Мамлакат ягона транспорт тизими эксплуатациясини такомиллаштириш - Транспорт - Рефераты

Мамлакат ягона транспорт тизими эксплуатациясини такомиллаштириш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

154 KB

Мамлакат ягона транспорт тизими эксплуата ц иясини такомиллаштириш Режа: 1. Транспорт-экспеди ц ион хизмат кўрсатишни яхшилаш. 2. Халқаро терминалларда юк ташиш. 3. Юк ташиш ишларини йириклаштириш. 4. Юкларни контейнер ва тагликларда пакетлаб ташиш. 5. Оқилона бўлмаган (норационал) юк ташишни қисқартириш. 6. Юк ортиш ва тушириш ишларини ташкил этиш. 7. Транспорт турлари ишини мувофиқлаштириш. 8. Ли ц ензия бериш тартиби . 9. Т ў лов кира ҳақи тизимини такомиллаштириш.

Турли транспорт воситалари туташган жойларида содир бўладиган харажатлар миқдорини, юкларнинг сақланиши, тара харажатлари, заҳиралар қолдиғининг миқдори ва транспортга бевосита тааллуқли бўлмаган бошқа харажатлар миқдори транспорт эксплуатағияси қандай ташкил қилинишига кўп даражада боғлиқдир. Бундай харажатлар миқдори анча катта бўлиб, уни камайтириш учун транспорт ишини такомиллаштириш, ижтимоий ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш, мамлакат ягона транспорт тизимини янада ривожлантириш вазифаларига муҳим тадбир сифатида қараш керак. Транспорт билан боғлиқ харажатларни қисқартириш ва яқин келажакда амалга оширилиши зарур бўлган ташкилий ва техник тадбирларга транспорт- экспедицион хизмат кўрсатишни яхшилаш, юкларни контейнер ва тагликларда ташиш, оқилона бўлмаган юк ташишларни қисқартириш, турли хил транспорт ишларини ўзаро мувофиқлаштириш, лицензиялаш механизми билан ҳар хил мулкдорларга қарашли автомобиль транспорти ишини тартибга солиш, тҳлов кира ҳақларини такомиллаштириш ва бошқалар киради. 1. Транспорт-экспеди ц ион хизмат кўрсатишни яхшилаш. Ҳозирги кунда Ўзбекистон автомобиль транспорти билан темир йўл бекатлари ва Амударё сув портларида йилига деярли 30 млн. тонна юк ташиб кетилади ёки олиб келинади. Бундай жойлардан минтақавий автомобилларда ташиш уюшмалари автомобиллари билан жами 60 фоизга яқин юк олиб кетилади ёки ташиб келтирилади. Бу билан боғлиқ бўлган ёрдамчи транспорт ишларининг асосий қисмини кўп ҳолларда юк олувчилар ёки юк жўнатувчилар бажаради. Ахборот ишлари, ҳужжатларни расмийлаштириш, юк ташишни режалаштириш, юкларни комплектлаш, ҳисоблашлар ва бошқа ёрдамчи ишлар ҳам кўпинча марказлаштирилган тартибда бажарилмайди. Бунда юк ташишнинг ягона транспорт жараёни 2…3 мустақил қисмга бўлиниб кетади. Бундай шароитда меъёрида ишлаб турган ягона транспорт тизими олдига юкларни "жўнатувчидан омборидан юк олувчи омборигача"

ташиш ишлари юк жўнатувчи ва олувчининг иштирокисиз ягона ҳужжат бўйича амалга оширилиши вазифа қилиб қўйилиши мумкин. Бундай ҳолларда транспорт жараёни узлуксиз амалга оширилиши билан бирга ягона транспорт тизимидан фойдаланувчиларга транспорт-экспедицион хизмат кўрсатиш ишлари марказлаштирилган усулда бажарилади. Барча ёрдамчи ишлардан, яъни юкларни темир йўл бекатларига ва Амударё дарё портларига автомобиль транспортида олиб келиш ёки аксинча улардан олиб кетиш ҳамда юкларни жўнатувчи омбордан юк олувчи омборигача элтиб бериш ишларидан юк эгаларини озод қилиниб, бундай ишларни транспорт- экспедицион хизматларини бажарувчи махсус ташкилотлар бажаради. Ҳозирда мавжуд махсус транспорт-экспедицион ташкилотларнинг иш тажрибаси улар фаолияти юқори даражада самарали эканлигини кўрсатмоқда. Бунда экспедиторлар ва юк ортувчи ишчилар сони кескин қисқаради, автомобиллардан фойдаланиш яхшиланади, айрим ҳолларда юк ташиш харажатлари 2…3 марта камаяди, вагонлар, автомобиллар, ортиш- тушириш машина ва механизмларнинг бекор туриб қолиш вақтлари сезиларли даражада қисқаради, юкларни бир транспорт туридан иккинчисига ўтказишни расмийлаштириш билан шуғулланадиган ходимлар сони кескин камаяди ёки улар умуман керак бўлмай қолади, темир йўл бекатлари ва портлардан олиб кетилмаган қолдиқ юклар ҳажми камаяди. Қ орақолпоғистон, Тошкент шахар ва барча вилоятлар автомобиль транспортида юк ташишдаги ёрдамчи ишларни марказлаштирилган усулда бажаришдан олинадиган тежам ҳар бир тонна юк учун ўрта ҳисобда 1,0-1,2 минг сҳмни ташкил қилади. Ҳисобларга кўра, Ўзбекистонда транспорт-экспедицион хизмати ўз ичига олиши мумкин бўлган ишлар ҳажми 2010 йилда тахминан 50 млн. тонна бўлиб, шунда темир йўл бекатига келтирилган ва бекатдан олиб кетилган юклар 40 млн. тоннани ташкил этиши мумкин. Транспорт-экспедицион хизмати Тошкент шаҳар, вилоятлар ва Қ орақалпоғистон автомобиль транспорти уюшмаси тизимида ёки темир йўл

