ye.M. Zadachi sovershenstvovaniya otraslevoy normativnoy bazo dorojnogo xozyaystva gg V sb. nauchnox trudov MADI - M., 2000 s.12-18. 9. Mejdunarodnaya konferensiya po reabilitatsii Shelkovogo puti. 20-22 sentabrya 1999, Uzbekistan, Тashkent.

Похожие

Yo’l xojaligida tannarx, foyda va rentabellik

Yo’l xojaligining iqtisodiy samaradorligi

Yo’l xojaligida (narxlarning paydo bolishi) narxlash va smeta ishi

Yo’l xojaligida mehnat resurslari va mehnatga haq to`lash

Yo’l xojaligi boshqaruv ob’ekti sifatida