«Темир йўллар умумий курси» фанини ўқитиш мақсади ва вазифалари. Темир йўллар ҳақида умумий тушунчалар. - Транспорт - Рефераты

«Темир йўллар умумий курси» фанини ўқитиш мақсади ва вазифалари. Темир йўллар ҳақида умумий тушунчалар.

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

447.5 KB

«Темир йўллар умумий курси» фанини ўқитиш мақсади ва вазифалари. Темир йўллар ҳақида умумий тушунчалар. Режа: 1. Темир йўллар умумий курси фанини ўқитиш мақсади ва вазифалари 2. Транспорт турлари , уларнинг хусусиятлари , транспорт тизимида тутган ўрни ва ташиш жараёнидаги ҳамкорлиги

Транспортнинг халқ хўжалигида тутган ўрни беқиёс катта. Темир йўл транспорти муҳандислари институтини битирувчилар «Темир йўл транспорти» ҳақида етарлича назарий билим ва амалиёт кўникмаларига эга бўлишлари, транспорт турлари хусусиятлари ва таснифи, уларнинг узвий боғлиқлиги ва ўзаро ҳамкорликда ишлашини аниқ идрок қила билишлари керак. Шу нуқтаи назардан ушбу фанни ўқитишдан мақсад талабаларда транспорт ҳақида бир бутун тасаввур ҳосил қилиш, унинг техник имкониятлари ва уларни ишлатиш, иншоотлар ва ҳаракат тизими, ташиш жараёнини ташкил қилиш ҳақида билимга эга бўлишларини таъминлашдан иборат. Талабаларга ягона транспорт тизими ҳақида ва унда темир йўл транспортининг ўрни, мавқеи ҳақида, темир йўл транспортининг аниқ ишлайдиган, ташкилий имкониятлари, катта транспорт соҳаси эканлиги ҳақида маълумот бериш ушбу фаннинг мақсадларидан биридир. «Темир йўллар умумий курси» фани «Транспорт воситаларидан фойдаланиш ва таъмирлаш», «Автоматлаштириш ва бошқарув», «Телекоммуникация», «Тортиш воситалари», «қурилиш», «Иқтисодиёт», «Менеджмент», «Бухгалтерия ҳисоби ва аудит» йўналишлари учун мўлжалланган. Фанни ўқитиш жараёнида транспортнинг мустақил Республикамизнинг ўзи белгилаган йўлдан ривожланишида тутган ўрни, бозор иқтисодиётига ўтиш даврида ишлаш хусусиятларига ва келажак тараққиёт йўналишларига эътибор қаратилади. Иқтисод соҳаси талабаларини ўқитишда темир йўл транспортининг ҳар бир соҳа ва бўлим, ҳамда ишлаш технологиясига алоҳида ўрин ажратилади.

2. Транспорт турлари, уларнинг хусусиятлари, транспорт тизимида тутган ўрни ва ташиш жараёнидаги ҳамкорлиги Транспортнинг аҳамияти ва унинг асосий кўрсаткичлари. Транспорт моддий ишлаб чиқаришинг ўта зарурий тармоқларидан бири бўлиб, халқ хўжалигининг барча тармоқларини ташиш жараёнида давом этдиради. Ҳар хил юкларни ишлаб чиқарилган жойидан истеъмолчиларга етказиш ва йўловчиларни ташиш билан транспорт янги маҳсулот яратмайди. Транспортнинг маҳсулоти –юк ва йўловчиларни ташиш жараёнининг ўзидир. Расм 1. Юклар ташиш жараёни Замонавий транспорт турлари орасида алоҳида аҳамиятга эга бўлган асосий турлардан бири – темир йўл транспортидир. Темир йўллар мамлакатнинг барча вилоят ва ноҳияларини бирлаштиради, аҳолининг ташиш эҳтиёжларини, саноат ва қишлоқ хўжалик маҳсулотларининг айланишини таъминлайди ва шунинг учун ҳам халқ хўжалигида катта аҳамият кашф этади. Темир йўл транспортининг янги ноҳияларни ва улардаги табиий бойликларни ўзлаштиришдаги аҳамияти катта, одамларнинг моддий ва маънавий эҳтиёжларини қондиради, ўзга мамлакатлар билан алоқаларни

