Yo’l xojaligida (narxlarning paydo bolishi) narxlash va smeta ishi - Транспорт - Рефераты

Yo’l xojaligida (narxlarning paydo bolishi) narxlash va smeta ishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

100 KB

Yo’l xojaligida (narxlarning paydo bolishi) narxlash va smeta ishi Reja: 1. Yo’l xojaligida narx shakllanishining oziga xos tomonlari. 2. Smeta xarajatlari 3. Smeta hujjatlarining tartibi va tarkibi. 4. Qurilish smeta qiymatining me’yoriy bazasi. 5. Shartnomaviy narxlar. 6. Smeta hujjatlarini kelishtirish, ekspertiza qilish va tasdiqlash.

Asosiy iboralar va tushunchalar: Ortalashtirilgan qiymat, smeta qiymati, limit va shartnoma narxi, togridan-togri harajatlar, ustama harajatlar, jamgarmalar, bir bosqichli va ikki bosqichli loyihalashtirish, lokal smetalar, smeta me’yorlari va normativlari, (YeNIR, YeRER, UPSS). Narxlanish (narx shakllanishi) tizimi mamlakat bozor iqtisodiyotining zaruriy vositasi sanaladi. Yo’l xojaligida narxlarning shakllanishi asosida narxlar boyicha yagona umumdavlat siyosati yotadi va uning asl mohiyati korxona (tarmoq) harajatlarini qoplash, foydaning shakllanishi, ishlab chiqarishning rivojlanishini ragbatlantirish va ishlovchilarning oz mehnatlarining natijalaridan manfaatdor bolishlarini ta’minlashga birdek yondoshishni ta’minlashdir. Mahsulotlarning narxi shunday belgilanishi kerakki, yo’l xojaligining mo’tadil ishlayotgan korxonasi uni realizatsiya qilganidan song mahsulotni ishlab chiqarish uchun zarur bolgan ijtimoiy harajatlarni qoplash, davlat byudjeti yoki yuqori organlarda zaruriy tolovlarni tolash va undan tashqari ozining rivojlanishi uchun mablagga ega bolish imkoniyatiga ega bolsin. Narxlarda mahsulotning iste’mol xususiyatlari, uning sifati va foydaliligi hisobga olinadi. Iqtisodiy nazariyada narxlar shakllanishiga bir necha xil qarashlar mavjud. Kapital qurilishda «ortacha qiymat» tushunchasi qabul qilingan bolib, unga kora narx ortacha tarmoq qiymatiga (ijtimoiy zaruriy harajatlar), tannarxiga proporsional bolgan «rejalashtirilgan jamgarmalar» deb ataluvchi sof daromadni qoshib hisoblash asosida aniqlanadi. Amalda tannarx ijtimoiy zaruriy harajatlar miqdoridan bir qator omillar ta’sirida boshqacha boladi va ularning korsatadigan ta’siri korxona rejasining shakllantirishda hisobga olinadi. Yo’l xojaligida ham ortacha qiymat tushunchasi qabul qilingan. Narx vazifasini smeta qiymati ifoda etadi. Smeta bu ob’ektni qurishga yoki ta’mirlashga boladigan barcha harajatlarning hisob-kitobini tasvirlaydi. Yo’l xojaligida qabul qilingan narxlarning shakllanish uslubi boshqa tarmoqlardan farq qiluvchi qator muhim xususiyatlarni hisobga oladi, shu jumladan:

-qurilish ob’ekti joylashgan yerdagi iqtisodiy-geografik va transport omillarining avvaldanoq aniq bolishligi; -qollaniladigan hajm-tekislash, konstruktiv va texnologik qarorlarning mahalliy qurilish sharoitiga nihoyatda bogliqligi; -quriladigan ob’ektlarning liniyaviy xarakterdaligi; -ishlarni amalga oshirishda mahalliy qurilish materiallari, ishlab chiqarish chiqindilari va ikkilamchi resurslarning keng qollanilishi; -yo’l qurilishi va ta’mirlash ishlarining umumiy hajmida transport ishlari salmogining yuqoriligi, materiallar va konstruksiyalar tashilish masofasi ularning qiymatiga ta’sirini katta bolishi. Narxlarning shakllanish jarayoni oz ichiga uchta bosqichni oladi: -texnik iqtisodiy asoslash va texnik iqtisodiy ishlab chiqarish, ya’ni loyihalashni boshlashdan avvalgi bosqichda, limit narxlarni aniqlash; -loyihani ishlab chiqarishda qurilishning yoki rekonstruksiya qilishning smeta qiymatlarini hisoblash chiqish; -buyurtmachi, pudratchi va loyiha tashkilotlari ozaro kelishgan holda shartnomaviy narxlarni belgilab olish. Davlat buyurtmasiga kora amalga oshiriladigan qurilishlar (masalan, umumdavlat va respublika ahamiyatiga ega bolgan yo’llar) boyicha limit narxlari majburiy ravishda aniqlab chiqiladi. Limit narxlari topshiriqda loyihalashtirishda kozda tutilgan inshootlar uchun ularning texnik va iqtisodiy parametrlari mos keluvchi normativ rolini bajaradi. Limit narxlari darajasi kapital mablaglar sarfining qoplanish muddatlari normativlaridan kelib chiqilgan holda aniqlanishi kerak. Shu sababli limit narxlari loyihalashtirish va qurilish jarayoni uchun kapital mablaglar sarfining chegarasini belgilaydi va uning miqdori shundan ortib ketmaligi kerak. Limit narxlarining ortib ketishi tasarrufga topshirilayotgan ob’ektlar boyicha kapital mablaglar samaradorligi loyihalashtirish oldi bosqichida hisoblangandan kora past bolishligini bildiradi.

Smeta qiymati loyihalashtirish jarayonida qabul qilingan muxandislik yechimlari asosida belgilanadi va loyiha tarkibida tasdiqlanadi. Bunda uning qiymati tasdiqlangan royxat boyicha besh yillik muddatga yangidan qurilishi boshlanadigan va rekonstruksiya qilinishi texnik iqtisodiy asoslanishiga togri kelishi yoki undan past bolishi kerak. Shartnomaviy narx - qurilish va yo’l xojaligida tovar-pul munosabatlarining butunlay yangicha bolgan kategoriyasidir. Shartnomaviy narxning yuqori chegarasi ob’ekt qurilishi yoki rekonstruksiyasining limit narxi bolsa, pastki chegarasi pudratchining xojalik hisobi manfaatlarini hisobga oluvchi loyihalashtirish bosqichida aniqlangan smeta qiymatidir. +qurilishda (shu jumladan yo’l qurilishida), hamda yo’l xojaligida narx shakllanishining markaziy masalasi loyihani ishlab chiqarishda hisoblanadigan smeta qiymati sanaladi, chunki huddi shu smeta qiymati qurilishda shartnomaviy narxlarni aniqlash uchu nasos bolib xizmat qiladi. Smeta xizmatini aniqlash uchun loyiha tarkibida smeta hujjatlari deb ataluvchi hisob-kitob va hujjatlar kompleksi ishlab chiqiladi. Loyiha tarkibida ishlab chiqiladigan (qurilish va texnologik yechimlar, qurilishni tashkil etish, smeta hujjatlari), barcha hujjatlar kompleksi birgalikda loyiha-smeta hujjatlari deb ataladi. Тogri tuzib chiqilgan, pudratchi tomonidan qabul qilingan va belgilangan tartibda tasdiqlangan smeta hujjatlari butun qurilish davri uchun ozgarmas bolib, qurilish yoki yo’l ob’ekti ta’mirlanishiga ajratilgan mablaglarning togri sarflanishi ustidan nazorat olib borish vositasi bolib xizmat qiladi. Smetalarda kozda tutilgan avtomobil yo’llari, kopriklar, yo’l inshootlari qurilishi bilan bogliq bolgan barcha harajatlar qurilishning umumiy smeta qiymatini aks ettiradi (zarur bolgan umumiy kapital mablaglar sarfini). Umumiy smeta qiymatini alohida harajat turlariga ajratib chiqish va ularning umumiy smeta qiymatidagi salmogini foizlarda aniqlashga, qurilish smeta qiymatining strukturasi (tarkibiy tuzilishi) deyiladi. Kapital mablagning strukturasiga muvofiq ravishda qurilishning smeta qiymati tarkibi qurilish ishlariga (yer polotnosini tayyorlash, tayyorgarchilik ishlari, sun’iy inshootlar, yo’l qoplamasi, yo’l xizmatining bino va

