Транспортнинг янги турлари - Транспорт - Рефераты

Транспортнинг янги турлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

75.5 KB

Транспортнинг янги турлари Режа: 1. Ҳаво ёстиқчаси асосида ишловчи сув кемалари. 2. Ҳаракатланувчи тратуарлар ёки пассажир конвейерлари 3. Инерғион транспорт. 4. Пассажирлар ташишга мўлжалланган қувур орқали юборғич транспорти лойиҳалари .

Ҳозирги даврда юк ва пассажирлар оқимлари тез суратлар билан ошиб бориши, одамлар кам яшайдиган, мураккаб топографияли ерларда ва катта шаҳарларда транспорт магистралларини қуришни қийинлиги, ҳаракат тезлиги ва ишлаётган транспорт воситалари сонини ошириш, шинамликлар яратиш ва ташиш таннархини камайтириш масалалари транспортнинг янги ва юқори даражада ривожланган турларини излаб топишликни тақозо этади. Ҳозирги кунда амалда мана шундай транспорт турларини экспериментал вариантлар ёки улар лойиҳалари ҳамда баъзибир қизиқарли фикрлар мавжуддир. Янги транспорт турлари тўғрисида кўпинча фикрланган, анча илгарилардан ҳам маълум, аммо янги техника ривожи асосида амалга оширилиши мумкин бўлган транспорт турлари тушунилади. Транспортнинг янги турларига қуйидагиларни киритиш мумкин: ҳаво ёстиқчаси тамойилида ва магнит қутбларида ишловчи кема ва баъзибир аппаратлар; монорелқс(бир излик) йўллар; қувур орқали юборғич транспортини янги ажойиб турларини; ҳар хил транспорт воситалари комбина ц иялари ва одат тусига кирмаган тамойилдаги тизимлар. Ҳаво ёстиқчаси асосида ишловчи сув кемалари. Ҳаво ёстиқчаси асосида ишловчи сув кемалари ХХ аср 60-йиллардан бошлаб кенг тарқала бошлаган бўлиб, ҳозирги кунда асосан дарёларда ва денгиз қирғоқларига яқин қисқа масофали маршрутларда ишламоқдалар. Ҳаво ёстиғи тамойилида ишловчи ҳаво кемаси “духоплав”дан фойдаланиш тўғрисидаги фикр 1853 йили биринчи бўлиб Россияда айтилган эди. Бундан 50 йил илгари мана шундай аппаратларни яратиш имконияти борлиги тўғрисида К.Э. Ц иолковский ҳам ўз илмий асарларида ёзган эди. Ҳозирги кунда жаҳон мамлакатларида ҳаво ёстиғи тамойилида ишловчи сув кемасининг бир неча моделлари ишлаб чиқилгандир. Ла-Манш бўғози орқали ҳаво ястиғи тамойили асосида ишловчи жуда катта пассажирлар