транспорти тизимида ташкил қилиниши мумкин. Ҳозир бу тизимларда транспорт-экспедицион хизматини ташкил қилиш тез суръатлар билан ривожланмоқда. Транспорт-экспедицион хизматининг бу икки йўналишидаги ривожланишини таққослаш уларнинг ҳар бири ўз афзалликларига эга эканлигини кўрсатади. Транспорт-экспедицион хизматини темир йўл тизимида ташкил қилиш юк ортиш ва юк тушириш механизмлари ва омбор хҳжалигидан тўла фойдаланиш имконини беради, вагонлар туриб қолишини камайтиради, бекатларда автомобилларга юк ортиш ишларидан ишчиларни батамом озод қилади ва малакали ишчи кадрларга таянган ҳолда транспорт-экспедиғия ишларининг тезроқ йўлга қўйилишига олиб келади. Бундай ҳолларда автомобилда юк ташиш ишлари юқорида келтирилган уюшмалар автомобиль транспорти ташкилотлари томонидан олдиндан тузилган шартнома бўйича бажарилади. Бундай тизим юкларни етказиб берувчи омборидан юк олувчининг омборига бевосита етказиб беришни таъминлайди. Тошкент темир йўли товар бекати, мана шу тизим асосида ишлайди. Лекин бу тизим юкларни бевосита автомобилда ташиб дарё портларига, аэропортларга хизмат қилиш учун автомобиль транспортида параллел ташкилот ташкил қилишни тақазо этади. Транспорт-экспедицион хизматини автомобиль транспорти тизимида ташкил қилиш юкларни автомобиллардан темир йўл вагонига ортишда ва аксинча темир йўл вагонидан автомобилларга ортишда ҳужжатларни қайта расмийлаштиришни талаб қиладики, бунинг учун параллел штатлар сақлашга тўғри келади. Бунда мижозлар ва транспорт корхоналари ўртасидаги ўзаро алоқа бирмунча мураккаблашади. Лекин транспорт- экспедицион хизмати шундай ташкил этилганда юкларни бевосита автомобилларда сув ва ҳаво транспорти портларидан ташиш ҳам мумкин бўлади.

Транспорт-экспедицион хизматини ривожлантиришнинг мақсадга мувофиқ йўналишини илгари ташкил қилинган транспорт-экспедицион ташкилотлари тажрибасини ҳисобга олган ҳолда ҳал қилиш зарур. Транспорт-экспедицион хизматининг у ёки бу тури келажакда кенг тарқалиши ва мамлакат ягона транспорт тизимининг транспорт турларини бир-бирига боғлаб турувчи ажралмас қисми бўлиб қолиши керак. Тажрибалар шуни кўрсатадики, юк ташиб келтириш ва олиб кетишдаги ҳамма ишлар транспорт-экспедицион хизмати билан тўла таъмин этилганда бир йилда иқтисодиётдаги транспорт харажатларини тахминан 2 млрд. сҳмга камайтириш имконини беради. Шуни қайд қилиш зарурки, харажатларни бундай камайтиришга қўшимча инвестицион маблағ сарфламай, фақат ташкилий тадбирлар ўтказиш йўли билан эришилади. Пассажирларга комплекс транспорт-экспедицион хизмати кўрсатиш кўп ҳолларда транспортдан фойдаланувчиларга чипта сотиб олиш, кўп юклари ва багажларни келтириб бериш, транспортнинг бир туридан иккинчисига ўтиш учун бир қанча қулайликлар яратади. Мамлакатимизда аҳолига транспорт-экспедицион хизмати кўрсатиш билан транспорт компания ва уюшмаларнинг пассажирлар хизмати бўлими, туристик экспедицион бюролари, пассажир транспортларига илгаридан чипта сотиш агентликлари, аҳолига транспорт-экспедицион хизмати кўрсатиш махсус корхоналари, хорижий туристлар учун республика акғионерлик жамияти—«Интурист» ва бошқа ташкилотлар шуғулланади. Транспорт-экспедицион хизматини ташкил қилишда барча турдаги транспортларда ҳам пассажирлар ва улар кўп юклари ҳамда багажларини ташиш ишлари бир хил, чипта ҳужжатлари иложи борича ягона бўлиши тақазо этилади. Бу нарса бир неча пассажир транспорти турларидан фойдаланганликда пассажирларга қулайликлар яратади. Шуни яна бир бор такрорлаш зарурки, пассажирларга қулайликлар яратишда чипталарни бир неча (15) кун илгари сотиш ва пассажирлар багажларини келтириб бериш ва бир транспорт туридан иккинчисига ўтишда уларга зарур хизмат кўрсатиш

жуда катта аҳамиятга эгадир. Пассажирларга транспорт-экспедицион хизмати комплекс ташкил қилинганда уларга қўшимча хизматлар ҳам кўрсатиш мумкин. Масалан, аҳолига туристик хизматлар кўрсатиш (саёҳат қилишни ташкил этиш, меҳмонхоналарга жойлаштириш, театр ва музейларга чипта сотиш ва ҳоказо). 2. Халқаро терминалларда юк ташиш. Халқаро юк ташишда икки усул мавжуд бўлиб унинг биринчисида юклар жўнатувчидан юк қабул қилувчига тўғридан-тўғри етказиб берилса, иккинчисида жўнатиш ва (ёки) қабул қилиш жойларидаги терминалларга етказиб берилади. Иккинчи усулни терминал тизимли халқлараро юк ташишлар деб юритилади ва унда транспорт жараёнини ташкил этиш асосий звеноси (бҳғини) вазифасини терминаллар бажаради. Терминаллар аксарият транспорт-экспедицион ишларни бажарадилар. Терминал ибораси халқаро иқтисодий алоқаларни ривожланиши натижасида МДҲ давлатларига етиб келган бўлиб, унинг том маъноси инглиз тилидаги terminal сўзи бўлиб, охирги тҳхташ жойини билдиради. Жаҳон амалиётида эса treight terminal ибораси ишлатилиб, унинг маъноси транспорт-тарқатувчи марказ бўлиб, турли хил товарларни омборларда (заруратга кўра)тижорат мақсадида сақлаш билан бирга, ҳар хил зарурий хизматларни ҳам бажаради. Терминал ёки терминал мажмуи-ҳозирги замон талабига биноан технологик жиҳозланган, товарларни транспортировкалаш ва уларни гуруҳлаб тарқатиш билан боғлиқ комплекс инженер-техник иншоот бўлиб, унда қуйидаги ишлар бажарилиши мумкин: - божхона ишловларини бажариш; - ортиш-тушириш ишлари; - кенг номенклатурадаги товарларни (контейнерларда келган товарларни ҳам) сақлаш; - сархиллаш ва жўнатишга тайёрлаш;