inshootlari, yo’llarni obodonlashtirish va boshqalar), texnologik uskunalarni sotib olishga, qurilayotgan ob’ekt uchun inventar va asbob-uskunalar sotib olishga, montaj ishlariga, boshqa harajatlarga (loyiha-izlanish ishlari, qurilishni texnik nazorat qilish, ilmiy-tekshirish ishlari, harakatlanuvchi xarakterdagi ish uchun ish haqiga qoshimcha tolovlar va hokazo) ajratiladi. +qurilish smeta qiymatining strukturasi asosan qurilayotgan ob’ektning turi va vazifasiga bogliq. Sanoat qurilishida ishlab chiqarishga xizmat qiluvchi ob’ektlarni tiklashda qurilish-montaj ishlarining salmogi 40-55% ni, ishlab chiqarishga xizmat qilmaydigan ob’ektlarda 75-90% ni tashkil etadi. Yo’l xojaligida esa asosiy orinni qurilish-montaj ishlari egallab, uning qurilishning umumiy smeta qiymatidagi salmogi 90% ga yaqin boladi. Har qanday turdagi ishlarni bajarish yoki har qanday konstruktiv elementni tiklashda smeta harajatlari iqtisodiy mohiyatiga kora smeta harajatlari guruhini tashkil etuvchi kompleks kalkulyatsion moddalarga birlashtiriladi. Kalkulyatsion moddalar qurilishda smeta hisob-kitoblarini bajarish boyicha qabul qilingan yagona uslubiyotga muvofiq aniqlanadi. Smeta harajatlarini guruhlashtirish ularni quyidagi moddalarga ajratilishini kozda tutadi: togridan-togri harajatlar, (ТХ) ustama harajatlar(UХ) va rejalashtiriladigan jamlanmalar (RJ) S kmi qТХ+UХ+RJ. Har qanday ob’ektning smeta qiymati alohida konstruktiv elementlar va ish turlari qiymatidan tashqari oz tarkibiga limitlangan harajatlar deb ataluvchi vaqtinchalik binolar va inshootlar, boshqa ishlar va kozda tutilmagan ishlar uchun harajatlarni ham oladi. Avtomobil yo’lini qurishning toliq smeta qiymati alohida konstruktiv elementlar boyicha smeta qiymatlarini qoshib topiladi (yer polotnosi, yo’l qoplamasi, sun’iy inshootlar, yo’llarni jihozlash va limitlangan harajatlar). Тogridan-togri harajatlar deb - ma’lum bir mahsulotni ishlab chiqarish, qurilish ishlab chiqarishi texnologiyasi bilan bevosita bogliq bolgan harajatlarga aytiladi. Ularning togridan-togri deb atalishiga sabab, ularni konkret ish turi boyicha amaldagi smeta me’yorlari va narxlar asosida aniqlash hamda bir-birlik

ishga nisbatan taqsimlab qiymatini topish mumkin. Тogridan-togri harajatlar tarkibiga quyidagilar kiradi: -qurilish maydoni hududida qurilish-montaj ishlari bilan mashgul bolgan ishchilarning asosiy ish haqlari. Ishchilarning qoshimcha ish haqlariga (ta’til haqlari, kompensatsiyalar, nafaqalar tolovi) boladigan harajatlar ustama harajatlar tarkibida hisobga olinadi. Ishchilarning asosiy ish haklariga xizmat korsatuvchi xojaliklar va yordamchi ishlab chiqarish ishchilarining, hamda qurilish, yo’l mashinalari va transport vositalarini boshqarish bilan shugullanuvchi ishchi mexanizatorlarning ish haqlari qoshilmaydi; -materiallar, buyumlar, kostruksiyalar va yarimfabrikatlarning qiymatlari. Yo’l qurilishida ishlatiladigan barcha materiallar ikki guruhga bolinadi: chetdan keltiriladigan va mahalliy materiallar. Hududiy ta’minot organlari orqali yo’l xojaligi qurilishlariga yetkazib beriladigan materiallar asosan chetdan keltiriladigan materiallardir. Ular qatoriga bitum , sement , yogoch materiallar, asidol, metall va boshqalar kiradi. +qurilish materiallari sanoati korxonalarida, qurilish industriyasidan, baza va mahalliy tosh materiallari karerlaridan, yo’l xojaligining yordamchi korxonalaridan keltiriladigan materiallar – mahalliy materiallar sanaladi. Mahalliy materiallar qatoriga qum, sheben, shagal, asfalt – beton va temir – beton aralashmalari konstruksiyalar va boshqalar kiradi. Тogridan – togri harajatdarda barcha materiallar qurilishning ob’ekt oldi franko omborxonasi narxlarida hisobga olinadi, ya’ni u narxlar ulgurji sotilish narxlari, sotish tanlash tashkilotlarning ustamalari, tara va rekvizitlari narxi, materiallarni ob’ekt oldi omborxonalarigacha yetkazib kelish uchun bolgan transport harajatlari, tayyorgarchilik – ombor harajatlari yigindisidan iborat boladi. +qurilish va yo’l mashinalarini, transport vositalarini tasarrufiga boladigan harajatlar mashina va mexanizmlarni qurilish maydoniga yetkazib kelish, ularni bir ob’ektdan boshqa ob’ektga kochirish, montaj va demontaj qilish, amartizatsiya ajratmalari, ta’mirlash harajatlari, ishchi – mexanizatorlarining ish haqlari, yonilgi – moylash materiallariga va elektro-energiyaga harajatlardan tashkil topadi.

+abul qilingan ish olchamiga (100m 2 ga, 100m 3 ga 1m 3 ga, 1m 2 ga) togri keladigan togridan – togri harjatlar miqdori birlik qiymati deb ataladi. Bunday smeta hisob – kitoblarning ob’ekti, loyihalarda kozda tutilgan, konstruktiv elementlari va ish turlari boyicha ish hajmini birlik qiymatiga kopaytirib aniqlanadigan togridan – togri harajatlar sanaladi. Ustama harajatlar - bu qurilishni tashkil etish, boshqarish va xizmat korsatish harajatlaridan iborat bolib, tort guruhdan tashkil topadi: ma’muriy xojalik, ishlovchilarga xizmat korsatish, ishlarni bajarishni tashkil etish va boshqa harajatlar. Ustama harajatlarni u yoki bu turdagi ishning bir – birligiga nisbatan hisoblab bolmaydi, chunki ular butun qurilish tashkilotiga tegishlidir. Shu sababli ularni togridan – togri harajatlarning har bir somiga bir tekisda taqsimlanadi va smetalarda belgilangan me’yorlarga muvofiq aniqlanadi. Ustama harajatlarning me’yorlari qurilish tashkilotining qaysi idoraga tegishliligi va ish turiga bogliq boladi. Ustama harajatlarning me’yorlari vazirliklar, idoralar va respulikalar boyicha differensiyalangan. Тexnika progressining osib borishi munosabati bilan ustama harajatlarning me’yorlari vaqti – vaqti bilan qayta korib chiqiladi, chunki ular qurilishning mexanizatsiyalashish va industrializatsiya darajasiga, qollanaladigan qol mehnatining ulushiga, qurilish tashkilotlarining quvvati va strukturasiga, qurilish materiallari narxlariga hamda tashish, elektro-energiya tariflarining ozgarishiga bogliq boladi. +qurilishning smeta hujjatlari – inshootning (yo’l, koprik, tonel va hakozo) smeta qiymatlarini asoslab beruvchi hujjatlar kompleksidan iborat boladi. Smeta hujjatlari loyihalashtirish jarayonida qurilishni tashkil etish boyicha qabul qilingan loyiha yechimlari asosida ishlab chiqiladi va loyihaning tarkibiy bir qismi sifatida tasdiqlanadi. Smeta hujjatlarning tarkibi loyihalashtirishning bosqichligiga bogliq. Ikki bosqichli loyihalashtirishda loyiha tarkibida qurilish bahosining umumiy smeta hisobi va harajatlar toplami (ishlab chiqarishdan tashqari ob’ektlar qurilish qiymatini hisobga olgan holda) ob’ekt va lokal smetalari, smeta hisob – kitoblari,