ташувчи денгиз кемаси ишлаб турибди. Унинг узунлиги 39,2 метр, эни 22,8 метр. сувни сиқиб чиқариш қобилияти 180 тонна ва юк кўтара олиш қобилияти 80 тоннадан иборат бўлиб ҳаракат даврида кеманинг учи сув сатҳидан 1,8 метргача баландликкача кўтарилиши мумкин. Кемага тўртта турбавинтли двигателқ ўрнатилган бўлиб, уларнинг умумий қуввати 13600 от кучига тенг, сузиш тезлиги 80 денгиз узелига (ёки 140…150 км/соат) тенгдир. Ҳаво ястиғи тамойилида ишловчи кемалар сувнинг саёз жойларида ҳам сузишлари осон ва сузиш тезликлари жуда каттадир. Бундай кемалар тўхташ жойи учун махсус бекат курилмалари ҳам зарур эмас. Аммо бу тамойилда ишловчи кемаларнинг баъзибир камчиликлари бор. Масалан, катта тўлқинли (2….4 баллдан юқори) сувларда ва жуда кичик тезлик билан сузишда улар ўз мувозанатларини сақлашлари қийин. Сув сатҳидан кўтарилиб сузиш даврида пайдо бўлувчи сувнинг жуда майда бўлаклари кемаларни айрим қисм ва агрегатларини емирилишини тезлатади. Бундай кемаларнинг яна бир камчилик сузиш учун жуда катта қувват талаб қилиш билан бирга кучли шовқин чиқариб ишлашларидир. Юқорида келтирилган камчиликларга қарамай ҳаво ястиғи тамойили асосида сузувчи кемалар лойиҳа ва конструкғияларини ривожлантириш борасида жуда кўп ишлар қилинаётир. Масалан, 1977 йили Франғияда 365 пассажир ва 45 автомобиль сиғдирувчи янги ҳаво ястиғи тамойили асосида ишловчи сув кемаси яратилди. Бу кемага учта турбовинтли двигател ь ўрнатилган бўлиб, ҳозирги кунда у Па-де-Коле бўғозда ишлаётир. Қуруқликда ишловчи ҳаво ястиғи тамойилида ишловчи аппаратларнинг экспериментал нусхалари ёки улар лойиҳалари ҳам яратилгандир. Мана шундай аппаратлар қаторига ҳаво ястиғи тамойилида ишловчи автомобилнинг экспериментал нусхаси киради. Бундай автомобилнинг остки қисми ясси қилиб ясалган бўлиб, унинг тагига коспрессерлар орқали ҳаво берилади. Унинг атроф томонида эластик материаллардан юбкаси бўлиб, улар автомобиль таг қисмини ердан юқоригача кўтарилиб ишлашига ёрдам беради. Автомобилнинг орқа томонидаги бир ёки бир нечта ғилдираклари

ерга таянч бўлиб тортиш кучини яратиш имкониятини беради. Мана шундай экспериментал автомобиль конструкғиялари жаҳон мамлакатлари - Россия, Франғия, Англия ва бошқа давлатларда ҳам ишлатилиб кўрилган. Аммо бундай автомобилни бошқариш жуда қийин бўлиб, улар кучли шовқин ва тўзон чиқариб ишлашлари билан бир қаторда ниҳоятда катта қувват талаб қилиб ишлаш самараси кичикдир. Монорелқс(бир излик) йўллар. Монрелқс ёрдамида юк ва пасажирларни ташиш масалалари бундан 200 йил илгарилари таклиф этилган бўлишига қарамай фақат охирги 25.…30 йиллар мобайнида бундай қурилмалар дунёнинг бир қанча шаҳарларидаги кўргазмаларда, дам олиш сайилгоҳларида ва шаҳар ичидан аэропортларгача (ва аксинча) пассажирлар ташишда қурила бошлади. ХХ аср бошларида Россияда ўрмон ёғочларини ташишда монорел ь с йўлларидан фойдаланилган. Биринчи пассажирлар ташишга мўлжалланган монорелқс йўллар 1901 йил Вутепертали шаҳрида қурилган. Бу монорелқс йўлнинг энг катта камчилиги унинг ғилдираклари металлдан ясалган бўлиб, рел ь сларда ғилдиратилганда қаттиқ овоз чиқариб ғулдирашидир. Ҳозирги замон монорелқс йўлларининг асосий компонентлари эскадаларга кўтарилиб қурилган металл ёки металл-бетонлар ва пневматик шинали аравачаларга ўрнатилган ҳаракатланувчи вагонлардан иборатдир. Монорелқс йўллардаги ҳаракатлар асосан электр қуввати орқали бажарилади. Шунинг учун ҳам улар атроф-муҳитни ифлос қилмасдан ва кам шовқин билан ишлайдилар. Монорел ь с йўлларда ишловчи транспорт воситалари бир ёки бир неча вагонлардан иборат б ў лиши мумкин. Амалда ишлаётган монорел ь сли транспорт воситаларининг максимал ҳаракат тезликлари 70.… 125 км/соатга тенг бўлиб, ташиш қобилияти соатига 40 минг пассажирга етказилиши мумкин. Монорел ь с йўллар қуриш метрополитен қурилишига нисбатан 2 марта арзондир. Эстакада ўрнатиш мумкин бўлган ерларда монорел ь с изли транспортларни шаҳар ичи ёки шаҳар атрофидаги пассажирларни ташишда ишлатиш мақсадга мувофиқдир.

