Транспортнинг мамлакат иқтисодиётидаги аҳамияти - Транспорт - Рефераты

Транспортнинг мамлакат иқтисодиётидаги аҳамияти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

64.5 KB

Транспортнинг мамлакат иқтисодиётидаги аҳамияти Режа: 1. Ҳозирги замон транспорт тизими тушунчаси, таркиби ва тавсифи 2.Транспортнинг моддий неъматлар ишлаб чиқаришдаги ўзига хос хусусиятлари 3. Транспорт иқтисодиёт тармоғи сифатида

1.Ҳозирги замон транспорт тизими тушунчаси, таркиби ва тавсифи Транспорт тизими - ташиш жараёнида бир-бирига боғлиқ бўлган барча турдаги транспортлар комплексидир. Одатда “транспорт тизими” термини бирор давлатга, регион ёки катта шаҳарга тааллуқли маънода ишлатилади. Ҳозирги давр транспорт тизими таркибига қуйидаги транспорт турлари киради: темир йўл; денгиз; дарё; автомобиль; ҳаво; қувур орқали юборғич транспорти. Шунингдек, транспорт тизими таркибига шаҳар транспорти ва саноат транспорти воситалари ҳам киради. Шаҳар ичида ҳаракатланувчи турли транспорт комплекслари шаҳар транспорти дейилади. Саноат корхоналари, қурилиш, қишлоқ хўжалиги, савдо ва бошқа корхона ички ишларини бажарувчи транспортлар саноат транспорти дейилади. Магистрал транспорт дейилганда моддий маҳсулотлар ишлаб чиқарувчи ва уларни истеъмол қилувчи корхоналарнинг иқтисодий алоқалари манфаатлари йўлида юк ва пассажирларни узоқ массфаларга ташувчи транспорт тушунилади. Ўзбекистон магистрал транспорт таркибига темир йўл, автомобиль, ҳаво, қувур орқали юборғич транспортлари киради. Йўллар дейилганда транспорт воситалари ҳаракати учун махсус мосланган (ёки қурилган) ва жиҳозланган темир йўллар, автомобиль, дарё, ва бошқа сув ҳавзалари йўллари тушунилади. Транспорт узели дейилганда турли транспортларнинг туташадиган жойлари тушунилади. Бундай туташадиган жойлар асосан катта шаҳарлар, аҳоли яшайдиган жойлар, саноат ва курорт марказлари ҳамда дарё портлари, автомобиль ва темир йўл бекатларида бўлади. Транспорт воситаси дейилганда юк ва пассажирлар ташишга мўлжаланган темир йўл ва автомобиль транспортидаги локоматив, вагон, автомобиль, тиркама, кема, самолёт ва бошқалар тушунилади.

Транспортидаги техника жиҳозлари ва иншоотлар дейилганда транспортга қарашли завод (асосан таъмирлаш заводлари), устахоналар, омборлар, ортиш-тушириш жойлари, бекатлар, портлар, аэропорт бинолари, улардаги асбоб-ускуналар, йўл жиҳозлари, иншоотлар (кўприклар, тоннеллар, каналлар, шлюзлар) ва ҳоказо тушунилади. Юк обороти—юк ташиш жараёнида бажариладиган иш бўлиб, у тонналарда ўлчанувчи ташилган юк ҳажмини ўртача ташиш оралиғига кўпайтириш йўли билан аниқланади. Ўлчов бирлиги—тонна километр (ткм). Пассажир обороти пассажирлар ташиш жараёнида бажариладиган иш бўлиб, у ташилган пассажирлар сонини ўртача ташиш масофасига кўпайтириш йўли билан аниқланади. Ўлчов бирлиги-пассажир-километр (пасс-км). 1т юкни ўртача ташиш масофаси -ҳар бир тонна юкни ўртача ташиш масофаси бўлиб, у тонна-километрларда бажарилган пассажир оборотини тонна ҳисобида умумташилган юк ҳажмига бўлиш йўли билан аниқланади. 1 пассажирни ўртача ташиш масофаси -ҳар бир пассажирнинг ўртача ҳисобда юрган масофаси бўлиб, у барча бажарилган пассажир оборотларни умумташилган пассажирлар сонига бўлиш йўли билан аниқланади. 2.Транспортнинг моддий неъматлар ишлаб чиқаришдаги ўзига хос хусусиятлари Ишлаб чиқарувчи кучларнинг ривожлана бориши ва ижтимоий меҳнат тақсимоти натижасида турли ишлаб чиқариш тармоқлари вужудга келади. Бундай тармоқларга ер ости фойдали қазилма бойликларни ишлаб чиқариш саноати, қишлоқ хўжалиги, маҳсулотларга қайта ишлаб бериш саноати, транспорт ва шу кабилар киради. Транспорт муомала доирасида тайёр маҳсулотни ташиш билан моддий неъматлар ишлаб чиқаришнинг барча тармоқларидаги ишлаб чиқариш