ривожлантиришга хизмат қилади. Темир йўлларнинг мамлакат ҳудудларини ҳимоя қилишда ҳам аҳамияти беқиёсидир. Барча транспорт турлари ўзаро ҳамкорликда ишлаб, ташиш жараёнида бир-бирини тўлдиради. Транспорт маҳсулоти бир қатор кўрсаткичлар билан белгиланади. Ташиш ишларининг асосий кўрсаткичлари қуйидагилардан иборат: р – ташиш (жўнатиш) ҳажми , одатда, йил бўйича тонна миқдорида ўлчанади. Ушбу кўрсаткич ишлаб чиқариш ҳажмини ташиш ҳажми билан боғлаш имконини беради;  р l - юк айланмаси (обороти) тонна-километрда (ткм) белгиланиб, ташилган юк миқдорини ташиш масофасига ( l ) кўпайтириб топилади. Юк айланмаси ташиш жараёнининг барча босқичларида ҳам асосий кўрсаткич бўлиб, унинг ёрдамида ҳаракат воситаларига, таъмирлаш базаларига, меҳнат сарфига, ёқилғи, электр энергияси ва шу кабиларга эҳтиёж аниқланади. Ташилган йўловчилар сонини (А) масофага ( l ) кўпайтириб, йўловчилар айланмаси йўловчи-километр (А l ) ҳисобида топилади Транспорт фаолятининг асосий кўрсаткичлари Жадвал.1 Умум фойдаланиладиган йўллар узунлиги (минг км) 2000 2001 2002 2003 Темир йўллар 3,5 3,9 4,0 4,0 Автомобил йўллари 42,1 42,2 42,3 42,3 Трамвай йўллари 138,9 137,2 116,6 113,4 Троллейбус йўллари 408,5 423,7 406,5 394,8 қувурлар узинлиги 29,5 36,1 13,2 36,1

Транспортнинг келтирилган маҳсулоти қиймати келтирилган тонна- километрда қуйидагича топилади:      Al k рl lкелт , т.км , бунда к -йўловчи-километрни тонна-километрга ўтказиш коэффициенти; одатда кқ 1 олинади. Темир йўлларнинг юкланганлиги ( Ю ) 1 километр фойдаланиладиган ( L ф ) узунликка тўғри келадиган бажарилган тонна- километр ёки келтирилган тонна-километр билан ифодаланади. фL pl Ю   ёки ф келт L Al pl Ю     . Темир йўлнинг фойдаланиладиган узунлиги станциялар орасидаги йўлларнинг иккинчи бош йўл, станция йўллари ва бошқа йўлларни ҳисобга олмаган ҳолдаги узунлигини ифодалайди. Темир йўлларнинг барча асосий хизмат соҳалари, бўлимлари ва корхоналари ишининг сифат кўрсаткичи тариқасида вагон айланмаси (обороти) қабул қилинган. Вагон айланмаси деб вагонни юклаш бошланишидан кейинги юклашгача бўлган вақт оралиғига айтилади. Темир йўлларнинг асосий иқтисодий кўрсаткичлари меҳнат унумдорлиги, ташиш таннархи ва даромад кабилардан иборат бўлади. Транспорт турлари ва уларнинг хусусиятлари. Йўловчи ва юкларни ташиш ягона мақсад йўлида бирлашиб, ўзаро ҳамкорликда фаолият кўрсатадиган турли хил транспорт турлари билан амалга оширилади. Ўзбекистонда ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётини шакллантиришга мўлжалланган чуқур ва кенг кўламли иқтисодий ислоҳотлар амалга оширилаётган хозирги даврда транспорт соҳалари алоҳида аҳамият касб этади.