Ҳозирги кунда дунёда энг узун ва техник жиҳатдан ажойиб қурилган 13,2 километрли осилма монорел ь с йўл Токио шаҳри марказини аэропорт билан бирлаштрувчи қурилмадир. У ерда 3 ёки 6 вагонли поездлар 60.…70 км/соат тезлик билан ишлаб турибди. Экспериментал монорел ь с изли йўллар Франғияда ҳам бор. Кейинги йилларда Дюсселқдорф шаҳрида монорелқс йўли экспериментал участкаси ишга туширилган б ў либ, унда 30….35 киши сиғадиган пластмассадан ясалган вагонлар 35 км/соат тезлик билан электрон-ҳисоблаш машинаси ёрдамида автоматик бошқариш усули билан ишлаб турибдилар. Филиппин давлати пойтахти Манила шаҳрида 135 километрлик монорел ь с йўллар қуриш лойиҳаси ишлаб чиқилгандир. Монорел ь с йўли транспортларида ҳаракат тезлигини 350….450 км  соатга етказиш имкониятлари борлиги ҳисоблаб чиқилгандир. Бундай транспорт воситалари ғилдиракли экипажлардан иборат бўлиб, уларнинг текис ҳаракатланиши учун ҳаво ёстиқчалари тамойилини қўллаш кўзда тутилмоқда. Ҳаво ёстиғи асосида ишлашга мўлжалланган “Левакор” номли монорелқс йўли лойиҳаси ХХ асрнинг 60-йилларда “Форд” фирмаси томонидан ишлаб чиқилган. Бу лойиҳага биноан ишловчи вагонлар сиғими 200 киши бўлиб ҳаракат тезлиги 250….500 км  соатга мўлжалланган. Франғияда 5 метр баландликда бетон балкаларда ҳаво ёстиғи тамойили билан ишлашга мўлжалланган аэропоезд яратиш устида жуда катта экспериментал ишлар олиб борилаётир. Бу ерда ҳаракатланиш олдидан компрессорлар вагон билан балка орасида ҳаво ёстиғини ташкил қиладилар. Ўтказилган тажрибалар шуни кўрсатдики, 80 пассажир сиғдирувчи вагонлар ҳаво ёстиғи тамойилида 345 км  соат ҳаракат тезлигига эришиши мумкин. Мана шундай тажриба ишлари Япония, Англия ва АҚШ да ҳам ўтказилаётир. Магнит қутблари орасида ҳаракатланвчи аппаратлар. Бундай тамойилда ишловчи транспорт тизимининг келажаги каттадир. Мана шу йўналиш бўйича кўп хорижий мамлакатларда илмий-тадқиқот ва

