Dastlabki o’t o’chirish vositalari - Транспорт - Рефераты

Dastlabki o’t o’chirish vositalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

157.5 KB

Dastlabki o’t o’chirish vositalari Reja: 1. Dastlabki va avtomatik o’t o’chirish vositalari. 2. O’t o’chirishning mukim va kuchma vositalari. 3. Mexanizatsiyalashgan o’t o’chirish vositalari. 4. Yong’in xakida xabar berish, aloka vositalari va yong’inning oldini olish tadbirlari. 5. To’qimachilik, paxta-ipak va yengil sanoatidagi xom ashyosining yong’in xavfli bo’yicha baxolash. 6. Sanoat korxonalarining yong’inga qarshi suv ta’minoti. 7. Ishchilarni xavfsiz evakuatsiya qilish. 8. To’qimachilik, paxta, ipak va yengil sanoat ishlab chiqarish korxonalaridagi yong’inni o’chirishning ayrim uziga xos xususiyatlari.

Dastlabki va avtomatik o’t o’chirish vositalari. Yonish jarayoni tuxtashi uchun oksidlanish-tiklanish ekzotermik zanjir reaksiyasi uzilishi kerak. Bu reaksiyani tuxtashning fizik hamda ximik usullari qo’llaniladi. F i z i k u s u l l a r i - bu alangani yonuvchi modda yuzasidan uzib tanlash, yonuvchi modda yuzalari xaroratini alangalanish xaroratidan pasatstirish, oksidlovchi modda (kislorod) konsentratsiyasini kamaytirish (kupincha yonmaydigan gazlar konsentratsiyasini oshirish hisobiga) va yonuvchi modda bilan oksidlvchi bir-biridan ixotalash. K i m yo v i y u s u l l a r i yonish reaksiyasini tormozlash hisobiga amalga oshiriladi. O’t o’chirish vositalari asosan uch guruxga bulinadi: 1) yonishni tugatish usuli bo’yicha - sovituvchi, aralashtiruvchi (chapishtiruvchi), ixotalovchi, ingibirlashtiruvchi; 2) elektr o’tkazuvchanligi bo’yicha - elektr tokini o’tkazuvchi (suv, bug, kupik), elektr tokini o’tkazmaydigan (gazlar, kukunli birikmalar); 3) zaxarliligi bo’yicha- zaxarli (freon, brometil), kam zaxarli (karbonat angirdrid, azot), zaxarsiz (suv, kupik, kukunli birikmalar). S u v.O’tni o’chirishda eng keng tarkalgan modda suvdir. Suv uzining kuyidagi xususiyatlari tufayli o’tni o’chirishda eng afzal modda hisoblanadi. Suvning issiklik sigimi katta, yonayotgan yuzaga tushgan suv uning issikligini yo’tib oladi. Ma’lumki, 1 litr suv taxminan 539 kal. Yukori xaroratli yuzalarga tushgan suv tezda buglanadi. Buglanish natijasida uning hajmi 1700 marta ortadi va vaqtincha yonayotgan yuzani kamrab olib havodagi kislorod mikdorini kamaytiradi. Suvning yuzalarni xullash xususiyati yong’inni tarkalmasligida katta rol uynaydi. Uning sirt

