Транспортнинг асосий турлари ўртасида юк ва пассажир ташишни оқилона тақсимлаш - Транспорт - Рефераты

Транспортнинг асосий турлари ўртасида юк ва пассажир ташишни оқилона тақсимлаш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

120.5 KB

Транспортнинг асосий турлари ўртасида юк ва пассажир ташишни оқилона тақсимлаш Режа: 1. Транспортнинг айрим турлари ўртасида юк оборотини тақсимлаш 2. Пассажирлар ташишда транспорт турлари ишини мувофиқлаштириш ва ҳаракат тезлигини ошириш 3. Транспорт турлари ўртасида ташиш ишларини оптималлаштириш

1.Транспортнинг айрим турлари ўртасида юк оборотини тақсимлаш Юк ташиш ҳажмининг тобора ўсиб бориши барча транспорт турлари ўртасида ташиш ишларини мақсадга мувофиқ тақсимлашни ва шу муносабат билан транспортнинг айрим турларини янада ривожлантиришни тўғри белгилашни тақозо этади. Барча транспорт турларининг комплекс ривожланиши ва улар ўртасидаги юк ташишнинг оқилона тақсимланиш транспортга сарфланадиган маблағларнинг самарадорлигини оширади ва юк ташиш билан боғлиқ бўлган мамлакат иқтисодиёти харажатларини камайтириш имконини беради. У ёки бу транспорт турида юк ташишнинг иқтисодий жиҳатдан мақсадга мувофиқлик масласи ҳар бир транспорт турининг техник-иқтисодий кўрсаткичлари ва юк ташишдаги ишлаб чиқариш шарт-шароитлари ҳисобга олинган ҳолда ҳал қилинади. Ҳозир мамлакатимиз темир йўл транспортида юклар катта масофаларга ташилиши билан бирга анчагина юклар қисқа масофаларга ҳам ташилмоқда. Қисқа масофага юк ташишда, шу жумладан, катта ҳажмдаги юкларни ташишда автомобиль транспорти муҳим ролқ ўйнамоқда. Шу муносабат билан Ўзбекистон шароитида автомобиль ва темир йўл транспортлари ўртасида юк ташиш ишларининг мақсадга мувофиқ тақсимланиш жуда катта аҳамиятга эгадир. Буни қуйидаги мисолда кўриб чиқамиз: Тошкентдаги 1-сон вино заводи бирлашмасидан Олмалиқ шаҳри магазинларига арақ-вино маҳсулоти ташиб бериш керак, дейлик. Ташиш масофаси 60 км. Бу юкни ташиш учун аралаш автомобиль-темир йўл транспорти ва тўғридан-тўғри автомобиль транспорти вариантларидан фойдаланиш мумкин. Қайси вариантдан фойдаланиш афзалроқ эканлигини аниқлаш учун иккала вариантда ҳам юк ташиш харажатларини билиш зарур. Юк ташиш харажатларини таққосланишни осонлаштириш учун керакли маълумотларни 1-жадвалда келтирамиз. Бу мисолдан кўриниб турибдики, бир тонна арақ-вино маҳсулоти 60 км масофага ташилганда транспорт харажатлари тўғри автомобиль транспорти

вариантида ташиш аралаш автомобиль-темир йўл транспорти вариантига нисбатан 10 доллардан кўпроқ қисқартади. Демак, юкнинг хилига қараб ҳар бир транспорт туридан мақсадга мувофиқ фойдаланиш мамлакат иқтисодиётидаги транспорт харажатларини камайтиришда катта аҳамиятга эгадир. 1-жадвал Икки хил транспорт вариантларида юк ташиш харажатлари (1 тоннага, америка доллари ҳисобида) № п /п Бажариладиган ишлар Аралаш автомобиль темир йўл транспорти вариантида Тўғри автомобиль транспорти вариантида Завод омборида юкни автомобилга ортиш 0,50 0,50 Темир йўл транспорти бекатига автомобилда юк ташиш (масофа 5 км) 0,44 - Темир йўл транспорти бекатида юкни майдончага тушириш 0,50 - Юкни темир йўл вагонидан ортиш 0,50 - Юкни Тошкентдан Олмалиққача ташиш 1,00 2,50 Олмалиқда юкни темир йўл вагонидан майдонгача тушири 0,50 - Юкни автомобилга ортиш 0,50 - Олмалиқ темир йўл бекатидан савдо жойларигача юкни ташиш (масофа 10 км) 0,69 - Автомобилдан юкни савдо жойларига тушириш 0,50 0,50 Экспедиғион (кузатиб бориш) харажатлар 1,36 0,50 Жами бевосита харажатлар 6,49 4,00 1 1. Сингандан кўриладиган зиён 9,00 4,80 1 2 Темир йўл транспортида ташилганда заҳирадаги маҳсулот учун айланма маблағ харажатларининг ошиши 4,07 Ҳамма харажатлар 19,56 8,80 Темир йўл транспорти билан автомобиль транспорти ўртасида юк ташишни оқилона тақсимлашнинг асосий тамойили ижтимоий меҳнат