loyiha va izlanishlar smetalari ishlab chikiladi. Ishchi hujjatlar tarkibida ob’ekt va lokal smetalari ishlab chiqiladi. Bir bosqichli loyihalashtirishda ishchi loyiha tarkibi qurilish bahosining umumlashma smeta hisob – kitobi, harajatlar toplami, ob’ekt va lokal smetalari, smeta hisob – kitoblari va loyiha izlanish ishlari smetalaridan tashkil topadi. Loyiha tarkibidagi smeta hujjatlarini yiriklashtirilgan smeta me’yorlari, qurilish smeta bahosining yiriklashtirilgan korsatgichlari boyicha, ishchi hujjatlarni kataloglarga jamlagan materiallar, konstruksiyalar, buyumlar, transport harajatlari kalkulyatsiyasining birlik qiymatlari asosida tuziladi. Smeta hujjatlarini ishlab chiqish uchun boshlangich nuqta bolib qurilishning mahalliy shart sharoitlarini belgilovchi ma’lumotlar xizmat kiladi. Ular quyidagilardan iborat: -mahalliy materiallar karerlar, yordamchi korxonalar va qurilishning tayanch omborxonalari, eng yaqin temir yo’l stansiyalari, pristallar, qurilish maydonigacha bolgan masofalar korsatilgan avtomobil yo’llari togrisida ma’lumotlar beruvchi avtomobil yo’li qurilishi moljallanayotgan rayon haqidagi ma’lumotlar majmui (situatsionnoy plan) ; -mahalliy qurilish materiallari olinadigan joylar togrisida ma’lumotnoma; -fondlashtirilgan (chetdan keltiriladigan) materiallarning olinish manbaalari togrisida buyurtmachining ma’lumotnomasi; -avtomobil yo’llarining texnik holati korsatilgan holda tuzilgan, avtomobil transporti bilan qurilish yuklari tashish masofalarining olchanishi togrisida dalolatnoma; -suv, elektro-energiya, bug, siqilgan havo va boshqalarni qanday olinishi togrisida ma’lumotnoma. Avtomobil yo’llari, koprik va boshqa yo’l inshootlari qurilishining smeta bahosini aniqlash uchun ikki bosqichli loyihalashtirishda, kapital mablaglarni rejalashtirish va qurilishni moliyaviy ta’minlashning asosi bolgan, qurilish bahosining umumlashma smetasi hisob-kitobi tuzib chiqilishi kerak. Uni avtomobil yo’lining alohida konstruktiv elementlarini tiklashning smeta qiymatlarini

xarakterlovchi ob’ekt va lokal smetalar asosida ishlab chiqiladi: yo’l polotnosi, yo’l qoplamasi, sun’iy inshootlar, yo’llarni jihozlash, yo’l va avtotransport xizmatining bino va inshootlari va hokazo. Yo’l polotnosi va qoplamasiga lokal smetalar qurilish me’yorlari va qoidalarida tasdiqlangan, rayonning yagona birlik qiymatlari asosida ishlab chiqiladi. qolgan lokal smetalar esa odatda qurilish qiymatining yiriklashtirilgan korsatgichlari (UPSS) asosida tuzib chiqiladi. Rayon yagona birlik qiymatlari (YeRER) dagi narxlarni mahalliy sharoitga boglash kerak boladi, shu sababli yo’l qoplamasi uchun qoshimcha ravishda yagona narxlarning mahalliy qurilish sharoitiga boglagan ravishda materiallar narxi va bu materiallar boyicha transport harajatlari kalkulyatsiya qilib chiqilgan yagona narxlari katalogi tuzib chiqiladi. Yo’l qoplamasi uchun smeta hujjatlarini ishlab chiqarish tartibi quyidagicha: rayon yagona birlik qiymatlari (YeRER) dan tegishli (rassenkalar) yagona birlik qiymatlari tanlanadi; yagona birlik qiymatlar boyicha zaruriy mahalliy materiallar royxati tuzib chiqiladi; shu materiallar uchun tegishli transport harajatlari kalkulyatsiyasi va franko qurilish maydoni smeta qiymatlari kalkulyatsiyasi tuziladi; undan song yagona birlik qiymatlari katalogi ishlab chiqiladi. Lokal smetalarda (yo’l qoplamasi va yo’l polotnosi) alohida-alohida togridan-togri harajatlar, ustama harajatlar va rejalashtiriladigan jamlanmalar hisoblab chiqiladi. Тogridan-togri harajatlar tegishli birlik qiymatlarini loyihalashtirilayotgan ish hajmiga kopaytirib, ustama harajatlar belgilangan me’yorlar boyicha togridan-togri harajatlardan foiz hisobida, rejalashtiriladigan jamlanmalar smeta sohasidan (togridan-togri harajatlar va ustama harajatlar yigindisidan) foiz hisobida aniqlanadi. Yo’l qoplamasiga tuzilgan lokal smetada ish haqiga, qurilish mashinalari va mexanizmlarini tasarruf etishga boladigan harajatlar, mehnat sarfining normativ korsatkichlari va qurilish montaj ishlarida band bolgan ishchilarning ish haqlari ajratib korsatiladi. Rayon yagona birlik qiymatlari (YeRER) asosida lokal smetalarni tuzishda, tegishli kotaruvchi koeffitsiyentlar amal qiladigan joylarda, ish haqi boyicha

boladigan qoshimcha harajatlarni hisobga olish kerak boladi. Bu koeffitsiyentlar boyicha ishchilarning asosiy ish haqlariga va qurilish mashinalariga xizmat korsatuvchi ishchilarning ish haqlariga qoshimchalar hisoblanadi. Yo’lning boshqa konstruktiv elementlariga lokal smetalar oz tarkibiga togridan-togri harajatlar, ustama harajatlar va rejaviy jamlanmalarni lokal hududiy qurilish qiymatining yiriklashtirilgan korsatkichlari (UPSS) boyicha hisoblanadi. qurilish qiymatining yiriklashtirilgan korsatkichi (UPSS) ni ish hajmiga kopaytirib, smetalar boyicha harajatlarning umumiy miqdorini aniqlash mumkin. Avtomobil yo’llari qurilishining lokal smetalar asosida tuzilgan umumlashgan smeta hisob-kitobi 12 bobdan iborat boladi: I Bob. +qurilish hududini tayyorlash. II Bob. Yo’l polotnosi. III Bob. Sun’iy inshootlar. IV Bob. Yo’l qoplamasi. V Bob. Aloqani yo’lga qoyish. VI Bob. Yo’l va avtotransport xizmatlariga binolar va inshootlar. VII Bob. Yo’l jihozlari va vositalari. Chorrahalar va yondashib qoshilishlar. VIII Bob. Shaharlarga, rayon markazlariga, temir yo’l stansiyalariga kirib- chiqish yo’llari. IX Bob. Vaqtinchalik binolar va inshootlar. X Bob. Boshqa turdagi ishlar va harajatlar. XI Bob. Тexnik nazorat. qurilayotgan yo’l direksiyasini ta’minlab turishga harajatlar. XII Bob. Loyiha va izlanish ishlari. Boshlanishdagi 8 ta bob yo’lning konstruktiv elementlari boyicha ish turlariga mos keladi. IX. Bob vaqtinchalik binolar va inshootlar boyicha smeta harajatlarini aniqlaydi (umumlashma smeta hisob-kitobining boshlangich sakkizta bobidagi qurilish-montaj ishlari boyicha smeta harajatlaridan foiz hisobida). X bob boshqa turdagi harajatlarni oz ichiga oladi, shu jumladan, qish oylarida ishlarni bajarish,