Расм 2. Транспорт воситалари тизими Транспорт, айниқса, темир йўл транспортининг ҳар қандай жамият ҳаётидаги ўрни жуда катта бўлиб, унинг давлат чегараларини, ички ва ташқи бозорини шакллантиришда асосий омиллардан бири бўлиб қолади. Транспорт халқ хўжалигининг барча тармоқларини, ишлаб чиқариш ва иқтисодий масхабларини бирлаштиради. Расм 3. Транспорт турларининг юк ташишдаги улушлари Транспортнинг асосий вазифаси аҳолининг ва халқ хўжалиги субъектларининг ташишга бўлган барча эҳтиёжларини тўлиқ қондириш,

ташишни ўз вақтида ва сифатли бажариш, транспорт тизимининг самарали ва мунтазам ишлашини таъминлашдир Ишлаб чиқариш жараёнидаги ўрнига қараб транспорт икки хил бўлиши мумкин: - ишлаб чиқариш ичидаги ёки саноат транспорти, асосан ишлаб чиқариш соҳаларининг ички технологик ташишлари учун хизмат қилади (корхона ҳудудидаги ташишлар, хомашё ва ёқилғи ташишлар, материалларни магистрал йўллардан олиб келиш, тайёр махсулотларни олиб чиқиш ва ҳ.к.). - ташқи ёки магистрал транспорти ишлаб чиқарувчилар ва истеъмолчилар орасидаги иқтисодий алоқаларни ва йўловчилар ташишни таъминлаш учун хизмат қилади. Замонавий магистрал транспорти темир йўллар, сув (дарё ва денгиз), автомобил, ҳаво йўллари ва қувур (нефт ва нефт маҳсулотлари, газ қувурлари) транспорти турларидан иборат бўлиб, ягона транспорт тизими юқори кучланишли электр узатиш тармоқларини ҳам ўз ичига олади. Ташиш ишларининг транспорт турлари орасида тақсимланиши жуда кўп омилларга, ушбу транспорт турининг ноҳия ва ҳудудларда мавжудлиги ва уларнинг техник-иқтисодий самарадорлигига боғлиқ бўлади. Бунда ташиш таннархи, капитал маблағларга эҳтиёж, ташиш сифати, тезлиги, мунтазамлиги, қулайлиги, юклар ҳолатининг сақланиши, ташиш қобилияти, меҳнат унумдорлиги, металл ва ёқилғи сарфи кабиларнинг аҳамияти катта. Темир йўл транспорти. Ушбу транспорт тури оммавий ташишлар учун қулай, иқлимий шароитлар ва йил фаслларидан қатъи назар кечаю- кундуз бирдай ишлайди. Темир йўлларнинг табиий бойликларни ўзлаштиришдаги ўрни катта. Юк айланиши бўйича темир йўл транспортига мамлакатдаги барча юк айланмасининг 55% дан ортиқроғи тўғри келади. Республикамизнинг ташқи иқтисодий алоқаларидаги ўрни катта бўлиб,

экспорт-импорт юкларини ташишнинг 80% дан ортиқроғи темир йўллар орқали бажарилади. Темир йўллар нефт ва нефт маҳсулотларини, кўмир, қора ва рангли металлар, кимёвий ва минерал ўғитлар, пахта толаси, дон ва бошқа қишлоқ хўжалик маҳсулотлари, саноат қурилиши ва бошқа оммавий юкларни ташишда муҳим ўрин эгаллайди. Транспорт турларининг юк ва йўловчиларни ташишда республикада тутган ўрни қуйидаги жадв.2.1 да келтирилган.

Жадвал1 Ўзбекистонда юк ташиш кўрсаткичларининг транспорт турлари бўйича тақсимланиши Тартиб № Кўрсаткичлар номи 2005 йил кўрстакичлари Транспор т турлари бўйича тақсимланиши, % 1 2 3 4 1 Жами ташиладиган юклар мингтонна ҳисобида, шу жумладан: темир йўл транспорти ҳаво йўллари қувур (транзитсиз) автомобил транспорти 715806 45800 5,7 71500 668500 100 0,06 0,001 0,01 0,93 2 Жами юк айланмаси, миллиард тонна-километр, шу жумладан: темир йўл транспорти ҳаво йўллари қувур транспорти автомобил транспорти 32,5 18,1 0,1 0,2 14,1 100 55,69 0,31 0,61 43,39 3 Жами ташилган йўловчилар, млн киши ҳисобида, шу жумладан: темир йўл транспорти ҳаво йўллари автомобил транспорти 3846 15,1 0,9 3830,0 100 0,39 0,02 99,59 4 Жами йўловчилар айланмаси, млн йўловчи- километр ҳисобида, шу жумладан: темир йўл транспорти ҳаво йўллари автомобил транспорти 46600 2600 4600 39400 100 5,58 9,87 84,55 Темир йўлларда ташиш таннархи арзон бўлиб, автомобил транспортига нисбатан 3-5 баробар, ҳаво транспортига нисбатан 12-15 баробар кам. Темир йўлларда меҳнат сарфи автомобил ва ҳаво йўлларига нисбатан анча кам,