сарфини иложи борича қисқартишдир. Ижтимоий меҳнат сарфи иқтисодий кўрсатгичлар тизими бўйича аниқланади ва унга фақат юқорида кўрсатилган харажатлар қийматигина кириб қолмай, натурал кўрсатгичлар қиймати (масалан, амортизағия харажати) ҳам киради. Лекин қиймат кўрсаткичлари муҳимроқ ҳисобланади, чунки улар аниқ ҳисобга олинади ва муайян ишлаб чиқариш (юк ташиш) шароитида транспортнинг қайси бир турини ишлатиш афзалроқ эканлигини аниқлаш имконини беради. Юк ташиш, ортиш-тушириш ишларига турли хил транспортда турлича вақт сарфланади. Юкни тез етказиб бериш нуқтаи назаридан транспортнинг у ёки бу турини баҳолаш кўрсаткичи сифатида юкларни етказиб бериш тезлиги ошиши ҳисобига транспорт жараёнидан ҳоли бўлган юк қиймати олинади (у мамлакат иқтисодиёти айланма маблағларининг бир қисмини ташкил этади). Бу кўрсаткич қимматбаҳо юклар ташилаётганда айниқса катта аҳамиятга эга бўлади. Тез бузиладиган юкларни ташишда етказиш тезлиги бошқача аҳамият касб этади. Юк ташиш вақти оша бориши билан тез бузиладиган юклар сифати пасаяди ва бундан кўриладиган зиён орта боради. Шу сабабли транспортнинг у ёки бу турини танлашда ташилаётган юк сифатининг пасайиши ва бундан кўриладиган зиён назарда тутилиши лозим. Баъзан маълум бир транспорт туридан фойдаланишни баҳолашда қиймат кўрсаткичлари етарли бўлмай қолади. Бундай ҳолларда қўшимча равишда натурал кўрсаткичлардан фойдаланилади. Буларга, масалан, сарфланган ёнилғи миқдори, ташишда банд бўлган ишчилар сони кабилар киради. Таққосланадиган қиймат кўрсаткичлари етарли бўлмай қолганда натурал кўрсаткичлар транспортнинг у ёки бу турини танлашда ёрдам бериши мумкин. Автомобиль ва темир йўл транспортнинг оқилона ташиш масофасини юк ташишнинг қиймат кўрсаткичи бўйича аниқлашда юк ташиш билан боғлиқ бўлган барча харажатларни, яъни юкни магистрал транспорт воситаларигача олиб келиш ва ундан ташиб чиқиш ҳамда ортиш-тушириш