- транспорт воситаларига техник хизмат кўрсатиш ва уларга тҳловли жой бериш; - суғурталаш ва ҳисобот ишларини бажариш; - ахборот хизмати, бошқа терминаллар, юк жўнатувчи ва қабул қилувчилар билан алоқани ташкил этиш; - меҳмонхона туридаги хизматни ташкил этиш. Терминалнинг асосий вазифаси юкларни (бўлиб)тарқатишдан иборат. Терминаллар, асосан йирик темир бекатларида, дарё пристанларида, аэропортларда, юк автомобили бекати (ЮАБ)ларида ташкил этилади. Йирик темир йўл бекатларида махсуслаштирилган контейнер терминаллари ҳам бўлиши мумкин. Баъзи бир корхона ва ташкилотларга хизмат кўрсатувчи очиқ турдаги ёки ёпиқ турдаги терминаллар бўлиши мумкин. Ёпиқ турдаги терминалга 2001 йил нефть ва нефть маҳсулотларини +амчиқ довони орқали ташиш билан боғлиқ Ангрен ва Поп нефть маҳсулотлари терминалини мисол қилиб келтириш мумкин. Терминал тизимида ташишни ташкил этувчиларга қуйидагилар киради: - экспедиторлар . Экспедиторлар юкларни жўнатиш ва келтириш билан боғлиқ ходимлар бўлиб, улар ўз номларидан ёки ваколатини олган корхона (ташкилот) номидан шартнома тузиб ташиш ишлари жавобгарлигини олган шахслардир; - юк ташувчилар . Юк жўнатиш жойидан уни етказиб бериш жойигача ташиш ишларини бажарувчи транспорт ташкилоти ёки шахсий мулк (транспорт) эгаси. Ўзбекистон республикасида терминал тизимида юк ташувчиларга, Тошкент аэропорти терминали, пахта толаси темир йўл терминаллари (Бухоро ва Сирдарёда) ва “Ҳзшаҳарлараротранс- Узмежгортранс” хиссадорлик юк автомобиль бекатларини киргазиш

мумкин. Пахта толаси терминали ҳар бир вилоятда ҳам ташкил этилиши режалаштирилган. Терминал тизими технологияси орқали юк ташишда йирик ва майда компаниялар фойдаланадилар.Транспорт-экспедиғияси хизматлари бозорининг бешафқат рақобати шароитида терминал тизимлари товарларни тезлаштириб етказиб беришга имкон яратиб беради; терминаллар аксарият ҳолларда талаб ва таклиф мавсумий ўзгаришларини мавжудлиги билан боғлиқ омборлар заҳираларига эга бўлишлари имконини беради; тижорат(товарни баланд нарх билан сотиш ва қулай солиққа тортилиш) мақсадида товарларни узоқ вақт сақлаш имконлари мавжудлиги кўпчилик корхоналарни терминал технологияларидан фойдаланиб, ўзларининг омбор хҳжаликларидан воз кечишларига имкон яратиб беради. Бунинг мисолига “Ўзбекпахтасаноати” қошида ташкил этилган терминаллар пахта тозалаш заводларининг ўз омборларига зарурат йҳқлигини келтириш мумкин. Давлат миқёсида барча транспортлар инфратузилмаси ривожида терминал тизимининг аҳамияти катталигининг ҳисобга олиниб ривожланган мамлакатлар халқаро юк ташишларни тартибга солиш мақсадида махсус қонунлар қабул этилган. Масалан, Японияда юк ташиш терминал тизимини ривожлантиришга автомобиль транспорти терминаллари тўғрисидаги қонун асос бўлган. * А. С. Шустов, Е. А. Малишева маълумотларига кўра ҳозирги кунда Японияда 1500 дан ортиқ махсуслаштирилган терминаллар, шу жумладан “Сейко”соатини тарқатиш маркази, тез бузилувчи қишлоқ хҳжалик маҳсулотларига ишлов берувчи “Дейкоку” терминалини келтириш мумкин. Россияда ҳам махсус Терминал номли давлат инновағион дастури қабул этилган. Халқаро терминаллар орқали юк ташишни ташкил этишда қуйидагиларни инобатга олиш керак: - ташиш технологиясини, ҳаракатни ташкил этиш тизими ва транспорт ҳаракати маршрутини танлаш;