экспериментал-конструкторлик ишлари олиб борилмоқда. Масалан, АҚШ даги “Вестингауз Электрик” фирма экспериментал лабораториясида магнит қутблар орасида ҳаракатланувчи патрон ишлатилиб кўрилди. Бундай патрон “вагонлар имитағияси” бўлиб магнит қутблар орасида 5 мм тирқиш билан 240 км  соатгача тезлик билан ҳаракатланди. Германиядаги “Краусс-Мофей” фирмаси 1969 йили 1 километр масофали экспериментал ҳалқа йўлида электр двигатели ёрдамида ва магнит қутблар орасида вагон моделини 150….220, кейинчалик эса 300 км  соат тезлик билан ҳаракатга келтирилди. Махсус электродвигателларни қўллаш натижаси амалда шовқинсиз ишловчи тизим ишлаб чиқилган бўлиб, у вагонларни ҳаракатлантириш учун қувват ҳам талаб қилмайди. Бундай тамойилга асосланувчи транспортлар шаҳар ичида ва шаҳарлараро пассажир ташишга мўлжалланмоқда. Шаҳар ичи ва шаҳар атрофида ишловч аппаратларни ҳаракат тезлиги 400….500 км  соат бўлиши мумкин. Биринчи экспериментал “магнит трассаси”да ишлашга мўлжалланган транспорт Олма-Ота шаҳрига лойиҳаланган бўлиб, ҳаракат тезлиги 90 км  соат. Бунда ҳаракат тезлиги кичиклигининг асосий сабаби, унинг жуда қисқа (400 метр) масофада тҳхтаб ишлашга мўлжалланганлигидир, аммо бу лойиҳа ҳозирча амалга оширилмаган. Инерғион транспорт. Инерғион транспорт ишлаш тамойили катта массали маховикларни айлантириш натижасида кинетик энергия заҳирасини ҳосил қилиб, кейинчалик эса бу энергиядан фойдаланишдир. Бундан 100 йил илгари инженер В.И.Шуберский томонидан бундай фикр таклиф этилган бўлиб, фақат 1953-1969 йиллар мобайнида Швей ц арияда ва Африкада 70 кишига мўлжалланган автобус (гиробус)ни 4,5….7,6 километр масофада ишлатиб кўрилди. Бундай гиробус двигателидаги маховикнинг массаси 1,5 тонна (гиробус массасининг 10%) бўлиб, 25 минут давомида минутига 3000 оборот тезлик билан айлантириш натижасида унда 9 килаватт “энергия заҳираси”

ҳосил қилинади. Гиробус ҳаракат тезлиги 50 км  соатгача етганлигига қарамай йўлда тез-тез тўхтаб ишлаши натижасида унинг ҳаракат тезлиги 20....25 км  соатга тўғри келади. “Энергия заҳирасининг” 60 фоизгачаси 2,5 километр масофа атрофида сарфланганлиги сабабли йўлларда гиробус маховигини қайтадан айлантирувчи двигателлар зарур бўлди. Инерғион транспортлар ишлашида шовқин кам бўлиб ва атроф-муҳитга заҳарли моддалар ҳам чиқарилмайди. Баъзибир давлатларда супермаховиклар ишлаб чиқиш масаласида тадқиқот ишлари олиб борилаётир. Чет эл маълумотига кўра 100 килограмм массали супермаховикни минутига 30 минг оборот тезлик билан айлантирилса “заҳирага олинган” энергия енгил автомобилларни 160 километр масофага ҳаракатлантириш имкониятини берар экан. Ҳаракатланувчи тратуарлар ёки пассажир конвейерлари ХХ асрнинг 50-йилларидан бошлаб ишлаётир. Бундай конвейерлар узун йўлакларда кҳп сонли пассажирларни ташишда, метро бекатлараро ўтиш жойларида, катта савдо марказларида, аэропортларда, жумладан Тошкент аэропортида, заводларда, виставкаларда ишлатилиши назарда тутилган бўлиб, уларни ҳаракат тезлиги секундига 0,60....0,90 метр бўлиб, ҳакатланувчи конвейерлар иш унуми соатига 3....16,5 минг кишига етказиш мумкин. Ҳозирги кунда секундига 5,5 метр ёки 20 км  соат тезлик билан ҳаракатланувчи конвейерлар устида тадқиқот ишлари олиб борилаётир. Бундай конвейерларга кириш ва чиқиш жойларида тезлик поғоналик қилиб камайтирилиши лозим. Бундай конвейерларни келажакда кўп жойларда ишлатиш мақсадга мувофиқдир.