ишларини ҳисобга олиш зарур. Юкни тўғри автомобиль транспортида ташиш харажатларига ташиш харажатларининг ўзи, ортиш-тушириш ишлари билан боғлиқ бҳлган харажатлар; омбор ишлари харажатлари; шунингдек ташиш таннархини ҳисоблашда иштирок этувчи йўл харажатлари (бундай харажатлар йўл турига ва ундаги ҳаракат тезлигига боғлиқ) киради. Юк темир йўл транспортида ташилгандаги харажатларга юк ташишга бевосита алоқадор харажатлар, юкни жҳнатувчи омборидан темир йўл бекатигача келтириш харажатлари ва уни темир йўл бекатидан юк олувчи омборига етказиб бериш харажатлари, ортиш-тушириш ишларига алоқадор бўлган ишлар харажатлари киради. Бунда юкларни темир йўл бекатларига олиб келиш ва олиб кетиш ишлари асосан автомобиль транспортида амалга оширилади. Бу ҳолда темир йўл транспортида юк ташиш тизими автомобиль транспорти харажати ҳам қўшилади. Умумий юк ташиш қиймати қўшимча автомобиль транспорти харажати ҳисобига ошади ва қайта юклаш ишлари сони бевосита автомобилда ташилгандагига нисбатан кўпаяди. Транспорт турини иқтисодий жиҳатдан мақсадга мувофиқ равишда танлаш ёки транспорт тури бўйича юк оборотини тўғри тақсимлаш учун автомобиль ва темир йўл транспортида турли масофаларга юк ташишда ҳосил бўладиган харажатларнинг суммар графигини тузиш керак. Бунда чизиқлар туташган нуқта юк ташишда автомобиль транспортини қўлланиш иқтисодий жиҳатдан самарали бўлган энг катта масофани аниқлаб беради. Энг самарали транспорт турини танлашда юк ташиш харажатлари кўрсаткичи билан бирга юк ташиш тезлиги кўрсаткичи ҳам катта аҳамиятга эгадир. Юк ташиш тезлигини оширишдан олинадиган иқтисодий самарани асосан қимматбаҳо ва омборларда узоқ вақт сақлаб бўлмайдиган юклар бўйича аниқлаш керак. Юкларни бевосита автомобиль транспортида ташиб, уларни етказиб бериш тезлигини ошириш юк ташиш тежами ҳисобга йўлда

ва омборларда турадиган заҳира юклар миқдорини камайтиради, демак, айланма маблағларни қисқартиришга имкон беради. Илмий тадқиқотчилар томонидан ўтказилган тадқиқотлар натижасида автомобиль транспорти ва темир йўл транспортнинг ҳозирги шарт- шароитида барча турдаги юкларни 100 км масофагача автомобиль транспорти билан ташишга ўтказиш мақсадга мувофиқлиги аниқланди. Юкларнинг айрим турлари учун бу масофа янада каттароқдир. Чунончи: Қум, шағал, тош, к ў мир, руда 125-130 км; ғишт, ц емент, металл, ун, дон, қанд лавлаги 165-175 км; Газмол, пойабзал, кондитер маҳсулотлари 230-240 км; Мева, сабзавот, тирик қорамол, сут ва сут маҳсулотлари 350-400 км; Пахта хом ашёси (қоп-қонарсиз) 500-550 км. Юк ташиш масофаси мазкур туман бошқа турдаги транспорт алоқалари мавжудлиги билан ҳам белгиланади. Транспортнинг бошқа турлари кам ривожланган туманларда автомобиль билан юк ташиш масофасини ошириш мақсадга мувофиқдир. Транспорт воситалари ва юк ташиш ишларини такомиллаштириш ҳамда қаттиқ қопламли автомобиль йўлларини кўпайтириш юк ташишда автомобиль транспортидан фойдаланишни янада яхшилашга олиб келади. Юк ташиш учун кўп юк кўтарадиган автомобиллардан ва автопоездлардан фойдаланиш автомобиль транспортини ишлатиш доирасини кенгайтириш имконини беради. Масалан, пахта хом ашёсини ташишда ЗИЛ-130В1 тягачини ишлатиш пахта хом ашёсини ташишга ихтисослаштирилган иккита ТМЗ-879 маркали ярим тиркамали тиркаш имконини берадики, натижада автопоезд унуми деярли 1,5…2 мартагача ошади. Қуруқлиқда ишловчи транспорт турлари ўртасида юк оборотини тақсимлашда бир кунлик вагон обороти 1…3 вагондан, айрим жойларда 5