kochma elektrostansiyalar elektro-energiyasidan foydalanish, foydalanuvchi materiallarni avtomobil yo’llarida qoshimcha qayta tashish, ishlarning muhim bir joyda emasligi uchun tolanadigan qoshimcha tolovlar bilan bogliq bolgan harajatlar. Ularning miqdori ham normativlarga muvofiq ravishda qurilish-montaj ishlarining yigindisidan foiz hisobiga aniqlanadi. ХI bob belgilangan limitlar boyicha hisoblanadigan texnik nazoratga smeta harajatlarini ifodalaydi. ХII bob loyiha-izlanish ishlarining smeta qiymatini aniqlaydi, ularning miqdori qurilish uchun loyiha-izlanish ishlariga smetalar tuzish tartibi haqidagi instruksiya muvofiq hisoblanadi. +qurilish qiymatining umumlashma smeta hisob-kitobida, miqdori tarmoqqa oshiriladigan rayonga loyihalashtirishning bosqichligiga bogliq bolgan, kozda tutilmagan ishlar va harajatlar uchun rezerv mablaglar nazoratda tutiladi. Mablaglar rezervi qurilish me’yorlari va qoidalari (SNiP) boyicha belgilangan me’yorlar boyicha aniqlanadi, Avtomobil yo’llari loyihasini ishlab chiqarishda uning miqdori umumiy smeta qiymatidan 5% miqdorida, ishchi hujjatlarida 1,5% miqdorida, bir bosqichli loyihalashtirishda ishchi loyihada 3% miqdorida belgilangan. Rezerv ishlarini bajarish usullarining ozgarishi loyihada kozda tutilgan mashinalar, konstruksiyalarning almashishi, loyihada hisobga olinmagan texnologiya ozgarishidan kelib chiqqan qoshimcha qurilish-montaj ishlari, hajmi- planirovka yechimlarini qayta korib chiqishlar natijasida paydo bolishi mumkin bolgan qoshimcha harajatlarni qoplashga xizmat qiladi. Avtomobil yo’llarni qurish uchun zaruriy kapital mablaglar miqdori umumiy smeta harajatlardan qaytariladigan summalarni (kozda tutilmagan harajatlarni hisobga olgan holda) ayrib tashlash yo’li bilan hisoblanadi. +aytariluvchi summalar umumlashma smeta hisob-kitobi jamining songgida keltiriladi. +aytariluvchi uyushmalarga quyidagilar kiradi. -vaqtinchalik bino va inshootlarni buzish kiymati; -buzilgan binolardan olingan materiallar va konstruksiyalar qiymati;

-yo’lakay qazib olish tartibidan qolga kiritilgan va songra realizatsiya qilingan materiallar qiymati (tosh, yogoch materiallar, foydali qazilmalar va hokazo) Тasdiqlanadigan loyiha (ishchi loyiha) tarkibidagi smeta hujjatlariga yozma izoh ilova qilinadi, unda smeta hisob-kitoblarini bajarish uslubi, hududiy rayon, tarif poyasi, ustama harajatlar miqdori, rejalashtirilgan jamlanmalar va smeta hujjatlarini ishlab chiqishda hisobga olingan har xil alohida shart-sharoitlar haqida ma’lumotlar beriladi. Avtomobil yo’llarini ta’mirlashga loyiha-smeta hujjatlari ishlab chiqarishning ba’zi bir oziga xos hususiyatlari bor. Uning tarkibida butun yo’lning va alohida bolaklarining ta’mirlashga muhtojligini texnik jihatdan zarurligini, iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqligini, ta’mirlash galma-galligini, texnik- iqtisodiy asoslash ishlab chiqiladi. Yo’l va uning bolaklari boyicha harakat perspektiv intensifligi, tegishli texnik kategoriyasi, kesishuvi va kelib qoshiluvchi yo’llardagi perspektiv harakat intensivliklari belgilab olinadi; transport tugunlari yechimi turlari tavsiya etilib, aholi punktlarini aylanib otishning maqsadga muvofiqligi aniqlanadi, kapital mablaglarning samaradorligini hisoblab chiqiladi. Avtomobil yo’llarini ta’mirlashga loyiha-smeta hujjatlari odatda bir bosqichda ishlab chiqiladi, ya’ni ishchi loyiha. Avtomobil yo’lini ta’mirlashning hujjatlari tarkibiga quyidagilar kiradi; yo’lni ta’mirlash qiymatining umumlash smetasi hisob-kitobi, ta’mirlovchi kompleks tarkibiga kiruvchi alohida inshootlar va binolar boyicha ob’ekt smetalar, boshqa turdagi alohida ishlar va harajatlar boyicha smeta hisob-kitoblari, SNiP me’yorlari va YeRER toplamlarida kozda tutilmagan alohida ish turlari va harajatlarning birlik qiymati mahalliy shart-sharoitlar bilan boglangan materiallar, buyumlar va yarimfabrikatlar qiymatlarining kalkulyatsiyasi. Yo’lni ta’mirlash qiymatining umumlashma smetasi hisob-kitobini tasdiqlangunga qadar ish bajaruvchi tashkilotlarning roziligi olinadi. Umumdavlat va Respublika ahamiyatiga ega bolgan yo’llarni ta’mirlash uchun tuzilgan loyiha- smeta hujjatlari, ta’mirlashning smeta qiymatiga qarab, yo’l boshqarmalari, PRSO,

Respublika avtomobil transporti vazirligi tomonidan tasdiqlanadi, mahalliy yo’llar uchun esa mahalliy hokimiyatlar tomonidan tasdiqlanadi. +qurilishda narxlarning shakllanishi jarayoni Davlat tomonidan smeta boyicha mehnat yo’l - qurilish mashinalarining ish vaqti, qurilish materiallari, buyumlar, konstruksiyalar yarimfabrikatlar sarfini majburiy me’yorlash, qurilish ishchilari ish haqlarini hisoblashga yagona ta’rif tuzilishini qollash, qurilish materiallari. buyumlar, yarimfabrikatlarga yagona ulgurji narxlarning belgilash, qurilish mashinalaridan foydalanishning smeta narxlarining belgilash, yagona transport tariflari va elektro-energiyaga ta’riflarini ornatish yo’li bilan nazorat qilinadi va tartibga solinadi. Smeta me’yorlari-bu bir birlik qurilish ish hajmi inshootning konstruktiv elementiga togri keladigan togridan-togri harajatlarining (qurilish materiallari, mehnat va ish haqi, qurilish mashinalarining ish vaqti) alohida elementlari miqdorining natural korinishidagi ifodasidir. Тogridan-togri harajatlar elementlari boyicha natural smeta me’yorlari va qiymat (narx) korsatgichlari majmui smeta normativlari tizimini hosil qiladi. +ollaniladigan barcha smeta me’yorlari qurilish tarmoqlari, vazifasi, ish turlari va yiriklashganlik darajasi boyicha turlarga ajratiladi. +qurilish tarmoqlari boyicha smeta me’yorlari fuqaro, sanoat, transport va boshqa qurilish turlari boyicha differensiyalanadi. Vazifasiga kora ishlarning smeta qiymatini aniqlash uchun xizmat qiluvchi va boshqa ishlar va harajatlar miqdorini hisoblash uchun kerak boladigan normativlarga ajratiladi. Yiriklashganlik darajasi boyicha me’yorlar elementlar boyicha, ya’ni alohida ish turlari yiriklashtirilgan (konstruktiv elementlar va bino hamda inshootlarning yirik olchagichlari) me’yorlarga diferensiyallanadi. Avtomobil yo’llari, kopriklar va boshqa yo’l inshootlarining smeta qiymatini aniqlash uchun qollaniladigan asosiy me’yorlar quyidagilardan iborat:

1. Yiriklashtirilgan smeta me’yorlari (USN) yagona rayon birlik qiymatlari (YeRER) ni tuzish uchun foydalaniladigan qurilish konstruksiyalari va ishlari uchun element smeta me’yorlari (ESN) +qurilish smeta qiymati hisob-kitobining togriligi qollaniladigan smeta me’yorlari va narxlarining ishonchliligi va realligi boyicha aniqlanadi. Smeta normativlarini ishlab chiqarish, ishlab chiqarish me’yorlari –qurilish, montaj va qurilish – ta’mirlash ishlarining yagona me’yorlari va narxlari (YeNiR), qurilishni tashkil etishning tejamli va progressiv loyiha yechimlariga asoslanadi. Resurslar harajatining smeta me’yorlari, operativ-ishlab chiqarishni rejalashtirishi va me’yorlashtirishda foydalaniladigan ishlab chiqarish me’yorlari (YeNiR) dan shu bilan farq qiladiki, ular ma’lum bir yiriklashtirilgan ishlar kompleksiga, ortacha texnologiya ishlarini bajarishning ortacha uslubiyoti, smeta me’yorlari ishlab chiqarilayotgan paytdagi texnika progressining tavsiyasini hisobga olgan holda belgilanadi. Elementlar boyicha smeta me’yorlarining barcha yonalishlarida 16 mingdan ortiq me’yorlari jamlangan. Har bir smeta me’yori norma, paragraf, konstruktiv element yoki ish turining nomi, me’yor aniqlashgan elementining olchov birligi, me’yorida hisobga olingan qurilish jarayoni va ishlar tarkibi hamda son korsatgichlariga ega bolgan jadvaldan tashkil topgan. Element smeta me’yorining nomeri ikki qismdan tashkil topgan: birinchi qism – toplam No ikkinchi qism me’yorining toplamdagi tartib raqami. Element smeta me’yorlari qurilish ishlab chiqarishning tarmoq boyicha ortacha texnologik darajasini aks ettirganligi sababli, loyiha boyicha ishlarni bajarishning oziga xos shart-sharoitlari qurilish me’yorlari va qoidalari (SNiP) ning tegishli toplamlarida keltirilgan togrilash koeffitsentlari yordamida hisobga olinadi. 2. Yagona rayon birlik qiymatlari (YeRER) bino va inshootlar qurilishining smeta qiymatining aniqlash, smeta qiymatining yiriklashtirilgan normativlarini, bino va inshootlar qurilishi preyskurantlarini ishlab chiqish va bajarilgan ishlar uchun hisoblashishga xizmat qiladi.

Yagona rayon birlik qiymatlari (YeRER) turli qurilish ishlarini bajarishga boladigan togridan-togri harajatlarni xarakterlab, qurilish konstruksiyalari va ishlari uchun element smeta me’yorlari, materiallar, buyumlar va konstruksiyalar uchun ortacha rayon narxlari, qurilish mashinalari tasarruf etishning smeta baholari asosida tuzilgan. Yagona rayon birlik qiymatlari (YeRER) ning har bir yonalishi texnik qismdan va konstruksiyalar yoki ishlarning qabul qilingan birligiga togri keladigan togridan-togri ifoda etgan (harajatlar) birlik qiymatlari jadvalidan iborat. Yagona rayon birlik qiymatlari (YeRER) dan foydalanish qoidalari, qurilish konstruksiyalari va ishlariga yagona rayon birlik qiymatlarini qollash boyicha korsatmalarda keltirilgan. Barcha qiymatlar (rossenkalar) uch guruh boyicha diferensiya qilingan: barcha turdagi harajatlar hisobga olingan qiymatlar (rossenkalar) (masalan, yer ishlari uchun); Detal va konstruksiyalarni montaj qilish qiymatlari, bunda ornatiladigan konstruksiya va detallarning qiymatlari hisobga olinmagan, chunki ular tegishli smetalarda hisob-kitob qilingan (masalan, detal va konstruksiyalarni montaj qilinishi narxini aniqlashda); Mahalliy qurilish materiallarning narxlari hisobga olinmagan holda, faqat bu materiallarning qabul qilingan ishlar olchamiga sarfi miqdorini korsatuvchi qiymatlar (rossenkalar). Bu guruh qiymatlari yo’l qoplamasining barcha qatlamlari qiymatini aniqlash uchun qollaniladi. Avtomobil yo’llari qurilishi qiymatini aniqlashda bu qiymatlar mahalliy shart-sharoitlarga «boglanishi» kerak. 3. +qurilish mashinilardan foydalanish boyicha smeta narxlari toplami, mashina va mexanizmlarning turlari va tiplari boyicha ishlab chiqarilgan bolib, qurilish mashinasi ishining 1-mashina – soati uchun smeta narxlaridan tashkil topgan. Bir mashina – soat ishlashning qiymatida quyidagi normativ harajatlar hisobga olingan: birdaniga boladigan harajatlar (mashinani yetkazib kelish, kochirish, montaj va demontaj qilish), yillik harajatlar (mashinalarni 1 soat ishiga togri keladigan toliq ta’mirlash va tiklashga amortizatsiya), joriy harajatlar

(mashinalarni boshqaruvchi, ularga texnik xizmat korsatuvchi, joriy ta’mirlovchi, yoyilgan smeta uskunalarini tiklovchi va ta’mirlovchi xodimlarni ta’minlab turishga, energoresurslarga, yordamchi materiallariga, mexanizatsiya boshqarmasining ustama harajatlarini qoplashga boladigan harjatlar). 4. Materiallar, buyumlar va konstruksiyalarga ortacha rayon narxlari toplami materiallar, buyumlar va konstruksiyalarning smeta qiymatlarini aniqlash qoidalaridan iborat bolib, quyidagi qismlardan iborat: I. +qurilish materiallari. II. +qurilish konstruksiyalari va detallari. III. Sanitar-texnik ishlari uchun materiallar va buyumlar. IV. Mahalliy materiallar. V. Montaj va maxsus qurilish ishlari uchun materiallar, buyumlar va konstruksiyalar. Chetdan keltirilgan materiallar qiymati qurilishda narx shakllanishi sharoitlari boyicha taqsimlab chiqilgan, hududiy rayonlar boyicha toplamning I- qismiga asosan aniqlanadi. qurilish materiallari, konstruksiyalari va detallarining ortacha rayon narxlari materiallarni, buyumlarni, konstruksiyalarni qurilishning ob’ekt oldi omborxonasigacha yetkazib kelish bilan bogliq bolgan barcha harajatlarni hisobga oladi. Тoplamning 5-qismdagi ma’lumotlar, mahalliy materiallar, buyumlar va konstruksiyalarning smeta narxlarini hisoblash va yagona rayon birlik qiymatlari (YeRER) ni mahalliy sharoitga boglash uchun xizmat qiladi. 5. +qurilish montaj ishlarini qish mavsumida bajarilganda boladigan qoshimcha harajatlarni aniqlash qoidalari. 6. Vaqtinchalik bino va inshootlar qurilishi uchun smeta me’yorlarini ishlab chiqish va qollash qoidalari. 7. +qurilish qiymatining yiriklashtirilgan korsatgichlar (UPSS) umumfoydalanish avtomobil yo’llari qiymatini aniqlashga moljallangan bolib, oz tarkibiga togridan-togri harajatlar, ustama harajatlar va rejaviy jamgarmalarni oladi. +qurilish montaj ishlarining qiymat korsatkichlari YeRER ning bazis sifatida

qabul qilingan birinchi hududiy rayoni uchun hisoblab chiqilgan. qurilish qiymatining yiriklashtirilgan korsatkichlari (UPSS) dan boshqa rayonlarda foydalanilganda togrilash koeffitsiyentlari qollanilishi kerak. Yo’l qurilishida har bir konkret davrida qollaniladigan smeta normativlari: -amal qilib turgan rejalashtirish uslublari va yo’l xojaligi faoliyatiga baho berishning narxlar shakllanishi tuzumi bilan boglashi; -yo’l ob’ektlarining smeta qiymatlari qurilishda qollanilayotgan sanoat mahsulotlariga nisbatan amalda bolgan narxlar, yuklarni tashishga va elektr energiyaga bolgan tariflarning aks etishini ta’minlashi; -yo’l qurilishi samaradorligini oshirishga, moddiy texnika va mehnat resurslarini tejamligi smeta me’yorlari va narxlarning ragbatlantiruvchi rolining oshishini ta’minlashi; -smeta hisob-kitoblarining ishonchligini ortib borgani holda, smeta hujjatlarining tuzishni soddalashtirishga imkon yaratishi kerak. Yagona rayon birlik qiymatlari (YeRER)ni mahalliy shart-sharoitlarga boglash(moslash) Mahalliy qurilish materiallaridan foydalanishni kozda tutuvchi, qurilish konstruksiyalari va ishlari yagona rayon birlik qiymatlari (YeRER), faqat qurilishning mahalliy shart-sharoitlariga boglangandan keyingina qollaniladi. Boglash smeta qiymatining togridan-togri harajatlariga baholashda hisobga olinmagan mahalliy materiallar, buyumlar va konstruksiyalarning franko qurilish maydoni tomonidan avvaldan kalkulyatsiya qilingan smeta narxlari asosidagi smeta qiymatini qoshish orqali amalga oshiriladi. qurilishning mahalliy sharoitlarga boglangan yagona rayon birlik qiymatlari asosida vazirliklar va idoralar birlik qiymatlarning quyidagi turlardagi kataloglarini tuzadilar: -sanoat - qurilish zonalari va alohida qishloq qurilishi rayonlari boyicha maxsuslashmagan qurilish uchun umumtarmoq rassenkalari katalogi; -maxsuslashgan qurilish, shu jumladan liniyaviy qurilish uchun idoralarga qarashli kataloglar;