жараёнини давом эттиради ва ишлаб чиқариш доираси билан истеъмол доирасини бир-бирига боғловчи восита бўлади. Транспорт тармоғида ҳам ишлаб чиқариш жараёни киши меҳнати ва ишлаб чиқариш воситаларидан унумли фойдаланиш орқали амалга оширилади, натижада маҳсулотнинг янги қиймати вужудга келади. Демак, транспорт ҳам моддий ишлаб чиқариш соҳасига киради. Лекин транспортнинг ишлаб чиқариш фаолияти қуйидаги хусусиятларга кҳра бошқа ишлаб чиқариш тармоқларидан жиддий фарқ қилади. Транспорт соҳасидаги ишлаб чиқариш жараёнида моддий неъматлар ишлаб чиқарувчи бошқа тармоқлар сингари хом ашё ва ярим тайёр маҳсулотлардан фойдаланилмайди. Ишлаб чиқаришнинг турли тармоқларида тайёрланган ва бир ердан иккинчи ерга ташилиши лозим бўлган маҳсулотлар транспортнинг меҳнат ашёси ҳисобланади. Бу маҳсулотлар ташилганда истеъмол қиймати сифатида кҳпаймайди, фақатгина уларнинг қийматига қиймат қҳшилади. Транспортда юк ва пассажирлар ташишнинг асосий ишлари қуйидаги уч элементга бўлинади: 1) транспорт воситаларига юк ортиш ёки пассажирларни чиқариш; 2) юк ва пассажирларни бир жойдан иккинчи жойга ташиш жараёнининг ўзи; 3) транспорт воситаларидан юк ёки пассажирларни тушириш. Юк ва пассажирларни бир жойдан иккинчи жойга ташишда уларни ортиш (чиқариш) ва тушириш элементлари ташиш жараёнининг ажралмас қисмидир. Юк ва пассажирларни транспортда бир жойдан иккинчи жойга ташиш ҳам ишлаб чиқариш, ҳам муомала доирасига тааллуқлидир.