- зарур бўлган транспорт воситалари танлови ва ҳисоби; - транспорт воситалари ҳаракат жадвалини ишлаб чиқиш ва уни алоқадор корхоналар билан келишиш. Ҳаракатни ташкил этиш қуйидагича бўлиши мумкин: тўғридан- тўғри(бир транспорт воситаси юкни жўнатиш терминалидан то етказиб бориш терминалигача) етказиш; участка терминалигача (оралиқ терминалда ярим тиркамани ёки контейнерни алмаштириш)етказиш; эстафета (ҳайдовчи ёки экипажни маршрут ичи оралиқ терминалида) алмашуви. Ўзбекистонда ҳаво транспорти бўйича юк ташиш терминаллари Тошкент аэропортида ва Асакадаги “УзДЭУавто” заводи комплектағияси юкларига хизмат этувчи Андижон аэропортида мавжуд. - ғарбий Овропа мамлакатларида ва Россияда қуйидаги терминал шахобчалари мавжуд: - Овропа тизими терминаллари (жумладан интерконтейнер шахобчаси); - икки-уч мамлакатни бирлаштирувчи терминал шахобчалари; - айрим транспорт компанияларига қарашли мулқти ва бимодалқ юк ташиш терминаллари. 3. Юк ташиш ишларини йириклаштириш. Бажарилган илмий текшириш ишлари йирик саноат корхоналарига, ишлаб чиқариш комбинатларига олиб борувчи кам фаолиятли ички темир йўлларнинг юк обороти автомобиль транспортига берилса ва суткали юк обороти кичик бўлган темир йўл бекатлари ёпилса, катта иқтисодий самара олиниши мумкинлигини кўрсатади. Тадқиқотчи олимларнинг маълумотларига кўра, ҳамма юк бекатларининг 22 фоизидан ортиқроғида суткали юк обороти (жўнатиш ва қабул қилиш) 3 вагондан ортмайди. Бунда юк бекатлари ишини тҳхтатиш, уларнинг техникадан фойдаланиш ва хизматчи ходимларни сақлаб туришга қилинадиган харажатларини қисқартириш юкларни аралаш темир йўл-

автомобиль транспортида ташишни ривожлантиришга имкон беради ва иқтисодиётга катта фойда келтиради. Инвести ц ион маблағлар иқтисодий самараси бўйича бекат ва узелларда юк ташиш ишларини йириклаштириш ва уларни механизағиялаш автомобилларда юк ташиш масофасини сезиларли даражада ошириб юбормаган тақдирда ички темир йўлларнинг қайта тузиш ишлари ичида биринчи масалалардан ҳисобланади. 4. Юкларни контейнер ва тагликларда пакетлаб ташиш. Сўнгги йилларда юкларни контейнер ва тагликларда пакетлаб ташиш тобора кенг ривожланмоқда. Транспортда юк оборотининг ҳсиши билан бундай юк ташишлар миқдори ҳам орта боради. Юкларни контейнер ва тагликларда ташишдан олинадиган фойда жуда каттадир, чунки улар юк ортиш ва юк тушириш ишларида меҳнат ва тара сарфини анча қисқартиради. Гарчи контейнер ва тагликларда ташиш мақсадга мувофиқ бўлган юклар умумий юк ташиш ҳажмининг 10 фоиздан камини ташкил қилса ҳам, лекин юкларни тушириш ва ортишда ҳамма юк ортувчи ишчиларнинг 45…50 фоизи банд бўлади. Контейнер ва тагликларни кўплаш юк ортиш ва тушириш ишларига сарфланадиган меҳнатни 8…10 марта ва ундан ортиқроқ камайтиришга ёрдам беради. Ҳисобларга кўра, ҳар йили тара учун бир неча млрд. сҳм харажат қилиниб, уни тайёрлашга эса кўп миқдорда ёғоч, ўраш-жойлаш матоси, металл сарфланади. Бунинг устига тараларнинг кўпидан фақат бир мартагина фойдаланилади. Контейнер ва тагликларда юк ташишни ташкил қилишда бу харажатлар кескин камаяди, чунки кўп юклар тарасиз ёки истеъмолчи тарасида ташилиши мумкин, юкларнинг бир қисми эса соддалаштирилган тараларда ташилади. Бу тараларнинг қиймати яшикларга нисбатан ўртача 3… 4 марта кам бўлади. Бундан ташқари, контейнер ва тагликларда ташиш юкларни тҳкилишдан ва бузилишдан сақлайди (масалан, дераза ойнасининг

синиши оддий юк ташишда 10 фоизга яқин. Уялаб ғишт ташишдаги синишдан келадиган умумий зарар бир йилда 100 млн. сҳмга етади). Маҳсулотларни контейнерларда ёки тагликларда ташишни ташкил қилиш бундай йҳқотишларни минимал даражага олиб келади. Контейнерларни, бир қанча ҳолларда тагликларни кўпланишнинг камчилиги уларнинг ўзини ташишга қилинадиган харажатларнинг кўплиги ҳисобланади, чунки контейнерларни ўз оғирлиги тара ёки ўраш-боғлаш материаллари оғирлигидан гоҳо бир неча бор ошиб кетиши мумкин. Контейнерларни бўш қайтиши билан боғлиқ бўлган қўшимча харажатлар ҳам бу усулнинг камчилигидир. Лекин юк ташишдан олинадиган тежам ҳажмига нисбатан бу харажатлар ҳажми анча камдир. Масалан, оловбардош ғиштларни бевосита вагонларда ташиганда умумий харажатлар (синишини ҳам ҳисобга олганда) 1 тоннаси учун 5,5 минг сҳмни ташкил қилади. Контейнерларда ташилганда эса ташиш харажати деярли 1,5 марта, яъни тоннаси учун 2,2…2,7 минг сҳмгача кўпаяди, лекин транспортга ортиш ва тушуриш ишларига кетган умумий харажатлар синишдан кўриладиган зарар тоннасига 2,5 минг сҳмни ташкил қилади. Ортиш ва туширишга сарфланадиган меҳнат ҳажми юк ташиш давомида 3,5…4 марта қисқаради. Натижада моддий ресурсларни тежаш ҳам катта беради. Масалан, 2,5 млн. тонна юк ташиш учун контейнерлар ва тагликлар ясашга 8 минг тоннага яқин пҳлат ва 310 минг куб метр ёғоч материали керак ҳлади. Контейнер ва тагликларда юк ташилганда тара тайёрлашга сарфланадиган пҳлат миқдори бир йилда тахминан 2,75 минг тонна қисқаради, яъни сарфланган металл тахминан 3 йил мобайнида тарага сарфланадиган металлнинг қисқариши билан ўз ўрнини тҳлдиради. Металлдан ясалган контейнер 8…10 йил хизмат қилади. Бинобарин, металл сарфининг деярли 3 марта қисқаришига эришилади. Шу давр ичида ёғоч материаллар тежами 110 минг куб метрга етади. Контейнер ва тагликларда юк ташишнинг самаралилиги ҳақида келтирилган бу маълумотлар улар иқтисодиётга транспорт харажатларини