-yirik qurilish uchun, aerodromlarning uchish - qonish polasalari va avtomobil yo’llarini qurish uchun ularning smeta qiymatidan qat’iy nazar qurilishni ta’minlovchi yo’llarga, kolxoz va sovxozlar ichidagi, qurilish hududidagi aholi yashash punktlaridagi korxonalarga 3 km gacha bolgan kirib-chiqish yo’llari bundan mustasno. Rassenkalarni qurilish shart-sharoitlariga qoplashda materiallarning smeta qiymatlari yordamchi jadval boyicha hisoblanadi. Yagona rayon birlik qiymatlari (YeRER)ni tuzishda kozda tutilmagan materiallar jadvalning «+iymatlashda hisobga olinmagan material resurslar» grafasida korsatilgan bolib, u yerda bu materiallarning nomlari, texnik xarakteristikasi va sarflanish me’yorlari keltiriladi. Ularning smeta qiymatlari bir birlik materialning smeta narxini uning sarflanish me’yoriga kopaytirib va yagona rayon birlik qiymatini ishlab chiqarishda hisobga olingan materiallarning smeta qiymatlariga qoshib topiladi. Yagona rayon birlik qiymatlari (YeRER) asosida smetalar tuzishda (qurilishning mahalliy sharoitlariga boglangan) qoshimcha ravishda quyidagilar hisoblanadi: -lokal smetalarda – oshiruvchi rayon koeffitsiyentlari qollanilishi sababli ishchilar ish haqining ortishi; -avtomobil yo’llari qurilish qiymatining umumlashma smeta hisob – kitobida – elektro-energiya va siqilgan havoga boladigan harajatlardagi farq, agar qurilish ular bilan YeRERda qabul qilingan narxlardan boshqa narxlarda ta’minlansa, olib kelinadigan materiallarni transportirovka qilishga boladigan xarajatlardagi farq, agar ularning tashilish masofasi YeRER da qabul qilinganiga nisbatan ozgargan bolsa, qoshimcha harajatlar, agar qurilish ishlari qish mavsumida olib borilsa va boshqalar. Smeta hisob-kitoblarida materiallar, buyumlar va yarimfabrikatlarning smeta qiymatlarini aniqlash. YeRERni mahalliy qurilish sharoitlariga (moslashda) boglashda togridan- togri harajatlarning hisob-kitobida materiallar, buyumlar, yarimfabrikatlar fronka - qurilish maydoni narxlari boyicha hisobga olinadi, uning tarkibi yetkazib

beruvchining ulgurji narxi, ta’minot va sotish bilan shugullanuvchi tashkilotlarning ustama haqlari, materiallari, omborxona harajatlaridan tashkil topadi. Ulgurji sotish narxlari davlat tomonidan franko turlari boyicha belgilangan. Franko turi ulgurji narxlarda hisobga olingan tranport harajatlari tarkibini aniqlaydi. Mahalliy materiallarning ulgurji sotilish narxlari SNiP tegishli toplami boyicha aniqlanib, franko turlari boyicha xarakterlanadi, masalan jonatish stansiyasi franko-vagoni, ishlab chiqaruvchi korxona hududi transport vositalari frankosi va material turi hamda hudud (Respublika) ga bogliq ravishda boshqalar qum, sheben’, shagal, tosh uchun ulgurji narxlar jonatish stansiyasi franko vagonlarida, asfalt-beton qorishmalari uchun esa - transport vositasi frankosida belgilangan. Ruda bolmagan barcha tabiiy materiallarga, asfal’t-beton va asfal’tbetum sanoati mahsulotlariga ulgurji narxlar beshta hududiy poyas boyicha, beton qorishma, beton buyumlari uchun on ikkita hududiy poyas boyicha diferensiyalangan. +qurilish sharoitida tayyorlanadigan yarimfabrikatlar (agar SNiPda ularga ulgurji narxlar belgilanmagan bolsa)ning ulgurji narxi ularni tayyorlash uchun zarur bolgan resurslar sarfini kalkulyatsiya qilish orqali aniqlanadi. Bunda mehnat, ish haqi, materiallar ishi element smeta me’yorlari boyicha bir birlik materiallarning smeta narxi asfalt-beton, sement-beton zavodining ob’ekt oldi ombor-fronka narxi boyicha, mashinalarni ishlatilishining smeta narxlari SNiP boyicha aniqlanadi. Тa’minlash-sotish tashkilotlarining ustamalari faqat tashib keltiriladigan materiallar boyicha ularning ulgurji narxlari tarkibiga kirmagan holatlarda hisobga olinadi. Тranzit ustamalar ishlab chiqaruvchi zavoddan qurilish ob’ektiga, oraliq omborlarni chetlab, otib ta’minot fondlariga muvofiq yetkazib beriladigan materiallar uchun belgilangan. Тransport harajatlari franko turi, ulgurji narxlar va qurilish loyihasida qabul qilingan transport xizmati sxemasiga muvofiq aniqlanadi.

Smeta hisob-kitoblarida transport harajatlari SNiP ning qurilish uchun yuklarni tashish smeta narxlari toplamining I-qismi Тemir yo’llarda va avtomobillarda tashish va II-qismi Daryo transportida tashish boyicha aniqlanadi. Smeta hujjatlarida barcha transport harajatlari kalkulyatsiya tuzish orqali hisoblanadi. Тemir yo’llarda tashish bahosi tarkibiga yuklash-tushurish ishlariga, harakatlanuvchi qismni yetkazib berish va tozalash hamda tashish haqi kiradi. Тashish haqi yukning tarif kvalifikatsiyasi (tarif sxemasining) va tarif masofasiga kora aniqlanadi. Avtomobillarda tashish haqi yuklash-tushirishga, harajatlar va tashish haqidan tashkil topadi. Тashish haqi yukning sinfi (klass) poyas koeffitsenti orqali xarakterlanuvchi yukni tashish hududi, va yukni tashish masofasiga bogliq. Alohida holatlarda SNiP da keltirilgan tarif haqiga oshiruvchi koeffitsentlar qollaniladi, masalan, ozi agdargich avtomobillarda 15km dan ortiq masofaga yuk tashilganda tuproq yo’llardan foydalanilganda va hakozo. Omborxona harajatlari-yo’l xojaligi omborxonalarini yaroqli holda ushlab turishga, materiallarni qabul qilish va chiqarishni hujjatlashtirishga, yuklarni yo’llarda va omborxonada yoqotishlari va ishdan chiqishlariga boladigan harajatlarda belgilanadi. Bu harajatlarning miqdori materiallarning ob’ekt oldi ombor-franko qiymatidan 2% miqdorida qabul qilinadi. Materiallar, buyumlar va konstruksiyalarning smeta qiymatlari smeta hisob- kitoblarida kalkulyatsiya tuzish yo’li bilan aniqlanadi. SNiP da keltirilgan tashib keltiriladigan materiallarning ortacha rayon smeta narxlari materiallar, buyumlar va konstruksiyalarni qurilishning ob’ekt oldi omborxonasigacha yetkazib kelish bilan bogliq bolgan barcha harajatlarni oz ichga oladi: ulgurji narxlar, ta’minot va sotish bilan shugullanuvchi tashkilot ustamasi, taraga harajatlar, taxlash va rekvizitlar, transport va yuklash-tushurish harajatlari va omborxona harajatlari. Bu materiallarning smeta narxlari temir yo’l stansiyalari, portlar, pristanlardan 30km radiusda bolgan qurilishlar uchun majburiydir, polat konstruksiyalar uchun esa 10km radiusda.