taranligi kichik (0,073 n/m) bo’lganligi uchun yonayotgan moddalarning tirkish va teshiklariga tezda kirib ularni sovo’taladi. Bular xammasi o’tni o’chirishda katta axamiyat kasb etadi. Paxta tolasi yonganda suv bilan o’chirish unchalik samarali emas. Yonayotgan paxta toyilarni xovuzga tashlab yuborib, bir xaftadan sung olinganda yana to’tay boshlagan xollari xam kuzatilgan. Buning sababi suvning sirt taranligi kichik bo’lishiga karamay juda kichik tirkishlarga, masaln, paxta tolasi, paxta changni yuzalaridagi tirkishlarga kira olmaydi. Ularning atrofi suv bilan koplagan bo’lishiga karamay, tolaning ichki qismi chuglanishda davom eta beradi. Shuning uchun paxta yonganda uni o’chirish uchun sirt tarangligini kamaytirish maksadida xullovchi moddalr kushiladi. Bu tadbir suv sarfini 2-2,5 marta va o’t o’chirish vaqtini 20-30 foizga kamaytiradi. Keng tarkalgan xullovchi moddalardan biri OP-1 suvga ogirligi bo’yicha 3,5-4 mikdorida kushiladi.Paxta tolalarini o’chirishda “nekal” NV xulovchisi 0,7-0,8 (ogirligi bo’yicha) mikdorida kulaniladi. Sunggi paytlarda suv neft maxsulotlarini xam o’chirishda ishlatilmokda. Yong’in bulayotgan yuzalarga suv maida zarrarchalar xolida sepiladi. Bu mayda tomchilar (0,1-0,5 mm kattalikdagi) tezda buglanadi va bug yonayotgan suyuklik yuzasini kamrab olib kislorodni o’tkazmaydi. Shuningdek, suv, oxirgi paytlarda o’t o’chirishda keng qo’llanilayotgan havo - mexaniq kupik xosil qilishda xam ishlatiladi. Katta bosim ostida o’t o’chirish shlanglari stvolidan otilib chikayotgan uzluksiz suv okimi gaz alangasi tilini uzib yuborishda va shu bilan o’tni o’chirishda ishlatiladi. O’t o’chirishda suvning salbiy xususiyatlaridan biri uning elektr tokining o’tkazuvchanglidir. Bu kuchlanish ostida bo’lgan uskunalarni o’chirish imkonini bermaydi. Bundan tashkari, suv ayrim moddalr (kaliy, natriy) bilan ximiyaviy

reaksiyaga krishib parchalanadi. Parchalanish natijasida ajralib chiqadigan vodorod portlashi mumkin, kislorod esa yonishni kuchaytiradi. Shuningdek, suv bilan kalsiy karbidini xam o’chirib bo’lmaydi, chunki unga suv tekkanda yonuvchi gaz - atsetilen ajralib chiqadi. K a r b o n a t a n g i d r i d g a z i. Bu gazni yong’in chiqqan zonaga yunaltirish natijasida u yerdagi havoning tarkibida kislorod mikdorini kamaytirish orqali yong’inni o’chirishga karatilgan. Bu gaz yonmaydi. Agar havodagi kislorod mikdorini 15 foizgacha tushirishga eshirilsa, yong’in mavjud bo’lish imkoni yukoladi. Karbonat angidrid gazi yong’in uchogiga gaz xolatida, hamda suyo’tirilgan karbonat angidridli o’t o’chirgich xolatida berilishi mumkin. Suyo’ltirilgan karbonat angidridli o’t o’chirgichda u havo bilan reaksiyaga kirishib minus 70 0 S xaroratli korsimon modda xosil kiladi, bu yonayotgan buyumlar yuzasini yaxshi sovo’tadi. I n ye r t g a z l a r. Yong’inni o’chirishda inert gazlar - azot va argon gazlari xam ishlatiladi. Ular xam karbonat angidrid gazi singari havodagi kislorod mikdorini aralashtirib kamaytiradi va bu yong’inni o’chirishga olib keladi. Bu gazlar karbonat angidrid gazichalik samarali emas. T u t u n g a z l a r i. To’tun gazlarida kislorod mikdori havodagidan birmuncha kam bulib, taxminan 18-19 foizini tashkil kiladi. Bu gazlar oxirgacha yondirilsa, undagi kislorod mikdorini 5-6 foizgacha tushirish mumkin. Bunday gazlar yong’inni o’chirishda bemalol qo’llanilishi mumkin. O’t o’chirish texnikasida samolyotlarning uz ish muddatini o’tayotgan reaktiv dvigatellarini ishlatish xam yo’lga kuyilgan. Bular o’t o’chirish mashinalariga o’rnatiladi va to’tun gazlari suv okimi bilan birga yong’in yuzalariga beriladi. Ingibitorlar. Goloidlangan uglevodlar yonish reaksiyasiga kimyoviy susaytirgich orqali ta’sir ko’rsatib yong’inni tuxtatadi. Bular inert gazlarga nisbatan ancha samaralidir. Bu maksadda bromli etil, bromil etilen, dibromtetraraftoretan