аммо темир йўлларни қуриш билан боғлиқ бошланғич капитал ҳаражатлари юқори, металл сарфи катта, ҳаракат миқдрларига боғлиқ бўлмаган сарф- харажатлар (бинолар ва иншоотларни таъмирлаш, ходимлар таъминоти ва бошқалар) миқдори катта. Юкларни темир йўллар орқали узоқ масофаларга ташиш иқтисодий томондан қисқа масофаларга ташишдан кўра афзал бўлиб, ташишнинг бошланғич ва манзил охиридаги жараёнлари улуши катта. Темир йўлларнинг бошқа транспорт турларига нисбатан атроф-муҳитга, экологик ҳолатга салбий таъсири ва ташиш жараёнининг энергетик сарфлари кам. Автомобил транспорти. Ташиладиган юкларнинг тонна ҳисобидаги ҳажми бўйича транспорт турлари орасида автомобил транспорти биринчи ўринни эгаллайди. Автомобил транспортининг бир қатор ўзига хос хусусиятлари улардан фойдаланишнинг қулайлиги ва самарадорлигини белгилайди. Автомобиллар ўта ҳаракатчан бўлиб, зарур ҳолларда керакли жойларда етарлича транспорт воситаларини жамлаш имконини беради. Автомобил транспорти юкларни ишлаб чиқарилган жойидан олиб йўлда қайта ишламай тўғридан-тўғри истеъмолчи омборхонасигача етказиши мумкин. қисқа ва ўрта масофаларга автомобилларда ташиш тезлиги темир йўл ва сув йўллари орқали ташишга нисбатан анча юқори бўлади. Йўловчи ва юклар оқими кам бўлганда, автомобил транспортида капитал харажатлар темир йўлларга нисбатан кам талаб этилади. Автомобилларнинг бошқа транспорт турларига қараганада, доимий йўл тармоқларига боғлиқлиги кам, автомобил йўллари нисбатан тўғри ва қисқа масофалар билан уланади.

Расм 4. Автомобил транспорти қисқа масофаларга ташишдаги автомобил транспортининг афзалликлари масофа узоқлашгани сари ташиш таннархининг қимматлашиши ҳисобига камая боради. Автомобилларининг атроф- муҳитнинг экологик ҳолатига салбий таъсири ҳам сезиларли, кўп миқдорда нефт маҳсулотлари ва табиий каучук сарфланади. Атомобил транспортида ходимлар сони кўп бўлиб, уларнинг асосий қисмини ҳайдовчилар ташкил этади. Сув транспорти. Сув транспорти энг қадимий транспорт тури бўлиб, инсоният тарихидаги илк ташишлар сув йўллари орқали амалга оширилган. Сув йўлларини ўзлаштириш ҳаражатлари жуда кам бўлиб, асосан порт хўжалиги ҳаражатлари, порт атрофи ҳавзалари ва дарё йўлларини тозалаш ва чуқурлаштириш билан боғлиқ бўлади. Сув транспортида ташиш тезлиги кичик. Кўпгина сув йўллари қиш фаслида музлаб, кемалар ҳаракати ҳар хил муддатларга тўхтайди. Сув кемаларининг юк кўтариш қобилияти ва сиғими жуда катта.