Yo’l xojaligida va kapital qurilishda yo’l - qurilish va ta’mirlash ishlarini pudrat usulida bajarishda iqtisodiy boshqaruv uslubining muhim tayanchlaridan biri bolgan shartnomaviy narxlariga otilgan. Shartnomaviy narxlar – bu amaldagi normativ hujjatlarga muvofiq, buyurtmachi va pudratchi tomonidan, bosh loyihachi tashkilot va yordamchi pudratchi tashkilotlar ishtirokida binolar, inshootlar, korxonalar, ishga tushuriluvchi komplekslarni qurish uchun aniqlangan narxdir. Shartnomaviy narxlarga otishdan kozda tutilgan maqsad -qurilishni normativ muddatlarda amalga oshirish, qurilayotgan ob’ektlarning texnikaviy saviyasini kotarish, yo’l-qurilishi mahsulotning resurs talabligini va uning qiymatini kamaytirishdan iborat. Shartnomaviy narxlarning asosiy hususiyati shundaki-ular narxlar shakllanishining eng muhim ikki tamoyili-umummajburiy smeta me’yorlari va baholari qollanilishiga asoslangan, markazlashgan smeta me’yorlashtirish tamoyili va konkret ob’ektda qurilish-montaj ishlarini bajarishning real shart- sharoitlarini har tomonlama hisobga olish tamoyillarini birlashtirish asosida yaratiladi. Shartnomaviy narxning asosida qurilish montaj ishlarining smeta qiymati yotadi. Undan tashqari uning tarkibiga pudratchi faoliyatiga tegishli bolgan boshqa harajatlarining va qurilish ob’ektining umumlashma smeta hisob- kitobida hisobga olinadigan, pudratchi qurilish tashkiloti faoliyatiga tegishli kozda tutilmagan ishlar va harajatlar rezervining bir qismi qoshiladi. Konkret ish turi yoki konstruktiv element uchun shartnomaviy narxni quyidagi formula yordamida hisoblash mumkin: S dog qS smr +P pr +R g Bu yerda: S smr -limitlangan harajatlar, shu jumladan, vaqtinchalik binolar va inshootlarga, SNiP me’yorlarida hisobga olinadigan, qurilishni tashkillashtirish loyihasida kozda tutilgan smeta me’yorlaridan o rtiq, ishlarni qish mavsumida bajarilganda boladigan qoshimcha harajatlar, kochib yuruvchi elektrostansiyalar elektro-energiyasidan foydalanilganda elektro-energiya boladigan harajatlardagi farq, tushib keltiriladigan materiallarni transportirovka qilish qiymatining farqi, yuklash-tushirish ishlariga qoshimcha harajatlar va boshqalar hisobga olingan

holda aniqlangan ob’ekt smetasi boyicha qurilish-montaj ishlarining smeta qiymati; P pr -buyurtmachi tomonidan kompensatsiya qilinadigan, qurilish-montaj ishlari tarkibiga kirmaydigan boshqa ishlar va harajatlar; shu jumladan: Mehnatga haq tolashning akkord tuzimini qollash bilan bogliq bolgan harajatlar; kochib yuruvchi qurilish-montaj tashkilotlari ishlovchilariga qoshimcha tolovlar; qoshimcha ta’tillar berish bilan uzoq muddat hizmatlari uchun tolanadigan haq bilan bogliq bolgan harajatlar; tashkiliy ravishda ishchilarni ishga olish bilan bogliq harajatlar; pudratchi tashkilot ishlovchilarini boshqa qurilishlarga komandirovka qilishga boladigan harajatlar. Loyihada kozda tutilgan ilmiy tekshirish va tajribalarga harajatlar; qurilish- montaj ishlarini vaxta uslubida bajarish uchun qoshimcha tolov. Ba’zi materiallarning ulgurji va chegaraviy narxlari orasidagi farqlar. Undan tashqari boshqa ishlar va harajatlar tarkibiga ishlarni yuqori templarda olib borish va qurishni yangidan ozlashtirilayotgan rayonlarda olib borish bilan bogliq bolgan pudratchining qoshimcha harajatlari ham kiritiladi. R p -umumlashma smeta qiymatining hisob kitoblarida hisobga olingan kozda tutilmagan ishlar va harajatlar uchun belgilangan umumiy rezerv mablaglarning bir qismi; bundan buyurtmachi tomonidan yetkazib beriladigan materiallar, buyumlar va konstruksiyalar qiymatiga togri keladigan summa mustasno. Shartnomaviy narxlar tarkibiga smetada aniqlangan, lekin pudratchi faoliyatiga tegishli bolmagan harajatlar kiritilmaydi: yer maydoni ajratilishini rasmiylashtirish harajatlari; inshoot oqlarini belgilab chiqish, yangi yerlarni ozlashtirish harajatlarini qoplash, egallab turilgan yerlar uchun kompensatsiya, bino va inshootlarni buzish, ob’ektlarni oz vaqtida yoki muddatidan oldin ishga tushirilishini mukofotlash bilan bogliq bolgan harajatlar; aftorlik texnik nazoratiga harajatlar, loyiha va izlanish ishlari qiymati. Kozda tutilmagan ishlar va harajatlar uchun rezervning bir qismini shartnomaviy narxlarga kiritish rezervning funksional vazifasi bilan bogliq bolib, u pudratchi tashkilotning ishlarini bajarish uslubining ozgarishi, smetada kozda

tutilgan katta harajatlar talab qiluvchi qurilish mashinalari va mexanizmlaridan foydalanish oqibatida yuzaga keladigan qoshimcha harajatlarini qoplashga yonaltiriladi. Shartnomaviy narxlarga rezerv mablaglar bir qismini kiritishning iqtisodiy ma’nosini ob’ektlarni oz vaqtida ishga tushirishga topshirilishiga erishish uchun mavjud rezervlardan foydalanishda qurilish tashkilotining manevrligini ta’minlash, iqtisodiy mustaqillikni kengaytirish va oz faoliyatini natijalari uchun iqtisodiy javobgarlikni oshirishdan iborat. Rezervning bu qismi loyihaning ishchi hujjatlarini ishlab chiqish bosqichida ozgarishlar kiritilishi, qurilish jarayonida ilgari ishchi xizmatlar va smetalarda hisobga olinmagan ishlar aniqlanishi sababli smeta qiymatlariga aniqliklar kiritilishi tufayli pudratchi tashkilotning qoshimcha harajatlarini qoplashga xizmat qiladi. Kozda tutilmagan ishlar va harajatlar rezervi avval boshda aniqlangan smeta qiymatining stabilligini ta’minlash, ilmiy-texnika progressining rivojlanishi va u erishgan natijalarni ishlab chiqarishga joriy etilishi bilan bogliq bolgan, iqtisodiy jihatdan asoslangan harajatlarni qoplashga yonaltirilgan iqtisodiy dastgohdir. Shartnomaviy narxlar pudrat shartnomalari tuzish uchun hamda, bajarilgan ishlar, pudratchi tomonidan qilingan, loyiha-smeta hujjatlarida, texnik iqtisodiy asoslash va texnik - iqtisodiy hisob-kitoblarda kozda tutilgan harajatlar uchun hisob - kitoblarga asosdir. +qurilish montaj ishlarining hajmi va tarkibida ozgarish sodir bolmasa, shartnomaviy narxlar butun qurilish davri mobaynida ozgarmasligi lozim. Loyiha yechimlarini takomillashtirish natijasida ob’ektning ishchi hujjatlar smetalarida aniqlangan smeta qiymati bilan shartnomaviy narxlar farqidan tejam hosil bolishi mumkin. Bu tejamning 25% davlat byudjetiga yonaltiriladi. Тejamning qolgan qismi (75%) bosh pudratchi tomonidan qurilish, montaj va loyihachi tashkilotlarga har birining qurilish bahosini kamaytirishga qoshgan xissasini hisobga olgan holda taqsimlab beriladi. Pudratchi qurilish tashkilotlari tejamdan olingan ushbu mablagni iqtisodiy ragbatlantirish fondlariga yonaltiradilar.