вагондан ошмайдиган магистрал темир йўл бекатларидан ва саноат темир йўл шаҳобчаларидан фойдаланиш самарадорлигини ҳисоблаб чиқиш зарур. Чунки бундай кичик юк бекатларда ва саноат темир йўл шаҳобчаларида ортиш-тушириш механизмларини ишлатиш иқтисодий жиҳатдан жуда қимматга тушади. Бундан ташқари вагонларни келтириш ва қайтариб олиб кетиш, маневр ишларини бажаришда темир йўл шаҳобчалари ҳамда транспорт воситаларини эксплуатағия қилиш умумий харажатлари бундай жойларда автомобиль транспорти билан юк ташиш харажатларига нисбатан қимматга тушиши мумкин. Шунинг учун кичик юк бекатларини ва саноат темир йўл шаҳобчаларини тубдан қисқартириш иқтисодий жиҳатдан мақсадга мувофиқдир. Темир йўл ва дарё транспортида юк ташиш ишларини тўғри тақсимлаш ва улар ишини мувофиқлаштириш ҳам катта аҳамиятга эга. Агар ишлаб чиқариш туманига темир йўл транспорти, истеъмолчи туманига эса сув транспорти хизмат қилса, бундай туманларнинг транспорт алоқалари аралаш темир йўл-сув йўли алоқалари ташикил қилиниб, амалга оширилади. Темир йўл ва сув транспорти ўртасида юк ташишни мақсадга мувофиқ тақсимлаш учун ташиладиган юклар миқдорини ва истеъмол қилишнинг мавсумийлигини ўрганиш лозим. Арзонроқ ва кўплаб ташиладиган юклар (қурилиш материаллари, ёғоч ва бошқалар) сув транспортида ташилгани яхши, чунки бу мамлакат иқтисодиётида айланма маблағларни тежаш имконини беради. Дарё транспортига узоқ масофаларга ташиладиган юкларни ўтказиш лозим, чунки бундай юклар дарё транспортида ташилганда кўп маблағ тежаб қолинади.

2. Пассажирлар ташишда транспорт турлари ишини мувофиқлаштириш ва ҳаракат тезлигини ошириш Пассажирлар ташишда ҳам юк ташишни ташкил этишдаги каби транспорт турлари ишини мувофиқлаштириш ва пассажирлар ташишда заруриятга қараб аралаш транспорт тизимини қўлланиш жуда катта аҳамиятга эга. Пассажирларни аралаш транспорт тизими билан ташишни ташкил қилишдаги асосий мезон пассажирларнинг сафардаги вақтини тежаш ва кира ҳақини арзонлаштириш. Бунга ҳаракат тезлигини ошириш, транспорт воситасини такомиллаштириш ва йўл шароитини яхшилаш, ҳаракат мунтазамлигини таъминлаш, пассажирлар учун максимал қулайлик ва шинамликлар яратиш билан эришилади. Пассажирларнинг сафардаги вақтини тежаш мақсадида поезд ва самолётлар ҳаракат графикларига автобуслар графиклари мослаштириб тузилади. Ўз навбатида, поездлари ҳаракат графикларига самолётлар ҳаракат графиклари мосланиб тузилган бўлиши керак. Турли хил транспорт воситаларида пассажирларни аралаш ташишда йўл кира ҳақлари келишилиб белгиланиши лозим бўлади. Пассажир ташиш тезлигини ошириш самарадорлигини аниқлаш анча мураккабдир. Шунинг учун кўп ҳолларда пассажирлар ташиш тезлигини ошириш пассажир-соат ҳисобидаги тежамни ҳисоблаш билан тугалланади. Сафардаги пассажир-соатларда ўлчанувчи вақтни тежаш зарур кўрсатгичдир. Кишиларнинг сафарда бўлиш вақти кўп ҳолларда уларнинг иш ёки дам олиш вақтини қисқартириш ҳисобига бўлади. Демак, пассажирларни чарчамайдиган ҳолда ташиш тезликларини ошириш уларнинг номинал иш вақтлари ресурсларини ошириш билан бирга иш унумдорлигини ҳам оширади ва бу иккала ҳол ишлаб чиқаришни оширишга ёрдам беради. Лекин пассажир-соат ҳисобида олинган тежамни ҳаракатни тезлатиш билан боғлиқ бўўлган харажатларга бевосита боғлаш мумкин эмас ва бундай масалаларни аниқ ечиш услуби ҳам ишлаб чиқилмаган.