Расм 5. Сув транспорти Кичик тезликларда сувнинг кема юришига қаршилиги кам бўлганлиги учун ташиш таннархи арзон. Шунинг учун ҳам сув транспорти асосан ҳажми кўп бўлган ва тезкор ташиш зарурати бўлмаган оммавий юкларни узоқ масофаларга ташиш учун қулай. Сув транспортининг мавсумий ишлаши кемалардан фойдаланиш самарасини камайтиради, кўплаб кемалар узоқ вақт тўхтаб қолади. Катта миқдорда юкларни тўплаш учун портларда йирик омборхоналар қурилиб, юк ортувчи ўта кучли механизмлар билан жиҳозланиши талаб этилади. Сув транспортининг мавсумий ишлаши темир йўл ва автомобил транспорти учун қатор ноқулайликлар ва ташиш нотекислигини келтириб чиқаради. Сув транспорти икки хил бўлиб дарё ва денгиз транспорти турларига ажралади. Дарё транспорти асосан катта мамлакатларда ички ташишларни дарё йўллари, каналлар ва айрим сув ҳавзалари орқали амалга оширади.

Расм 6. Дарё транспорти Денгиз транспорти эса сув йўллари бўлган мамлакатларнинг асосан ташқи иқтисодий ташишлари ва шу қаторда ички ташишлар учун хизмат қилади. Умуман, сув йўлларидан фойдаланишда табиатан ушбу йўлларга мос йўналишдаги оммавий юклар (кўмир, руда, минерал- қурилиш материаллари, ёғочсозлик, қишлоқ хўжалик, дон, нефт маҳсулотлари, қуруқ юклар, контейнерлар) ташилади. Расм 7. Денгиз транспорти Сув транспорти йўловчиларни ташишда ёрдамчи транспорт вазифасини ўтайди. Ташиш сарф-харажатлари нисбатан қиммат, ташиш узоқ муддатли.

Шунинг учун йўловчиларни ташиш асосан айрим дарё йўллари бўйлаб замонавий тезюрар сув кемаларида амалга оширилади. Ўзбекистонда сув йўллари жуда кам бўлиб, асосан республика жанубида Амударё бўйлаб қисқа масофаларга ташишларни бажаришда фойдаланилади. Ҳаво транспорти. Ҳаво транспорти энг тезкор транспорт тури бўлиб, асосан йўловчиларни узоқ масофаларга ташишга хизмат қилади. Ҳаво йўллари орқали ташишлар замонавий ҳаво кемалари-самолётларда амалга оширилади. Ҳаво транспортида йўл-қурилиш харажатлари кичик бўлиб, асосан аэропортлар ва навигация-бошқариш тизимлари ва ҳаракат воситалари харажатларидан иборат бўлади. Расм 8. Ҳаво транспортида юк ортиш Ҳаво транспортининг муҳим хусусиятларидан бири исталган йўналишларда ва ноҳиялар орасида тезкорлик билан энг қисқа ва тўғри йўл бўйлаб мунтазам алоқаларни ўрнатишдир. Ҳаво транспортида ёқилғи сарфи ниҳоятда катта бўлиб, ташиш таннарҳини сезиларли даражада қимматлаштиради. Самолётларда ёнилғи сарфи юкланганликка, яъни йўловчи ва юкларнинг вазнига боғлиқ бўлиб,

самолёт ичида юкланганлик ҳажмининг амалий аҳамияти йўқ. Шунинг учун ҳам ҳаво транспортида асосан йўловчилар узоқ масофаларга ташилади. Бундан ташқари, самолётлар ва вертолётлар билан почта, қўл юки, ҳалқ хўжалигида ўта зарур ва қимматбаҳо юклар, ҳамда тезкор ҳарбий ташишлар бажарилади. Расм 9. Ҳаво юк транспорти Ўзбекистонда ҳаво транспортининг ривожланиши замонавий халқаро талаблар даражасида бўлиб, унинг фаолияти «Ўзбекистон ҳаво йўллари» давлат акционерлик компанияси томонидан бошқарилади. Республиканинг барча асосий шаҳарларида техник ютуқлар даражасида жиҳозланган аэродром хўжаликлари мавжуд бўлиб, ташишлар энг замонавий ҳаво кемаларида бажарилади. Қувур транспорти . қувур транспорти энг замонавий транспорт турларидан бири бўлиб, нефт ва газ маҳсулотларини узоқ масофаларга юқори босимда ҳайдаш учун қўлланади. қувур транспорти йўллари қуруқликдаги ҳар қандай манзиллар орасини тўғри йўналишда асосан қисқа йўл бўйлаб боғлайди. қувур транспортида бошланғич капитал сарф-харажатлар автомобил ва темир йўлларга нисбатан тахминан икки баробар кам, ташилган юкка нисбатан металл сарфи ҳам кам. Қувур транспорти ўта мустаҳкам бўлиб мунтазам ишлайди, йил фаслларига боғлиқ бўлмайди. қувур йўлларининг тирқишсизлиги ташишни юқори босимда бажаришга имкон беради, бошқа транспорт турларида