(freon 114 V 2 ) - lar ishlatiladi. Freon suv bugiga nisbatan 20 marta, uglerod oksidiga nisbatan 12 marta smaralirokdir. Galoidlangan uglevodorodlar chuglangan paxta xom ashyosi va toilasini o’chirishda ayniksa kul keladi. Ular elektr tokini o’tkazmaydi va sovuk havoda muzlab kolmaydi: Ularning keng qo’llanilishiga kiymatligi tuskin bulib turipti. Bundan tashkari, kaynash xaroratining pastligi (38 0 -98 0 S) va uchuvchanligi ochik joylardagi yong’inlarni o’chirishda qo’llashga monelik kiladi. K u k u n li b i r i km a l a r. Ular yonayotgan gazlar yengil alangalanuvchan, yonuvchan suyukliklar kuchlanish ostida bo’lgan elektr uskunalarini o’chirishda ishlatiladi. Ular arzonligi tufayli tobora kuprok qo’llanilmokda. Ularning asosiy qismi osh sodasida (natriy karbonat) iboratdir. Metalloorganiq birikmalarni o’chirishda SI-2 kukuni ishlatiladi. Uning asosiy qismi (freon) 114 V 2 bilan tindirilgan selikogen zarrachalarini tashkil etadi. Yong’inga tushgach kukun zarrachalaridan alangaga kuchli tormozlovchi (ingibitor) sifatida ta’sir kiluvchi freon ajralib chiqadi. K u p i k. Yonayotgan yuzaga tushgan kupik uni koplab olib, kislorod kirishidan tusadi va ajralib chikayotgan suyuklik yonayotgan yuzani sovo’tadi. Kupik asosan kattik moddalar va yonuvchan suyukliklarni o’chirishda ishlatiladi. Kupiklar paydo bo’lishiga karab ikki xil bo’ladi: kupik xosil kiluvchi korishmani havo okimi bilan mexaniq aralashtiruv orqali olinadigan havo-mexaniq kupik va ishkor eritmasi bilan kislotaning aralashishi natijasida paydo bo’ladigan kimyoviy kupik. Ma’lumki, yong’in paytida yonayotgan yuzalarni koplash uchun kuplab mikdorda kupik xosil qilish kerak bo’ladi. Buning uchun kupik xosil kiluvchi modda (penoobrazovatel) larni kuchli bosimdagi suv bilan yoki havo bilan aralashtirish kerak bo’ladi. Bu jarayon maxsus uzluksiz ishlovchi apparatlar - kupik generatorlari yordamida amalga oshiriladi. Kupik xosil kiluvchi moddalar kukun xolida bulib,