Мамлакат иқтисодиёти миқёсидаги ҳар қандай харажат ҳам пировардида кишилар меҳнати харажати бўлганлиги учун ҳаракат тезлигини ошириш билан боғлиқ бўлган харажатларни киши-соат меҳнат сарфига келтириш-биринчи усулдир. Масалан, қилинган харажатнинг ҳар бир сўми тахминан ўртача ҳисобдаги бир соатли иш вақтига эквивалент (тенг) бўлиб, ҳаракатни тезлиштириш учун бир йилиги харажат 1 млн. сўмдан иборат бўлса, бу харажат йилига 1 минг ва ундан ортиқ пассажир-соат вақтни тежаган ҳолдагина ўз самарадорлигини оқлайди. Акс ҳолда қилинган харажатларнинг самараси бўлмайди. Пассажирлар тежаган ҳар бир соатнинг ўртача пул ҳисобидаги нархини топиш иккинчи усулдир. Бу усулдаги ҳисоблашлар сўнгги йилларда кенг қўлланилмоқда. Ҳар бир пассажир-соат сарфининг пул ҳисобидаги нархини топиш параллел ҳаракат қилувчи бир қанча транспортларнинг қайси туридан фойдаланганда қанча вақт тежалиш, кира ҳақи ва йўлдаги харажатлар йиғиндиси фарқини таққослашда ишлатилади. Масалан, узоқ масофадаги сафарда бўлишда поездларда юришни ёки самолётларда учишни таққослашда. Ўтказилган илмий-тадқиқот ишлари шуни кўрсатадики, узоқ масофаларда поездларда юришнинг ҳар бир пассажир-соати нархи тахминан 500…800 сўм атрофида экан. Мана шундай ўртача ҳисобдаги пассажир- соатлар нархи ва бир йилда олинадиган тежам вақтларига қараб, ҳаракатни тезлатиш билан боғлиқ инвестиғиялар қанча вақт ичида ўзини оқлашини ҳисоблаб чиқиш мумкин. Агар ҳаракатни тезлатиш учун сарфланган инвестиғиялар 6…8 йил мобайнида ўзини оқласа, бундай ҳаракатлар самарали бўлади. Шуни айтиш керакки, иккала усулда ҳисоблаш ҳам кўп жиҳатдан шартли бўлиб, катта миқёслардаги ҳисоблашлардагина қўлланилади. Амалда пассажирларнинг ҳар бири сафарда юриш вақтлари тежамини ҳар хил усулда ҳисоблайдилар. Чунки бундай ҳисоблар уларнинг иқтисодий ва ижтимоий ҳолатига, харажатларни ким қоплашига, сафар қайси маҳалда (кечаси ёки кундузи) бўлишига, қандай қулайлик ва шинамликлар борлигига ва бошқа

бир қанча сабабларга боғлиқдир. Масалан, пассажир кечаси 8 соат ухлаб борадими ёки кундузи 5 соат юрадими. Биринчи ҳолда вақт сарфи 3 соат ортиқ бҳлса ҳам, унинг пассажир учун аҳамияти кам бўлиши мумкин. Демак, бундай ҳисоблар аниқроқ бўлиши учун махсус текширишлар ўтказиш ҳамда ҳаракатни тезлаштиришнинг аниқ шартларини ҳисобга олиш лозим. Сафарда ҳар бир пассажир-соат бўлиш нархини ҳисоблашлар бир қадар шартли бўлишига қарамай, улар айрим ҳолларда кира ҳақини белгилаш учун йўлланма ҳисобланади. Кўп ҳолларда ҳаракатни тезлатиш, айрим қулайлик ва шинамликларни ошириш ташиш таннархларининг ошишига сабаб бўлади ва бу ташиш ҳақининг оширилишини тақозо этади. Агар ҳаракат тезлигини ошириш ва шинамликни яхшилаш билан бирга транспорт воситалар сиғимини ҳам кескин кўпайтириб бўлса, ташиш таннархлари ошмаслиги ҳам мумкин. Ҳар бир транспорт турида ҳам пассажирлар ташишнинг муҳим иқтисодий хусусиятлардан бири қўлланиладиган ташиш ҳақларининг кўп ҳолларда ташиш миқдорларига, транспорт воситалардан фойдаланиш ва фойдалилик даражаларига боғлиқлигидир. Бир хил шарт-шароитларда ташиш ҳақларининг бир мунча арзон бўлиши шу транспорт турига қўшимча пассажирларни жалб қилиб, ташиш таннархини камайтиришга олиб келади ва аксинча ташиш ҳақининг қиммат бўлиши пассажирлар камайишига сабаб бўлиб, ташиш таннархи қимматлашишига олиб келади. Демак пассажир транспортида ташиш ҳақларининг оптимал даражасини белгилаш қилинган харажатлар самарадорлигини ҳисоблашнинг муҳим томонларидан биридир. 3.Транспорт турлари ўртасида ташиш ишларини оптималлаштириш Сўнгги йилларда транспортнинг айрим турлари ўртасида юк ва пассажир ташиш ҳажми кескин ўсиши билан бирга уларни транспортлараро тақсимлаш ҳам оптималлашиб бормоқда. Шундай хулоса чиқаришга,