камайтиришда ва мамлакатимиз ягона транспорт тизими ишини такомиллаштиришдаги асосий йўналишлардан бири эканлигини яққол кўрсатади. 5. Оқилона бўлмаган (норағионал) юк ташишни қисқартириш. Транспортда транспорт турлари бўйича (айрим автомобиль транспорти корхоналари бўйича) юкларни тақсимлашда иқтисодий жиҳатдан асосланмаган оқилона бўлмаган юк ташиш ҳоллари ҳамон учраб туради. Бунга юк жўнатувчиларни истеъмолчиларга оқилона бўлмаган этиб бириктириб қўйиш натижасида рўй берадиган қарама-қарши юк йўналишларда ва бир-бирини кесиб ўтган йўлларда юк ташиш, шунингдек транспорт воситасининг ортиқча унумсиз йўл юришлари киради. Тошкент шаўридаги корхоналарнинг жойланишида, истеъмолчиларни юк етказиб берувчиларга мақсадга мувофиқ ҳолда бириктириб қўйишда, автомобилда юк ташиш ишларини, йўлда бўш юришларни камайтирадиган оқилона маршрутларни ташкил қилишда республика Фанлар академияси Кибернетика институти ҳисоблаш марказининг электрон-ҳисоблаш машиналарида ўтказилган ҳисоблар мавжуд кўрсаткичларга нисбатан бир тонна-километр ишни 10 фоиз қисқартириш мумкинлигини кўрсатди. Фақат ғишт олувчиларни Тошкент ғишт заводларига мақсадга мувофиқ равишда биркитиб қўйиш юк ташиш масофасини ўртача 12 км дан 9 км гача қисқартиради, ҳар тонна ғишт ташишда 150 сҳм тежаш имконини беради. Мамлакатимиз ягона транспорт тизимига кирувчи ҳамма транспорт турларини бирлаштирувчи оқилона юк ташишни ва ягона режалаштириш тизимини ташкил қилиш зарур. Автомобиль транспорти ишларини янада такомиллаштиришда ҳал қилувчи ташкилий чоралардан бири ҳамма хусусий мулк эгалари автомобилларини акғиядорлик жамиятларига бирлаштириш. Бундай тадбирлар юкларни автомобилларда ташишни режалаштиришда

раҳбарликни кучайтиришни кўзда тутади ва айрим транспорт ташкилотларининг фаоллигини оширади. 6. Юк ортиш ва тушириш ишларини ташкил этиш. Юк ортиш ва юк тушириш ишларида омборларни четлаб ўтиб, бевосита бошқа транспортда ташишни ташкил қилиш, асосан сув транспорти портларида ва темир йўл бекатларида вагонлардан (кемалардан) юк туширганда уни бевосита автомобилга ёки бевосита автомобилдан вагон (кема)ларга ортиш кенг тарқалмоқда. Масалан, юкларни ёпиқ вагонлардан туширишда бевосита транзит усулини кўпланиш 50 фоизгача тежам беради, юкларнинг сақланиши ортади ва омборларга бўлган эўтиёж камаяди. Юк ортиш ва тушириш ишларида транзит усулини кўпланишнинг тарқалиши юкларни мунтазам етказиб бериб туришни ва шу билан бирга вагон саройларини бирмунча кенгайтиришни талаб қилади, чунки вагонлар юк туширишда ёки юк ортишда кўп вақт туриб қолади. Лекин бундан кўриладиган фойда анча катта бўлиб, қўшимча юк вагонлари нархи замонавий омборлар қуриш харажатларидан сезиларли даражада камдир. Бунда шуни айтиш зарурки, юк вагонлари саройини кенгайтириш билан бирга вагонларни юклаш ёки бўшатишда тҳхтаб қолганлари учун иқтисодий жиҳатдан асосланган ҳақ белгиланиши лозим. 7. Транспорт турлари ишини мувофиқлаштириш. Шаҳар ичи ва шаҳардан узоқ бўлмаган маршрутларда ҳар хил транспорт турларида пассажирлар ташишни ва шаҳар ичи барча турдаги пассажирлар ташиш маршрутларини мувофиқлаштириб ривожлантириш масалалари билан шуғулланиш учун йирик шаҳарларда барча турдаги пассажирлар ташиш ишларини мувофиқлаштириш бошқармалари бўлиши мақсадга мувофиқлигини ҳамда уларни самарали бошқариш, бозор