odatda biron bir kislotaning (kupincha oltingugurt kislotasining) tuzdan va ishkoriy qismi esa natriy bikarbonatning aralashmasidan tashkil topadi. Kupik generatorlari ikki turli bulib, PG-50m va PG-100 turlaridir. Ular yonuvchi va yengil alangalanuvchan suyukliklarni o’chirishda ishlatiladi va fakat ulchamlari bilan farklanadi. Diffuzorning ustki va ta’minlovchi bunkerning kuyi qismida suv berish vaqtincha yoki bo’tunlay tuxtatilganda orqaga kuyilmasligi va kukunni namlamasligi uchun sharsimon klapan 8 o’rnatilgan. Kukun namlansa va kotib kolsa, kupik generatorini ochib tozalash kerak bo’ladi. Suvning bosimini nazorat qilib turish uchun shtuser 1 yakiniga monometr 9 o’rnatiladi. Kupik generatori PG-100 ni ikki kishi boshkaradi: biri ta’minlovchi bunkerga kupik xosil kiluvchi kukun solib, generatorni ishga tushirib yuboradi, ikkinchisi esa xosil bulayotgan kupikni alanga ustiga yunaltiradi va ichaklarni buralib kolmasligini nazorat qilib turadi. Shtuserdagi suvning bosimi monometr bo’yicha ish bosimi (4- 6 atm.) kiymatiga yetgach, ta’minlovchi bunkerga kukun solinadi. Shu ish bosimi ostida kupik 15 m yukoriga yetkazib berila oladi. O’t o’chiruvchi ichakning diametri 75 mm bo’lganda kupik paydo bo’lish jarayoni yaxshi bo’lishi uchun ichakning uzunligi 60 m dan kam bo’lmasligi kerak. Kupik generatori PG-100 ning unumdorligi sekundiga 100 l ni tashkil kiladi. Uning ogirligi 24 kg ni tashkil kiladi. Bu generator yonuvchi suyuklik saqlanuvchi bir necha idishlarni kupik bilan ta’minlay olishi mumkin. Xozirgi paytda kupik xosil qilish unumdorligi katta bo’lgan kupik generatorlari GPS-200, GPS-600 va GPS-2000 qo’llanmokda. O’t o’chiruvchi asboblar. O’t o’chiruvchi asboblar dastlabki o’t o’chirish vositasi bulib, yong’inni boshlangich davrida, uning kuchayib, tarkalib ketmasligi uchun ishlatiladi.

GOST 12.2.047-80 “O’t o’chirish texnikasi. Atama va koidalar” da berilishicha o’t o’chiruvchi moddaning turiga karab kuyidagi xillarga bulinadi: 1. Suyuklik vositasidagi (aktiv yuzali moddalar kushilgan suv yoki turli ximik birikmalarning suvdagi eritmalari; karbonat kislotali (suyo’ltirilgan karbonat dioksidi); ximiyaviy - kupikli (kislota va ishkorlarning suvdagi eritmasi); havo - kupikli (kupik xosil kiluvchi moddalarning suvdagi eritmasi bilan sikilgan karbonat angidrid gazi yoki havoning aralashmasi); xladonli, (galloidlangan uglevodorod asosidagi kukunli moddalar - bromli etil, xladon va boshkalar); kukunli (karbonat ikki oksidli soda asosidagi kuruk kukunlar); aralashma xolidagi (kukunlar va kupik xosil kiluvchilar). 2. O’t o’chiruvchi moddaning mikdori va ulchamlari bo’yicha - kam hajmli (hajmi 5 l, 10 l li), kuchma va hajmi 25 l dan kam bo’lmaan statsionar uskunalar. Karbonat kislotali o’t o’chirish asboblari havo kirmaganda xam yona oladigan moddalardan (paxta tolalaridan) boshka xar xil moddalarni o’chirishda ishlatiladi. Shu bilan birga 100 V gacha kuchlanish ostida bo’lgan elktr uskunalarini xam o’chirishda ishlatish mumkin. Xozirgi paytda karbonat kislotali o’t o’chirish asboblarining OU, OU-2A, OU-5, OU-8, OU-2MM va OU-5MM markalari chiqarilayapti. Kimyoviy-kupikli o’t o’chirish asboblari kattik moddalarni hamda maydoni 1 m 2 gacha bo’lgan suyuk yonuvchi moddalarni o’chirishda ishlatiladi. Ular bilan kuchlanish ostidagi uskunalarni o’chirib bo’lmaydi. Kavsharlangan pulat ballon ichida ishkor aralashmasi (NaOH), polietilen stakanga esa sulfat kislotasi tuldiriladi. Bu ikki suyuklikni aralashtirish natijasida kimyoviy kupik xosil bo’ladi. Buni amalga oshirish uchun to’tkich 1 ni karama- qarshi tomonga burab stakanning tikini ochiladi va pulat balonni 1800 ga tunkariladi. Stakandagi kislota teshikchalar orqali okib chikib ishkorga aralashadi