Agar ishlarning haqiqiy qiymati va harajatlar shartnomaviy narxdan ortib ketsa, narxlar qayta tasdiqlanmaydi, qoshimcha harajatlar esa bajaruvchi tashkilotlar ishlab chiqarish xojalik faoliyatlari natijalariga otadi. Shartnomaviy narxlarni loyihaning umumlashma smeta hisob-kitoblari asosida (loyihalashtirishning birinchi bosqichi) yoki amaldagi smeta me’yorlari va narxlar tizimiga qat’iyan rioya qilingan holda ishlab chiqilgan texnik iqtisodiy asoslash yoki texnik -iqtisodiy hisob-kitoblar (loyihalashtirishdan avvalgi bosqich) asosida aniqlanadi. Shartnomaviy shartlarni muvofiqlashtirishga asos boluvchi loyiha smeta hujjatlari majburiy ravishda davlat ekspertizasidan otkazilishi va ekspertiza natijasiga muvofiq ravishda togrilanib chiqilishi kerak. Umumlashma smeta hisob- kitobiga loyiha tashkiloti tomonidan tuzilgan qurilish tarkibiga kiruvchi barcha ob’ektlar boyicha, hamda butun qurilish boyicha shartnomaviy narxlar vedomostlari ilova etilishi kerak. Bu vedomost buyurtmachi va loyiha tashkilotining shartnomaviy narxlar darajasi boyicha taklifi boladi (uzil -kesil). +at’iy shartnomaviy narxlar buyurmachi, pudratchi va loyiha tashkilotlari ortasidagi kelishuv asosida aniqlanadi. Agar loyiha yechimlarini takomillashtirish boyicha takliflar pudratchi tashkilotlar tomonidan ishlab chiqilsa va joriy qilinsa, shartnomaviy narxlar kamaytirilmaydi. Belgilangan tartibga muvofiq inshootning smeta qiymatiga bogliq ravishda loyiha smeta hujjatlari ekspertizadan otkaziladi. Ekspertiza vaqtida quyidagilar tekshiriladi: -qurilishning maqsadga muvofiqligi va texnik - iqtisodiy jihatdan asoslanganligi; -qabul qilingan texnik yechimlar va qurilish muddatining qurilish me’yorlari va qoidalari (SNiP)ning amaldagi me’yorlariga muvofiqligi; -amaldagi smeta me’yorlari va narxlarga muvofiq ravishda, smeta hujjatlari ishlab chiqilishining va qurilish smeta qiymati aniqlanishining togriligi.

Ekspertiza natijalari boyicha aniqlashtirib chiqilgan loyiha smeta hujjatlari, shartnomaviy narxlar loyihasi bilan birgalikda bosh pudratchi qurilish tashkilotiga muvofiqlashtirish uchun taqdim etiladi. Shartnomaviy narxlarni muvofiqlashtirish uchun pudratchiga loyiha smeta hujjatlari taqdim etilgan kundan boshlab 45 kunlik muxlat belgilangan. Bosh pudratchi belgilangan tartibda yordamchi pudratchi qurilish montaj tashkilotlari ishtirokida loyiha smeta hujjatlari va shartnomaviy narxlar loyihasini korib chiqishni tashkillashtiradi. Korib chiqish natijasida umuman loyiha boyicha va qurilish tarkibiga kiruvchi har bir ob’ekt boyicha tegishli hisob-kitoblar va normativ hujjatlarga asoslangan mulohazalar tayyorlanishi kerak. Mulohazalar buyurtmachiga jonatiladi. Buyurtmachi bosh loyihachi tashkilot ishtirokida bosh pudratchining mulohazalarini korib chiqadi va 10 kunlik muxlat ichida barcha mulohazalar boyicha xulosa tayyorlanadi. Shartnomaviy narxlar boyicha mulohazalar alohida korib chiqiladi. Barcha ob’ektlar va umum qurilish boyicha shartnomaviy narxlar kelishilgandan keyin bosh loyihachi tashkilot shartnomaviy narxlar vedomostini togrilab chiqadi va qurilishning toliq smeta qiymatini aniqlaydi. Bu qiymat qurilishning tasdiqlangan bahosi boladi. Bosh pudratchi bilan shartnomaviy narxlarni muvofiqlashtirish bir vaqtning ozida qurilish qiymatining umumlashma smeta hisob-kitobini ham muvofiqlashtirish sanaladi. Shartnomaviy narxlar muvofiqlashtirilib bolgandan song loyihani tasdiqlash uchun tegishli instansiyaga taqdim etish mumkin. Loyihachi tashkilotlar buyurtmachining topshirigi boyicha ishlab chiqilgan loyihani tasdiqlovchi instansiyalarda himoya qiladilar. Ishlab chiqilgan loyiha smeta hujjatlarning toliq komplekti loyiha buyurtmachisida va loyiha tashkilotida saqlanadi. Asosiy loyiha materiallari: (umumiy yozma izoh, bosh plan, qiymatning umumlashma smeta oisob-kitobi, shartnomaviy narxlar vedomosti, birlik qiymatlar katalogi) nomerlangan bolishi, tegishli muxr bilan tasdiqlangan va qol qoyilgan bolib, tasdiqlanishi togrisi yozuvi va tasdiqlanish sanasiga ega bolishi kerak.

Loyiha smeta hujjatini tasdiqlanganligi togrisidagi hujjat davlat yagona ish yuritish tizimiga muvofiq keladigan buyruq, qaror yoki farmoyish bolishi mumkin. Shunday qilib, yo’l xojaligida amal qilayotgan narx shakllanish tizimi iqtisodiyotning ekstensiv rivojlanish sharoitida yuzaga keldi. Buning natijasida yo’l qurilish mahsulotining narxi yo’l ta’mirlash qurilish ishlab chiqarishning iqtisodiyotga, iqtisodiy richag sifatida yetarlicha ta’sir otkaza olmaydi. Narxlarda nafaqat smeta narxlari shakllanishining yangi tamoyillari oz aksini topishi, balki yo’l tarmogi va uning mahsulotining is’temolchisi-region xalq xojaligi xojalik mexanizmining faoliyat korsatishi xususiyatlari ham aks etishi kerak. Smeta narxlari shakllanishini takomillashtirish quyidagilarga yonaltirilishi kerak: -yo’llar va yo’l inshootlarini qurish va ta’mirlashning barcha harajatlarida nafaqat yo’l tarmogining, balki yo’l mahsuloti iste’molchilarning ham iqtisodiy manfaatlari chambarchas ozaro boglanishi kerak; -loyihalashtirish va qurilish jarayonida smeta qiymatlarining asoslanmagan holda ortishiga tosiq qoyilishi kerak; -narxlarning va narx shakllanishi mexanizmining qurilish muddatlarini qisqartirish va resurslarni tejash borasidagi rolini kuchaytirish kerak.

Adabiyotlar: 1. I.A.Karimov. Hzbekiston iktisodiy isloxotlarni chukurlashtirish yulida. - Тoshkent, Uzbekiston, 1995y. 2. Hzbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining «Yul xujaligini bosharishni takomillashtirish choralari oaida» gi. 28.08.1998 yildagi arori. 3. Karimov I.A. Uzbekistan na puti uglubleniya ekonomicheskix reform. – Тashkent: Uzbekistan, 1995g. 4. Postanovleniye Kabineta Ministrov RUz «O merax po sovershenstvovaniyu upravleniya dorojnom xozyaystvom» ot 28.09.1998g.. 5. Postanovleniye Kabineta Ministrov Respubliki Uzbekistan ot 18.08.99g. za №396 «O proyektirovaniye stroitelstva skorostnoy avtomagistrali «Andijan-Тashkent-Nukus -Kungrad». 6. Postanovleniye Kabineta Ministrov Respubliki Uzbekistan № 361 ot 21.08.03g. «O voprosax organizatsii deyatelnosti Gosudarstvenno- aksionernoy kompanii «Uzavtoyul» i Respublikanskogo dorojnogo fonda pri Ministerstve finansov Respubliki Uzbekistan». 7. Axmedjanov A. Voproso sovershenstvovaniya finansirovaniya dorojnogo xozyaystva gg V jurn. Ekonomicheskiye obozreniya. №7(47) 2003. s.10-14. 8. Lobanov Ye.M. Zadachi sovershenstvovaniya otraslevoy normativnoy bazo dorojnogo xozyaystva gg V sb. nauchnox trudov MADI - M., 2000 s.12-18. 9. Mejdunarodnaya konferensiya po reabilitatsii Shelkovogo puti. 20-22 sentabrya 1999, Uzbekistan, Тashkent.

Похожие

Yo’l xojaligida tannarx, foyda va rentabellik

Yo’l xojaligida investitsion loyihalashtirishning iqtisodiy asoslari

Yo’l xojaligida mehnat resurslari va mehnatga haq to`lash

Yo’l xojaligi tashkilotlarining aylanma kapitallari

Yo’l xojaligi boshqaruv ob’ekti sifatida