иқтисодиёти шароитида талаб ва таклифни ўзаро мувофиқлаштириш, ҳсиб бораётган шаҳар ижтимоий-иқтисодий, маданий тармоқлари ва бевосита ишлаб чиқариш кучларининг пассажирларни ташиш транспорт хизматига бўлган эўтиёжининг тўлароқ қондирилишини таъминлаш мақсадида 1992 йили июн ойида Ўзбекистон республикаси Вазирлар маҳкамасининг қарорига биноан Тошкент шаўри бўйича барча барча пассажирлар ташиш транспорт (автобус, ер усти электр транспорти ва метрополитен)ларни ягона бошқарув ташкилоти "Тошшаҳарйўловчитранс" Давлат акғионерлик уюшмасига бирлаштирилди. Ҳозирги кунда айни уюшма тасарруфида шаҳар ва шаҳар атрофи автобус маршрутлари, трамвай, троллейбус ва уч йўналиш бўйича метрополитен транспортлари 2,5 млн.ли Тошкент аҳолисига пассажирларни ташиш хизматини бажариб турибди. Пассажирлар ташиш бўйича айни самарали йўналишни вилоятлар марказий шаҳарлари бўлмиш Самарқанд, Андижон, Фарғона, Наманган, Бухоро, Жиззах, Урганч, йирик саноат шаўри Олмалиқ ва +орақалпоқистон республикаси пойтахти Нукус, келгусида Навоий шаҳарларида амалга оширишлик долзарб масалалардан биридир. Одатда бундай бошқарув ташкилотлари шаҳар ва вилоят ҳокимиятларида ташкил этилган автомобилларда ташишни ташкил этиш уюшмалари тасарруфида бўлишлари мақсадлидир. Бундай ягона уюшма ҳокимиятлар бошчилигида пассажирлар ташувчи автомобиль ва электротранспорт(троллейбус) турларини ривожлантириш, магистрал транспорт маршрутлари ва транспорт воситалари ҳаракатини тезлаштириш ҳамда улар ишини хавфсиз равишда ташкил қилиш ишлари бўйича республика миқёсидаги "Автомобиль ва дарё транспорти агентлиги" бошчилигида тавсиялар тайёрлайдилар. Узоқ масофаларга пассажирлар ва юк ташиш ишларини мувофиқлаштириш ва транспорт турлари ўртасида юк ташишни оқилона тақсимлаш масалалари Вазирлар маҳкамаси қошида ташкил этилган "Автомобиль ва дарё транспорти агентлиги"га юклатилган. Бу агентликка бундан ташқари меъёрий хужжатлар ва услубий материаллар тайёрлаб,

уларни республика ҳукумати тасдиғига бериш ҳам юклатилган. Транспорт турлари ишларини мувофиқлаштиришда республикада автомобиль ва дарё транспортлари бўйича жорий этилган лицензиялашдан оқилона фойдаланишлик лозим. Бозор иқтисодиёти шароитида мулкнинг у ёки бу туридан фойдаланувчи транспорт корхоналари фаолиятининг натижаси уларнинг мижозларга сифатли ва арзон транспорт харажатлари билан хизмат кўрсатишларига чамбарчас боғлиқдир. Шу билан бирга бозор иқтисодиёти шариотида тадбиркорлик фаолиятининг ошкоралиги, транспорт фаолияти давлат томонидан тегишли воситалари билан тартибга солиб турилмаса, мамлакат иқтисодиёти комплекси ва ҳар бир шахс оғир тангликда қолиши мумкин. Хорижий мамлакатлар тажрибаси шуни кўрсатадики, транспортда бозор иқтисодиёти амал қилиб турган шароитда давлат ва аҳоли манфаатларига риоя қилишга давлатнинг қонуний-хуқуқий ҳамда тариф- солиғ, аввало лицензиялаш механизми билан тартибга солиш орқали эришилади. Автомобиль транспортида лицензиялаш ташиш, транспорт- экспедицион ва бошқа транспорт жараёни билан боғлиқ фаолиятининг давлат томонидан тартибга солиниши турларидан бири бўлиб, унинг мақсади транспорт маҳсулоти истеъмолчилари манфаатини ҳимоя қилиш билан бирга ташиш ва бошқа транспорт хизматлари бозорини меъёрли даражада йўлга қўйиш, монополияга қарши қонунлар, ҳаракат хавфсизлиги ва автомобиль транспортни ишлатишдаги экология талаблари бажарилиши устидан давлат назортини таъминлашдир. Лицензия тадбиркорларга бериладиган юридик ҳужжат бўлиб, уларга лицензия талабларига риоя қилган ҳолда белгиланган турдаги транспорт соҳасида иш юритиш хуқуқини беради. Автомобиль транспортида лицензиялаш кўпгина ғарбий Овропа мамлакатлари ҳамда А Қ Ш, Канада ва Японияда кенг кўпланилади. Кҳпчилик

хорижий мамлакатларда юк ва пассажирлар ташиш ҳамда айрим мамлакатларда (Япония) автомобилларга сервис (техника) хизмати кўрсатиш лицензияланади. Турли мамлакатларда лицензиялаш объектини белгилашнинг ўзига хос томонлари бор. Масалан, Белқгия, Голландия, Франғия ва Финляндияда лицензияга фақат махсус ташувчилар (тижорат асосида ишловчи умум фойдаланиладиган транспорт) эга бўлиши керак. Ҳз юкларини ўз транспорти билан ташиш (идоравий ташиш) учун лицензия талаб этилмайди. Айни пайтда Англия, Дания, Швейғария, Австрия, Германия ва АҚШ да барча турдаги ташишлар лицензияланади. Барча мамлакатларда лицензия беришда аризачиларнинг касбкрорлик тайёрлиги ва ишончлилиги ҳамда тўлашга қобилияти текширилади. Баъзи мамлакатларда (Англия, Дания, АҚШ) тижорат асосидаги ташишларнинг иқтисодий ва ижтимоий жиҳатдан зарурлигини лицензиат исботлаши керак. Хорижий давлатларда ташувчиларнинг лицензия шартларига риоя қилишига катта эътибор берилади. Агар лицензиядан фойдаланиш қоидаси бузилса, ташувчилар огоҳлантирилади ёки улардан жарима олинади. Агар ташувчилар лицензия олмай, тижорат ишлари билан шуғуллансалар, катта миқдорда жарима тўлайдилар, Финляндияда эса 6 ойлик муддатга ҳибсга олинишлари мумкин. Хорижий давлатларда автомобиль транспорти фаолиятига лицензия бериш тегишли қонунлар ҳамда уларни кўплаш билан боғлиқ кўрсатмаларга биноан тартибга солинади. Ҳозирги кунда Овропа ҳамжамияти мамлакатларида автомобиль транспорти ишини лицензиялаш қонунларини бир-бирларига мослаштириш устида катта ишлар олиб борилмоқда. 8. Ли ц ензия бериш тартиби . Транспорт жараёни билан боғлиқ хизматларни бажаришни истаган корхона, ташкилот, муассаса ёки айрим тадбиркорлар лицензия берувчи ташкилотга қуйидаги ҳужжатларни ёзма тарзда топширадилар:

а) исталган транспорт тури учун Ўзбекистон автомобиль ва дарё транспорти агентлиги тасдиқлаган нусхадаги ариза (нусха қуйида берилган); б) корхона ва бошқа тадбиркорлар давлат рўйхатидан ўтганлик тўғрисидаги ҳужжатдан нусха, ташкилолар эса тасдиқланган устав ёки низомлардан кҳчирма берадилар; в) транспорт жиҳозлариниг турлари бўйича сони, уларни тузатиш ва техника хизмати кўрсатиш жойлари сони; г) транспорт жараёни билан боғлиқ транспорт - экспедицион ва бошқа фаолиятлар кўрсаткичлари; д) аризада кўрсатилган фаолиятни бажариш учун зарур бошқа асосий фондлар кўрсаткичлари; е) аниқ буюртмачилар билан келишилган ҳажмдаги ташиш, уларга транспорт - экспедицион хизмат, транспорт жиҳозларини тузатиш ва уларга техника хизмати кўрсатиш зарурлиги асослари; ж) корхона, ташкилот, муассаса раҳбарлари, айрим тадбиркорлар ёки улар мухтор вакилларининг лицензия билан боғлиқ ишларни бажариш учун мутахассислик тайёрлиги ёки махсус ҳқув юртини тугатганлик ҳужжати ёки айни мутахассислик бўйича 5 йилдан кам бўлмаган стажи. Мутахассислик бўйича етарли даражадаги ҳужжатлари бўлмаган раҳбар ва тадбиркорлар ёки уларнинг мухтор вакиллари аризада кўрсатилган ли ц ензия фаолиятига оид имтиҳон топширишлари лозим. Имтиҳонлар белгилаш тартиби ва сўраладиган билимлар ҳажми Ўзбекистон автомобиль ва дарё транспорти агентлиги томонидан белгиланади; Ўзбекистон автомобиль ва дарё транспорти агентлиги бўлимлари назорат қилишда давлат стандарти, тоғ-техника назорати, санэпидбекат ва бошқа назорат ташкилотлари, истеъмолчи корхона, ташкилот, муассаса ва айрим тадбиркорлар билан ҳамкорликда иш олиб борадилар. Лицензиялаш мехзанизми ёрдамида транспорт фаолиятини давлат томонидан тартибга солиш, аввало, мавжуд ташувчи ва сервис хизмати ҳамда тузатиш корхоналари олдига қўйиладиган талабларни янада оширишга,

истеъмолчилар ҳуқуқини ҳимоя қилишга, лицензиатларнинг ўз хизматларини сифатли бажаришлари устидан фаол назоратни йўлга қўйишга қаратилгандир. Лицензиялашнинг амалга оширишнинг асосий мақсади мамлакат иқтисодиёти тармоқларидаги транспорт харажатларини камайтиришдир. Давлат транспорт хизматларининг у ёки бу турларини бажариш ҳуқуқига лицензия бериш билан тадбиркорлар ғайрати ва билимини мамлакат иқтисодиёти, мижозлар ёки аҳоли талабларини муваффақиятли ҳал қилиш билан боғлиқ транспорт хизматларини энг зарур саноат, қурилиш, савдо объектларига ҳамда ижтимоий аҳамиятга эга бўлган ташиш ва бошқа ишларни бажаришга йўналтириш имконига эга бўлинади. Айни вақтда транспорт воситаларининг кимга тегишлигидан қатъий назар, кўпроқ самара билан ишлатиш имкони ҳам яратилади. Юқорида айтиб ўтилганидек, "нотранспорт" тармоқларидаги жуда кўп транспорт воситаларидан фойдаланиш самараси ва бошқа кўрсаткичлар минтақавий автомобилларда ташиш уюшмалари кўрсаткичларига нисбатан анча орқададир. Лицензиялашни жорий этишда иқтисодий усулларни кўплаш ҳамда айрим транспорт соҳаси бўлмаган ташувчиларга қўшимча талаблар белгилаш ҳисобига транспорт воситалари иш самараси ва бошқа кўрсаткичларини яхшилаш имкони туғилади. Лицензиялаш орқали ижтимоий аҳамиятга эга бўлган ташишларга транспорт жиҳозларини кўпроқ йўналтириб, транспорт хизмати бозорида тақчилликни анча камайтириш имкони яратилади. Масалан, айрим идораларга қарашли автобуслар ташиш имконининг бир қисмини шаҳар ичи ва шаҳар атрофи маршрутларида ишлатиш аҳолининг пассажир транспортига бўлган талабини тўлароқ қондиришга ёрдам беради. Лицензиялаш ёрдамида юкларни маҳсулот чиқарувчилардан истеъмолчиларга етказишни тезлаштириш, транспорт воситалари юк кўтариш қобилиятидан тўлароқ фойдаланиш, салт юришларни камайтириш,