va reaksiyaga kirishib kupik xosil kila boshlaydi. Ma’lumki, kupik hajmi jixatidan juda tez kengaya boradi va ballon ichida 0,08-0,14 MPa mikdoriga bosim xosil kiladi. Xosil bo’lgan kupik teshikcha 3 orqali otilib chika boshlaydi, uni alanga chiqqan yerga yunaltirish kerak. Bu o’t o’chirish asbobida xavfsizlikni ta’minlash uchun teshikchani kichik mix sim bilan oldindan tozalab keyin ishga tushirish kerak. Aks xolda kupik kotib kolib teshikchani berkitib kuygan bulsa, ostidagi ballon portlab ketishi xam mumkin. Bundan tashkari xar yili pulat balonni 2 MPa gidravlik bosimda sinab quriladi, sungra kislota va ishkor bilan kaytadan tuldiriladi. Havo-kupikli o’t o’chirish asboblari ishkorli elementlar va elektr uskunalaridan tashkari turli moddalarni o’chirishda ishlatiladi. Bu asbobni ishga tushirish uchun dastak 2 ni kattik bosiladi, shu bilan birga karbonat kislota solingan ballonchaning membranasi teshiladi. Undan chikayotgan karbonat kislota asbob kobigi ichida bosim xosil kiladi, natijada kupik xosil kiluvchi modda sifon orqali karnaysimon ogizga chikib, havo bilan aralashib kupik xosil kiladi. Xladonli va aerozolli o’t o’chirish asboblariga karbonat kislotali - brometilli o’t o’chirish asboblari kiradi. Ularning zaryadi sifatida galloidlangan uglevodorodli birikmalar xizmat kiladi (bromli etilen, bromli etil, tetraftordiyurometan va boshkalar). Bu aerozolli o’t o’chirish asboblari trasnport vositalari va kuchlanishi 380 V gacha bo’lgan elektr uskunalarida chiqqan yong’inlarni o’chirishda ishlatiladi. Kukunli o’t o’chirish asboblarida o’chiruvchi modda sifatida kukunli tarkiblar ishlatiladi. Xozirgi paytda OP-1, OP-2, OP-2B, OP-8B1 va boshka kukunli o’t o’chirish asboblari ishlab chkikarilmokda.

OP-1 asbobidan tashkari barcha kukunli o’t o’chirish asboblarida kukun kisilgan havo yoki gaz (azot) yordamida amalga oshiriladi. Kukunli o’t o’chirish asboblari ishkoriy metallar, yengil yonuvchi suyukliklar, kuchlanish ostidagi elektr ukunalari yonganda o’chirish uchun ishlatiladi. O’t o’chirishning mukim va kuchma vositalari. O’t o’chirishning kuchma vositalari avval kurib chiqqan kul va o’t o’chirish asboblariga nisbatan kuvvatli qilib tayyorlanadi. Xozirgi vaqtda karbonat kislotali OU-25, OU-80, OU-400 (42-a rasm), havo-kupikli OVP-100, kukunli OP-100 (42b- rasm) kuchma o’t o’chirish vositalari ishlab chiqarilmokda. Shu bilan bir katorda kurama, ikki zaryad kupik xosil kiluvchi modda bilan suv korishmasi va kukundan tashkil topgan OK-100 markali kuchma o’t o’chirish vositasi xam qo’llanadi. U yengil yonuvchi va yonuvchan suyukliklarni, gaz va chuglanuvchi moddalarni o’chirishda ishlatiladi. Kuchma o’t o’chirish asboblari ishlatilishida biroz nokulaydirlar. Ularni ishga tushirish uchun kupik generatrini, kupik chiqaruvchi klapanni yechib olish, kupik xosil qilish uchun ichkani chuvatib yechib olish, ballondagi kugoshin tamgani uzib tashlash va dastlabki strelka bo’yicha oxirigacha kayirish ishlarini bajarish kerak. Bulardan farkli ravishda, mukim o’t o’chirish vositalari yong’inni o’chirishga doimo tayyor xolda bo’ladi. Bu ularning katta afzalliklaridan biridir. Xozirgi paytda karbonat kislotali OSU-5, OSU-5P, havo-kupikli OVPU-250, xladonli OS-8M, OS- 8MD, OF-40, kukunli OP-250 mukim o’t o’chirish uskunalari ishlab chiqarilmokda. Mukim o’t o’chirish uskunalari kulda va avtomatik ravigshda yong’in xikida xabar beruvchi asboblar yordamida xam ishga tushirib yuborilishi mumkin.