биринчидан, ҳозир барча мамлакат иқтисодиёти тармоқлари ривожланаётганлиги ҳамда аҳолининг ташишга бўлган талаблари умуман бажарилаётганлиги, иккинчидан, барча турдаги транпортлар фойдалилик даражаси анча юқори эканлиги асос бўлаолади. Лекин шунга қарамай, айрим юкларни бир транспорт туридан иккинчисига ўтказиб ташиш иқтисодий жиҳатдан афзалроқдир. Масалан, нефть ва нефть маҳсулотлари қувур юборғич транспортига ўтказилса, ташиш таннархи темир йўл транспортидагига нисбатан 2…3 марта арзонлашади ёки темир йўл транспортида қисқа масофаларда (150…200 километргача) ташилаётган юклар автомобиль транспортига ўтказилса, ташиш харажатлари камаяди. Мана шундай қисқа масофаларга ташилаётган юклар хажми ҳар йилига бир неча минг тоннадан кўпроқни ташкил қилади. Келтирилган мисоллар транспорт айрим турлари ўртасидаги ташишларни янада оптималлаштириб тақсимлаш имкониятлари мавжудлигини кўрсатади. Бундай масалаларни ҳал қилиш учун аввало мавжуд юк ташиш умумий ҳажмини иқтисодий туманлар ва вилоятлараро перспектив давр мобайнидаги транспорт-иқтисодий баланслари асосида белгиланади. Узоқроқ даврлар учун юк ташиш умумий ҳажми айрим статистик материалларни таҳлил қилиш асосида башоратлаш йўли билан белгиланади. Айрим турдаги юклар фақат аниқ транспортлардагина ташилгани ҳолда кўпчилик юклар транспортнинг бир неча турларида ташилиши мумкин. Бунда юкларни транспортнинг айрим турлари ўртасида ташишни оптималлаштириш учун бир ёки бир неча ташиш самарадарлиги кўрсаткичлари таққосланади. Оптимал ташишни ташкил қилиш самарадорлиги кўрсаткичлари (ёки мезонлари) баъзан умумлаштирилган бўлса, гоҳо хусусий кўрсаткичлар бўлиши ҳам мумкин. Оптимал ташишни ташкил қилишни ифодаловчи хусусий кўрсаткичларга тонна-километр билан ўлчанадиган юк оборотлари, ташиш тезлиги, ёнилғи ёки қувват сарфи, иш кучи сарфи ва бошқа натурал кўрсатгичлар кириши мумкин. Оптимал ташишни ташкил қилишни ифодаловчи умумлаштирилган асосий кҳрсаткич-

меҳнат сарфидир. Меҳнат сарфи келтирилган харажатлар, яъни айни даврда ташиш учун қилинган эксплуатағион харажатлар ва инвестиғион харажатларнинг эксплуатағион харажатларга келтирилган қисми йиғиндисидан иборат бўлиб, қуйидаги формула орқали аниқланади. С келт қ Е + Е н ғК т +К юк бу ерда С келт -келтирилган харажатлар йиғиндиси, сўм; Е - айни даврга (бир йилги) ташиш учун қилинган эксплуатағион харажатлар, сўм; Е н - инвестиғион харажатларни эксплуатағион харажатларга келтириш (меъёрлаш) коэффиғиенти (транспортда Е=0,12 қабул қилинган); К т - инвестиғион харажатлар (бино, иншоотлар, транспорт воситалари) йиғиндиси,сўм; К юк -транспорт жараёнида йўлдаги юклар умумий қиймати (ёки мамлакат иқтисодиёти айланма маблағлари), сўм. Юқорида келтирилаган формула орқали транспортнинг айрим турлари бўйича харажатлар йиғиндиси аниқланиб, уларни бир бири билан таққослаш лозим бўлади. Бундан ташқари зарурият туғилган жойларда қўшимча қилиб оптимал ташишни ташкил қилиш хусусий кўрсаткичлари ҳам таққослаб кўрилиши лозим. Масалан, ёнилғи танқис бўлган жойда унинг нисбий сарфи ва бошқалар. Албатта тўғри хулосага келиш учун таққосланувчи кўрсаткич ўлчамлари бир хил ёки бир-бирига яқин бўлиши назарда тутилиши керак. Умумий ҳолларда эса транспорт айрим турлари ўртасидаги оптимал ташишни ташикил қилишда транспортларнинг қуйидаги иқтисодий самарадорлиги доираларини ҳисобга олиш лозим. Асосан кўп ҳажмдаги юкларни узоқ ва ўрта (200 км дан ортиқ) масофаларга ташишда темир йўл транспорти ишлатилгани мақсадга мувофиқдир. Корхоналар ичи темир йўл шаҳобчалари мавжуд бўлган жойларга кўп ҳажмдаги (йилига 30…40 минг тоннадан кам бўлмаган)