аҳолига транспорт хизмати кўрсатиш ҳажмини ошириш ва уни сифатли бажариш имкони ҳам туғилади. Барча лицензиатларга бир хил имкониятлар яратиб, лицензиялаш тизимидан фойдаланадиган мулк эгалари шаклидан қатъий назар, транспортдаги монополизмни тугатишга ёрдам беради. Агар айрим ташишларга бир неча тадбиркорлардан лицензия олишга ариза тушган бўлса, улардан мижозларга юқори сифатли (ташиш ҳақи арзон, юкларни тез етказиб берувчи, илғор технологиялар кўпловчи ва ҳоказо) хизмат кўрсатганига лицензия берилади. Бошқача қилиб айтганда корхона, ташкилот ёки шахсий тадбиркорларга лицензия аризачи транспорт хизматини лицензияга бошқа даъвогарларга нисбатан кўпроқ самара билан хизмат кўрсатишни исботлай олсагина берилади. Мисол тариқасида бу ерда хорижий давлатлар лицензиялаш тажрибасини келтириш мумкин. Лицензия билан шуғулланувчи комиссия йил давомида ташиш ишлари учун тушган 5 минг аризадан фақат 80 фоизини қониқтирган. Ана шунда тармоқдаги энг қулай рақобатчилик ҳисобига автомобиль транспорти жиҳозларининг иқтисодий ва ижтимоий самарасини ошириш имкони бўлади. Лицензиялашдан кўзланган яна бир мақсад транспортнинг атроф муҳитни заҳарли ёнилғи чиқиндилари билан ифлосланишини камайтириш ҳамда ҳаракат хавфсизлигини яхшилашдир. Лицензиялаш, ўз навбатида, ташувчилар, уларнинг ташиш имконияти, транспорт бозорининг тҳйинганлик даражаси тўғрисида тўла ва холисона ахборот олиш ҳамда шу маълумотлар асосида фақат лицензия билан боғлиқ бўлиб қолмай, балки нархлар, кира ҳақлари ва солиқларни тартибга солишга, транспорт тизимининг ривожлантиришнинг мамлакат ҳамда минтақа дастурларини ишлаб чиқишга қаратилган оқилона қарорлар қабул қилиш имконини беради.

Лицензиялашни кўплаш ҳуқуқий давлат коғепғиясига тўла мос бўлиб тушади. У юридик шахслар, фуқаролар ва бутун жамиятнинг қонуний мафаатларига риоя қилиш кафолати бўлиб қолади. Хулоса қилиб шуни таъкидлаш зарурки, лицензиялаш — бу маданий транспорт хизмати бозорига ўтиш йўлидир. 9. Т ў лов кира ҳақи тизимини такомиллаштириш. Амалдаги шартномали транспорт кира(иш) ҳақи тизими иқтисодиётдаги ҳақиқий юк ва пассажирлар ташиш харажатларини ҳамма вақт ҳам, айниқса, шахсий мулк эгалари белгилаётган шартномали кира ҳақи тўғри акс эттирмаётир. Бундан ташқари, транспорт турларидаги турли хил кира ҳақлари бир-бири билан истеъмолчи нуқтаи назарида етарли даражада боғланмаган. Келтирилганлар биргаликда юк жўнатувчи учун юкларни жўнатишда энг кам харажатни таъминловчи транспорт турини танлаш имконини бермайди. Кира ҳақи тизими барча транспорт турлари учун ягона юк номенклатураси, асосий фондлардан фойдаланиш ягона коэффиғиенти ва барча юк ташиш харажатларини, Ҳукумат томонидан белгиланган чегаравий фойдалилик(рентабеллик) таъминловчи транспорт турини танлаш имконини бермаётир. Кира ҳақи тизими барқарор юксиз (салт) ҳаракат йўналишларида транспорт воситаларидан фойдаланишга рағбатлантирувчи кира ҳақлари амалда жорий этишлик мақсадга мувофиқдир, чунки бундай йўналишларда юк ташиш юкли йўналишлардагига нисбатан бир неча марта арзонга тушади. Рағбатлантирувчи кира ҳақи киритиш бу йўналишларда транспорт-иқтисодий алоқаларнинг кенгайишига имкон беради, ишлаб чиқарувчи кучларни жойлаштиришни яхшилайди. Барча транспорт турлари транспорт воситалари моддий-техника базаларининг ривожланиши ва такомилланиши техник-эксплуатағион

кўрсатгичларнинг яхшиланишига олиб келади, бўш қатнаш ва бекор туришлар қисқаради. Барча транспорт турларининг умумий вазифаси юк ортиш ва юкни тушириш ишларини юқори даражада комплекс механизағиялаш, ички резервлардан мумкин қадар кенг фойдаланиш, харажатларни қисқартириш, транспорт воситаларидан кенг фойдаланишдир. Ўзбекистон ягона транспорт тизими олдига транспорт алоқаларини янада рағионаллаштириш, жумладан, транспорт турлари ўртасида юк ва пассажирлар ташишни тақсимлашни такомиллаштириш каби муҳим вазифалар қўйилган.

АДАБИЁТЛАР 1. И.А.Каримов – Ўзбекистон. Иқтисодий ислоҳотларни чуқурлатиш йўлида. Т., "Ўзбекистон", 1995, 267 бет 2. И.А.Каримов – Ўзбекистон XXI аср бҳсағасида. Хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шарти ва тараққиёт кафолатлари. Т., "Ўзбекистон", 1997, 226 бет. 3. И.А.Каримов – Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда. Т., "Ўзбекистон", 2000, 345 бет 4. М.С.Гафарлҳ, А.Ч.Касаев – Узбекистан моделқ развития: мир и стабилқностқ – основа прогресса. М.: "Дрофа", 2000, 494 с. 5. Б.А.Ходжаев – Ягона транспорт системаси. Т. "Ҳқитувчи", 1984, 212 бет. 6. Единая транспортная система (под ред. В.Г.Галабурдҳ). М.: Транзит, 1999 7. И.Я Аксенов – Единая транспортная система. М.: Транспорт, 1991, 380 с. 8. Б.И.Шафиркин – Единая транспортная система и взаимодействие различнҳх видов транспорта. М. Вҳсшая школа, 1983, с. 9. Б.А.Ходжаев – Автомобильнҳе перевозки. Т. "Ҳқитувчи", 1991, 396 с. 10. Б.А.Ходжаев – Автотранспортда юк ва пассажирларни ташиш асослари. Т. "Ҳқитувчи", 2002, бет. 11. К.У.Улқджаев – Экономическая реформа на железнодорожном транспорте. Т: "Меҳнат", 1999, 262 с.

Похожие

«Ягона транспорт тизими ва турли транспортларнинг узаро ёндашуви»

Ягона транспорт тизимида транспорт узелларининг ахамияти

Ягона транспорт тизими ва ҳар хил транспортлар ўзаро ёндошуви

Автомобиль транспорт сохасининг сертификатлаштириш тизими

Транспортнинг мамлакат иқтисодиётидаги аҳамияти