Yong’indan himoya qilinishi zarur bo’lgan xona 1 shiftiga avtomatik ravishda o’t o’chirish uskunasining kuvurlari 2, ularga o’rnatilgan o’t o’chiruvchi kallaklari 3 va yong’in xakida xabar beruvchi vosita 4 bilan xabar beruvchi tarmok ulangandir. Xonaning biron yerida yong’in chiksa, usha yerdagi xabar beruvchi vositaga ta’sir qilib va elektr tarmog’i buylab buyruk beruvchi apparat 7 ga xabar keladi va bu xabar ijro etuvchi mexanizm orqali ishlatib yuboruvchi uskuna 8 ga beriladi. Uz navbatida bu uskuna o’t o’chirish sistemasi 9 ni ishlatib yuboradi (sxemada azot tuldirilgan ballonlar ko’rsatilgan). Undagi o’t o’chiruvchi modda 6 va 2 kuvurlaridan o’tib, o’t o’chirish kallaklari 3 ga yetib boradi. Yong’in xakida xabar beruvchi vosita 4 ishlagach, buyruk beruvchi apparat 7 yong’in vaximasi xakida xabar beruvchi uskuna 11 ni ishlatib yuboradi. Mukim o’t o’chirish sistemasini shlatib yuborish, yukoridagidek avtomatik ravishda hamda 10-kulda yurgizib yuborish boshkarmasi orqali amalga oshirish mumkin. To’qimachilik korxonalarida aksariyat yukorida zikr kilingan o’t o’chirish tizimi suv ta’minoti tarmoklari bilan ulangan bo’ladi. Avtomatik o’t o’chirish tizimi bilan xom ashyo va tayyor maxsulot omborlari yigiruv fabrikalarining saralash, chiqindilarni kayta ishlash, changli havoni tozalash xonalari, tukuv va pardozlash fabrikalarining maxsulot sifatini nazorat qilish sexlari va yonuvchi moddalar kup mikdorda tuplanadigan sex yoki xonalarga o’rnatiladi. Sprinkler uskunalari. Sprinkler uskunalari avtomatik o’t o’chirish vositalariga mansub bulib, unda xonaning shipiga suv yoki kupik xarakatlanuvchi kuvurlar o’rnatiladi. Ularga ma’lum masofalarda shtuserlar yordamida sprinkler kallaklari o’rnatilgan. Xar bir sprinkler kallagi 12 m 2 yerga mo’ljallanadi. Oddiy xolatda kallaklarning suv yo’llari kopkok bilan berk xolda turadi. Kopkokni yengil eruvchan metalldan yasalgan kulf ushlab turadi. Sprinkler kallaklari (44-rasm) shtuser 1 yordamida shipdan o’tgan suv kuvurlariga buralib kirgiziladi. Shtuserning teshigiga zanglamasligi uchun bronza xalka 2 burib