юкларни қисқа масофаларга ташишда ҳам кўпинча темир йўл транспорти ишлатиши мумкин. Ташиш ҳажмлари кам бўлган жойларда корхоналар ичи темир йўл шаҳобчаларини эксплуатағия қилиш нисбий харажатлари кўпайиб кетиб, ташиш таннархини қимматлаштириб юборади. Мана шундай темир йўл шаҳобчалари орқали ташиладиган юклар автомобиль транспортига ўтказиб ташилиши мақсадга мувофиқдир. Янги корхоналарни жойлаштириш лойиҳаларини ишлаб чиқишда уларга транспорт хизмати кўрсатиш аҳолида ва чуқур техник-иқтисодий ҳисоблар билан кўриб чиқилиши лозим. Автомобиль транспорти шаҳарлар, саноат марказлари ичи, қишлоқ хўжалик туманлари юкларни ташишда, юкларни магистрал транспортдан қабул қилувчиларгача ва аксинча ишлаб чиқариш жойлардан магистрал транспортгача темир йўл ва бошқа магистрал транспортда ташиш билан боғлиқ бўлмаган ишлаб чиқариш жойларидан қабул қилувчиларга, тез бузиладиган, тирик мол ва бошқа тез ташилиши зарур бўлган юкларни ташишда, контейнерларда ташиладиган ва кичик партияли юкларни қисқа ва ўрта масофаларга ташишда ишлатилади. Автомобиль ва темир йўл транспортлари ўртасида юк ташишни оптимал тақсимлашда, корхоналарга транспорт хизмати кўрсатиш схемасини танлашда аниқ шароитларни ҳисобга олиш лозим. Масалан, юк жўнатувчи ва қабул қилувчи корхоналар ўз темир йўл шаҳобчалари билан боғланган бўлсалар, автомобиль транспортида қисқа масофалардаги жуда тез ташилиши лозим бўлган юклар ташилгани яхши. Юклар магистрал транспортгача ёки магистрал транспортдан юк қабул қилувчигача бир томонга автомобиллар ёрдамида ташиладиган аниқ шароитларда уларни бевосита автомобилларда ташишнинг самарали масофалари 50...150 км ва ортиқроқ бўлиши ҳам мумкин. Юклар ишлаб чиқариш жойидан магистрал темир йўлгача ва темир йўл магистрал транспортидан қабул қилувчигача автомобиль транспортида ташиладиган бўлса, уларни бевосита автомобиль транспортида ташишнинг самарали масофалари аниқ шароитлардаги