бўлганидек ташиладиган юкларнинг йўқотилиши ва исрофгарчиликлар бўлмайди. қувур йўллари бошқа ер усти транспорт йўллари билан осон кесишади, ташиш таннархи темир йўлларга нисбатан икки баробар арзон. қувурларнинг юк ўтказиш қобилияти жуда катта бўлиб, 720-820 мм ли қувурлар орқали ҳайдалган нефт миқдори бир йўллик темир йўлларнинг ўтказиш қобилиятига тенглашади. Қувур йўлларида мунтазам босимни таъминлаб туриш учун нефт йўлларида кўплаб қайта сўрувчи станциялар, газ йўлларида эса компрессор станциялар қуришга тўғри келади. Ўзбекистонда қувур транспортининг транспорт тизимида алоҳида ўрни бўлиб, катта миқдорда нефт ва газ ташишларни амалга оширади.

Адабиётлар 1. И.А. Каримов. Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда. Биринчи чақириқ збекистон республикаси Олий мажлисининг Ўн тўртинчи сессиясидаги маъруза 1999 й 14 апрел. 2. Бройтман Э.З., Боровикова М.С., Осьминин А.Т. Эксплуатационная работа станций и отделений: Учеб. пособие для техникумов и колледжей ж.- д. трансп.-М.: Желдориздат, 2002. – 242с. 3. Железнўе дороги: Обҳий курс: Учебник для вузов /М.М.Уздин, Ю.И.Ефименко, В.И.Ковлов и др.; Под ред. М.М.Уздина. - 5-е изд. - СПб.: Информ. центр «Вўбор», 2002. - 3 6 8 с . 4. Железнодорожнўй путь /Т.Г.Яковлева, Н.И.Корпуҳенко, С.И.Клинов и др.; Под ред. Т.Г.Яковлевой. – М.: Транспорт, 1999. – 405 с. 5. Железнодорожнўе станции и узлў: Учебник для вузов ж.-д. трансп. / В.Г.Шубко, Н.В.Правдин, Е.В. Архангельский и др.; Под ред. В.Г.Шубко, Н.В.Правдина. – М.: УМК МПС России, 2002. – 368 с. 6. Железнодорожнўе станции и узлў / Ю.И.Ефименко, С.И.Логинов, В.Е.Павлов и др. – СПб.: Изд-во ПГУПС, 1996. – 202 с. 7. Обҳий курс железнўх дорог: Учебник для техникумов и колледжей ж.-д. трансп. / В.Н.Соколов, В.ФЖуковский, С.В.Котенкова, А.С.Наумов. - М.: УМК МПС России, 2002. - 296 с. 8. Основў эксплуатационной работў железнўх дорог: Учеб. пособие для студ. сред. проф. образования / В.А.Кудрявцев, В.И.Ковалев, А.П.Кузнецов и др.; Под ред. В.А.Кудрявцев. - М.: ПрофОбрИздат, 2002. - 352 с.

Похожие

Темир йўл транспортининг қурилмалари ва иншоотлари. Темир йўлларни бошқариш асослари

Темир йўлларда тортувчи ҳаракат таркиби ҳақида маълумотлар. Локомотивлар ва локомотив хўжалиги

Темир йўл транспортига талаб ва даъволар

Темир йўлларни лойиҳалаш ва қуриш асослари

Темир йўлларда автоматика, телемеханика ва алоқа