3. Транспорт иқтисодиёт тармоғи сифатида Транспорт мамлакат ишлаб чиқарувчи кучларининг муҳим таркибий қисми бўлиб, юксак даражада такомиллашган транспорт воситаларисиз буюк давлат моддий-техника базаси яратиб бўлмайди. Иқтисодиётининг узвий қисми бўлган транспорт ишлаб чиқаришни ихтисослаштириш ва кооперағиялаш, меҳнатни тўғри тақсимлаш, савдо- сотиқ ишларини амалга оширишда ҳам муҳим ролқ ўйнайди. Транспорт ёрдамисиз янги ерларни очиш ва ўзлаштириш ҳамда табиат бойликларининг қазиб чиқаришни амалга ошириш мумкин эмас. Транспорт мамлакат иқтисодиётининг ҳамма тармоқларини бир-бирига боғловчи воситадир. Хом ашёлар, асбоб-ускуналар, ярим тайёр маҳсулотлар, ёнилғи ва бошқа турли хил маҳсулотларни саноат тармоқлари ва корхоналар ўртасида ташиш транс- порт ёрдамида амалга оширилади. қишлоқ хўжалигига минерал ўғитлар, қишлоқ хўжалик машиналари, ёнилғи ва бошқа нарсалар етказиб беришда, қишлоқ хўжалик маҳсулотларини истеъмолчиларга етказиб беришда ҳам транспорт катта ролқ ўйнай- ди. Саноат ва қишлоқ хўжалик тармоқларининг ривожланиши, турли корхоналар ўртасида йўлга қўйиладиган иқтисодий алоқалар транспорт воситаларининг мунтазам ва унумли ишлашини талаб қилади. Транспортдан корхоналарнинг ички ишлаб чиқариш жараёнларида ҳам кенг фой- даланилади. Унинг ёрдамида корхонанинг ички юклари ташилади: турли хом ашёлар , ярим тайёр маҳсулотлар, ёнилғи ва бошқалар омборлардан иш жойларига (ғехлар- га) келтирилади, тайёр маҳсулотлар эса иш жойларидан омборларга ташилади ва ҳоказо. Корхона ичида қайси тур транспорт воситасидан фойдаланиш лозимлиги шу корхонанинг ишлаб чиқариш қуввати, меҳнатталаб ишларнинг қанчалик механиза- ғиялаштирилганлиги ва технологик жараёнларнинг қандай ташкил қилинганлигига қараб аниқланади.

Аҳолини бир ердан иккинчи ерга ташишда транспортнинг аҳамияти йилдан-йилга ортиб бормоқда. Бу иш асосан пассажир транспорти ёрдамида амалга оширилади. Пассажир транспортининг асосий вазифаси-меҳнаткашларни ўз вақтида иш жойларига ва ишдан сўнг уйларига етказиб қўйиш, иш жараёнида ишчи ва хизматчиларни корхона ва ташкилотлар ўртасида ташишдан иборатдир. Булардан ташқари пассажир ташувчи транспорт аҳолининг бевосита ишлаб чиқариш билан боғлиқ бўлмаган шахсий эҳтиёжларини ўташда, уларни дам олиш уйларига ва санаторийларга қисқа муддат ичида элтиб қўйишда жуда катта аҳамияга эгадир. Транспорт аҳолининг маданий савиясини оширишда ҳам катта воситачилик ролини ўйнайди. Транспорт ёрдамида китоб ва кинофилқмлар келтириш, музейларга бориш ва чет эл халқлари маданиятининг дурдона асарлари, жаҳон театр маданияти ва ҳоказолардан баҳраманд бўлиш мумкин. Бундан ташқари транспорт ёрдамида олимлар, ёзувчилар, рассом ва музикашунослар конференғиялари, симпозиумлари, кўргазмалари, фестиваллари, йиғилишлари, фикр ва тажриба алмашишлари ўтказилади. Булар ҳаммаси кишилар билим ва маданий савиясининг ошиши учун катта олимдир. Кейинги йилларда турли транспорт воситаларида Ватанимиз бўйлаб ва чет мамлакатларга туристик саёҳат қилиш меҳнаткашлар орасида кенг тарқалди. Халқаро савдо, туристик ва бошқа алоқаларининг янада ривожланиши, фан ва техника, маданият ва спорт соҳасидаги ўзаро муносабатларнинг янада равнақ топиши транспорт воситалари ва алоқа йўлларининг ривожланишига кўп жиҳатдан боғлиқдир. Аҳоли учун саноат ва озиқ-овқат молларини ўз вақтида ташиб бериш транспортнинг асосий вазифаларидан биридир. Транспорт давлат мудофаа ишларида ҳам жуда катта аҳамиятга эга. Ҳозирги замон транспортисиз мамлакатимиз мудофаасини тасаввур ҳам қилиб бўлмайди, чунки транспорт қўшинларни ва уларнинг моддий-техника