Пассажирлар ташишга мўлжалланган қувур орқали юборғич транспорти лойиҳалари . АҚШ даги бир қанча фирмалар томонидан ишлаб чиқарилмоқда. Бундай лойиҳаларга биноан қувурларлар ичида пассажир вагонлари ҳаракатланиши лозим. Бу тамойилга биноан, вагоннинг олд томонидаги ҳавони унинг орқа томонига ўтказиб, вагонни ҳаракатлантиришга мўлжаллангандир. Баъзи бир лойиҳаларда компрессорли двигателлар ўрнатиш ҳам мўлжалланган. Техник-иқтисодий ҳисоблар шуни кўрсатадики, ҳаракат тезлиги 640 км  соатга етса, бундай пассажир ташишга мўлжалланган қувур орқали юборғич транспорти ҳаво транспорти билан рақобат қилиши мумкин экан. Ҳозирги кунга қадар бундай лойиҳалар амалга оширилгани йҳқ. Гравита ц ион йўллар қуриш фикрлари ҳам жуда ажойибдир.Бу фикрга биноан ерни аниқ хордаси бўйича тоннелқ қазилиб унда вакуум ҳосил қилинган тақдирда поездлар ташқи куч таъсирисиз тоннелнинг ярим йўлигача тезланиб борадилар ва иккинчи ярмида эса ҳаракат тезлиги секинлашиб боради. Назарий тушунчаларга кўра гравитағион йўллардаги ишқаланишга кетадиган қаршиликни йўқотила олинса (масалан, поездларни магнит қутблар орасига олиниб бўлса),бундай поездлар ерни ҳар қандай хорда оралиғини 42 минут 11 секундда босиб ўтиши мумкин экан, чунки оралиқ қанча узоқ бўлса, поездни йўлнинг биринчи ярмидаги тезланиши ҳам шунча кўп бўлади. Амалда гравита ц ион йўллар қуриш фикрлари метрополитен қурилишида қўлланилмоқда. Поездлар тўхташ жойидан сўнгги участка пастга қаратиб уклон берилган бўлиб поездни тезланишига ёрдам беради. Тўхташ жойига яқинлашгандаги уклон тепага қаратилган бўлса у тормозни ишлатмаса ҳам поездни секинлашига ёрдам беради.

Адабиётлар 1. И.А.Каримов – Ҳзбекистон XXI асрга интилмоқда. Т., "Ҳзбекистон", 2000, 345 бет 2. А.Ч.Касаев – Узбекистан моделқ развития: мир и стабилқностқ – основа прогресса. М.: "Дрофа", 2000, 494 с. 3. Б.А.Ходжаев – Ягона транспорт системаси. Т. "Ҳқитувчи", 1984, 212 бет. 4. И.Я Аксенов – Единая транспортная система. М.: Транспорт, 1991, 380 с. 5. Б.И.Шафиркин – Единая транспортная система и взаимодействие различнҳх видов транспорта. М. Вҳсшая школа, 1983, с. 6. Б.А.Ходжаев – Автомобильнҳе перевозки. Т. "Ҳқитувчи", 1991, 396 с. 7. Б.А.Ходжаев – Автотранспортда юк ва пассажирларни ташиш асослари. Т. "Ҳқитувчи", 2002, бет. 8. К.У.Улқджаев – Экономическая реформа на железнодорожном транспорте. Т: "Меҳнат", 1999, 262 с. 9. К.У.Улқджаев, С.В.Петрова, М.А.Бобожанов – Реформа на транспорте и связи. Т. "Узбекистан", 1993, 150 с. 10. В.А.Дмитриев – Народнохозяйственная эффективностқ электрификағии железной дороги и применения тепловозной тяги. М.: Транспорт, 1976, 262 с. 11. Б.Б.Сариев – Бозор иқтисодиётида транспорт хизмати (Ҳзбекистон Республикаси дарё флоти мисолида) Т.: Магистрлик диссертағияси, 1996, 59 бет.

Похожие

Транспортнинг асосий турлари ўртасида юк ва пассажир ташишни оқилона тақсимлаш

Транспортнинг мамлакат иқтисодиётидаги аҳамияти

Мамлакат иктисодиёти ривожланиш асосий боскичларида транспортнинг роли

Ташиш ишларини режалаштириш

«Темир йўллар умумий курси» фанини ўқитиш мақсади ва вазифалари. Темир йўллар ҳақида умумий тушунчалар.