турларига қараб 200 километргача ва ундан ортиқ бўлиши мумкин. Чунки бундай ташиш схемаси қўлланилганда йўлдаги қайта ортиш-тушириш ишлари камида тўрт марта камайиши ва юк ташиш тезлиги ошиши натижасида автомобилларда юк ташиш қиммат бўўлишига қарамай, иқтисодиётнинг умумий транспорт харажатлари камаяди. Дарё транспортини қуйидаги ҳолларда ишлатган маъқул: аввало бошқа турдаги магистрал транспортлар бўлмаган ерларда ҳамда юклар ташилиши ўртасидаги кема йўллари ривожланган жойларда; кема йўллари чуқур магистралларда; аралаш транспорт (дарё-темир йўл), схемаларини қўлланиш самарали бўлган ерларда. Пассажирлар ташишда транспорт айрим турларидан фойдаланиш кўп ҳолларда аҳоли яшайдиган жойларнинг магистрал транспорт алоқаси борлигига, уларнинг ўзгарувчан пассажирлар оқими билан боғланишига, ташиш тезлиги ва шинамлигига, кира ҳақига, ҳаракат вақтига (кечаси ёки кундузи), қатнов мақсадларига (хизмат сафари ёки дам олишга) боғлиқдир. Юқорида айтилганларни ҳисобга олган ҳолда пассажирлар кўп ҳолларда пассажир транспорти турини ўзлари танлайдилар. Пассажирлар шаҳар атрофи маршрутларида кўпинча темир йўл электричкалар ҳамда автобуслардан фойдаланадилар. Шаҳар атрофида темир йўўл электричкаларини ишлатишнинг баъзи афзалликлари бор. Масалан, тез- тез қатнаб турувчи электричкаларнинг умумий қулайлиги, ҳаракат тезлиги ва абонемент қўлланган кира ҳақи арзонлиги шу афзалликлар жумласига киради. Автобуслар пассажирлар йўлда қайта тушиб-чиқиб қатнайдиган маршрутларда афзалроқдир. Пассажирлар ўртача масофаларга (500…1000 км) қатнашда кўпинча темир йўл транпортидан ва ҳаво транспортларидан фойдаланадилар. Бундай масофаларга қатнашда сафарда бўлиш вақти 5…10 соат атрофида бўлгани учун тунги қатнов жадваллари қўлланилса, кўп пассажирлар темир йўл

транспортини афзал кўрадилар, чунки бундай сафарлар иш вақтида бўлмасдан, бемалол ухлаб кетиш имкониятини беради. Узоқ масофаларга қатнашда пассажирлар асосан тез ҳаракатланувчи ҳаво транспортини танлайдилар. Улкан сиғимли пассажир самолётларнинг яратилиши, аэропорт хизматининг янада яхшиланиши пассажир транспортнинг бу турини кенгайтиришни тақозо этади. Ҳар қандай пассажир транспортини қўлланишда ҳам юриш (учиш) хавфсизлиги ва шинамлик шароитларига жуда катта аҳамият бериш лозим. Шаҳар ичи қатновларида энг хавфсиз транспорт тури метрополитендир, чунки у кўчалардан ҳоли жойларда, яъни бошқа ҳаракатлар йўқ жойларда ишлайди. Шаҳар ичи қатнови тўўғрисидаги батафсил маълумотлар Х бобда берилган.

Адабиётлар 1. И.А.Каримов – Ҳзбекистон XXI асрга интилмоқда. Т., "Ҳзбекистон", 2000, 345 бет 2. А.Ч.Касаев – Узбекистан моделқ развития: мир и стабилқностқ – основа прогресса. М.: "Дрофа", 2000, 494 с. 3. Б.А.Ходжаев – Ягона транспорт системаси. Т. "Ҳқитувчи", 1984, 212 бет. 4. И.Я Аксенов – Единая транспортная система. М.: Транспорт, 1991, 380 с. 5. Б.И.Шафиркин – Единая транспортная система и взаимодействие различнҳх видов транспорта. М. Вҳсшая школа, 1983, с. 6. Б.А.Ходжаев – Автомобильнҳе перевозки. Т. "Ҳқитувчи", 1991, 396 с. 7. Б.А.Ходжаев – Автотранспортда юк ва пассажирларни ташиш асослари. Т. "Ҳқитувчи", 2002, бет. 8. К.У.Улқджаев – Экономическая реформа на железнодорожном транспорте. Т: "Меҳнат", 1999, 262 с. 9. К.У.Улқджаев, С.В.Петрова, М.А.Бобожанов – Реформа на транспорте и связи. Т. "Узбекистан", 1993, 150 с. 10. В.А.Дмитриев – Народнохозяйственная эффективностқ электрификағии железной дороги и применения тепловозной тяги. М.: Транспорт, 1976, 262 с. 11. Б.Б.Сариев – Бозор иқтисодиётида транспорт хизмати (Ҳзбекистон Республикаси дарё флоти мисолида) Т.: Магистрлик диссертағияси, 1996, 59 бет.

Похожие

Ташиш ишларини режалаштириш

Мамлакат ягона транспорт тизими эксплуатациясини такомиллаштириш

Транспортнинг янги турлари

Пассажирлар ташишни ташкил этишнинг асосий элементлари.

Юк ташишни ташкил этиш тизимлари.