базасини ҳамда қурол-яроғини бир жойдан иккинчи жойга кўчирибгина қолмай, кўпчилик ҳарбий қурол-яроғларнинг узвий қисми ҳам бўлиб қолди. Транспорт жуда кўп моддий ресурслар ва ёнилғини (металл, тошкўмир, нефть, ёғоч ва шунга ўхшаш маҳсулотларни) ҳамда мамлакатда ишлаб чиқариладиган энергетик қувватларни кўп истеъмол қилиш устига унинг айрим саноат ва транспорт турлари негизида Ўзбекистон автомобилсозлик, самолётсозлик каби янгидан-янги тармоқлари вужудга келди ва улар йилдан- йилга ривожланиб бормоқда. Ҳар бир транспорт тури ва бутун транспорт тизими олдига қуйидаги талаблар қўйилади: барча иқтисодиёт (халқ хўжалиги) тармоқлари ва аҳолига хизмат кўрсатишнинг ҳамма турларига бўлган эҳтиёжни тўла қондириш; ташиш вақтларини қисқартириш, юк ва айниқса пассажирлар ташиш тезлигини ошириш; бутун йил давомида, кечаю кундуз, об-ҳаво инжиқликлари ва бошқа турли сабабларга қарамай, ташиш мунтазамлигини сақлаш; пассажирларга имкони борича қулайликлар яратиш; ташиш жараёнида юкларни ҳар томонлама ва тўлиқ сақлаб боришни таъминлаш; ҳаракат хавфсизлигини таъминлаш; атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва бошқалар. Ушбу талабларни комплекс равишда бажариш техник-иқтисодий жиҳатдан анча мараккабдир. Шунинг учун транспорт тармоғини такомиллаштиришни фундаментал ва барча амалий фанлардаги мавжуд техника, технология, иқтисодий, ташкилий ва бошқарув ишлари ютуқларини тадбиқ қилиш асосида олиб бориш зарур бўлади.

Адабиётлар 1. И.А.Каримов – Ҳзбекистон XXI асрга интилмоқда. Т., "Ҳзбекистон", 2000, 345 бет 2. А.Ч.Касаев – Узбекистан моделқ развития: мир и стабилқностқ – основа прогресса. М.: "Дрофа", 2000, 494 с. 3. Б.А.Ходжаев – Ягона транспорт системаси. Т. "Ҳқитувчи", 1984, 212 бет. 4. И.Я Аксенов – Единая транспортная система. М.: Транспорт, 1991, 380 с. 5. Б.И.Шафиркин – Единая транспортная система и взаимодействие различнҳх видов транспорта. М. Вҳсшая школа, 1983, с. 6. Б.А.Ходжаев – Автомобильнҳе перевозки. Т. "Ҳқитувчи", 1991, 396 с. 7. Б.А.Ходжаев – Автотранспортда юк ва пассажирларни ташиш асослари. Т. "Ҳқитувчи", 2002, бет. 8. К.У.Улқджаев – Экономическая реформа на железнодорожном транспорте. Т: "Меҳнат", 1999, 262 с. 9. К.У.Улқджаев, С.В.Петрова, М.А.Бобожанов – Реформа на транспорте и связи. Т. "Узбекистан", 1993, 150 с. 10. В.А.Дмитриев – Народнохозяйственная эффективностқ электрификағии железной дороги и применения тепловозной тяги. М.: Транспорт, 1976, 262 с. 11. Б.Б.Сариев – Бозор иқтисодиётида транспорт хизмати (Ҳзбекистон Республикаси дарё флоти мисолида) Т.: Магистрлик диссертағияси, 1996, 59 бет.

Похожие

Мамлакат иктисодиёти ривожланиш асосий боскичларида транспортнинг роли

Транспортнинг янги турлари

Мамлакат ягона транспорт тизими эксплуатациясини такомиллаштириш

Темир йўл транспорти тавсифи, ютуқлари ва ривожланиш муаммолари

Транспортнинг асосий турлари ўртасида юк ва пассажир ташишни оқилона тақсимлаш