kiritilgan. Xalka bilan shtuser orasiga urtasi teshik metall diafragma 3 o’rnatilgan. Diafragmaning bu teshigi shisha sharcha (kopko) 4 bilan berkitilgandir. U esa uchta uzaro yengil eruvchan metall bilan kavsharlab kuyilgan mis plastinkalari yordamida ushlab turiladi. Yong’in chiqqanda, havo kizib sprinkler kallagiga yetib borib, yengil eruvchan kavsharlagichga ta’sir qilib kulf 5 ni buzib yuboradi. Bosim ostidagi suvning 4 kopkokka ta’siri natijasida u diafragma 3 dan tushib ketadi va suvga yo’l ochiladi. Teshikdan urilib tushayotgan suv tarkatgich 6 ga urilib, 9-12 m 2 ga yoyilib tushib, yong’inni o’chira boshlaydi. Sprinkler kulflari 72, 93, 141, 182 0 S da erib ketishiga mo’ljallangan. Drencher kallagi. Tashki ko’rinishi bo’yicha u sprnikler kallagidan kam fark kiladi. Fakat unda yengil eruvchan kulf va kopkok yuk. Shuning uchun drencher sistemasi xnalarda emas, xonalar va binolar orasiga o’rnatiladi. Bularni yong’in bir sexdan ikkinchi sexga yoki bir binodan ikkinchi binoga o’tib ketmasligi uchun qo’llaniladi (45-rasm). Ularni ishga tushirib yuborish kulda yoki avtomatik ravishda issiklik relelarini qo’llash orqali amalga oshirilishi mumkin. Sprinkler a drencher uskunalari uzluksiz takomillashtirib boriladi. Xozirgi paytda ularni fakatgina suv bilan emas, balki kupik bilan xam o’chira oladigan, boshkarishni esa avtomatlashtirilgan xillari mavjud. Suv bilan ishlaydigan uskunalarning sprinkler kallaklari olidagi kuvurlarda suvning bosimi doimo 0,6 MPa ga, kupik bilan ishlaydigan kuvurlarda esa 0,3 MPa ga yakin bo’lishi kerak. Kupik bilan ishlaydigan xar bir kallak 17 m 2 ga mo’ljallanadi. Kupik xosil kiluvchi moddaning sarfi 3,5 l/s va o’t o’chirish vaqti 10- 15 min deb olinadi. O’t o’chirishning dastlabki vositalari.

O’t o’chirishning dastlabki vositalari endi boshlanayotgan yong’inlarni o’chirish uchun ishlatiladi. Ular binoning ichida yoki kiraverishida, omborlar yonida, kizil rangga buyalgan maxsus taxta shitlariga osib kuyiladi. Bu vositalarga o’t o’chirish uchun ishlatiladigan asboblar (bolta, belkurak, misrang, changak, chelak), asbest matosi yoki texnik kigiz, boskada suv, yashikda kum va o’t o’chiruvchi (kupikli, karbonat angidridli va kukunli) asboblar kiradi. Shu bilan birga o’t o’chirishning ichki vodoprovod tizimi xam kiradi. GOST 12.1.004-85(90) SSBT “Yong’in xavfsizligi. Umumiy talablar! Ga binoan barcha ishlab chiqarish xonalari va omborlar dastlabki o’t o’chirish vositalari bilan ta’minlanishi kerak. Mexanizatsiyalashgan o’t o’chirish vositalari. Mexanizatsiyalashgan, ya’ni asosiy o’t o’chirish vositalariga sv nasoslari va avtomashinalar kiradi. Suvnasoslar (motopompalar) - umumiy asosga o’rnatilgan dvigatel va markazdan kochma nasosdan tarkib topgan agregatdir. To’qimachilik sanoatida asosan MP-800 va MP-1400 markali va mo’tanosib ravishda 800 va 1400 l/min ish unumdorligiga ega bo’lgan suv nasoslari ishlatiladi. MP-800 sv nasosi payvandlangan yengil rama ustiga o’rnatilgan bulib, ko’tarish uchun dastaklar yoki yong’in chiqqan joyga gildiratib borish uchun ikki gildirakli aravacha ustiga o’rnatiladi. Tirkamali suv nasos MP-1400 “Volga” avtomobilining turt taktli ichki yonish dvigatelidan, bosimi katta bo’lgan markazdan kochma nasos, yarim avtomat vakuum tizimi, ikki gildirakli avtomobil tirkamasi, yong’inga qarshi uskunalar komplekti va dvigatelni yurgizib yuborish uchun akkumulyator batareyalaridan tashkil topgan.

Bulardan tashkari o’t o’chiruvchi moddalarni (suv, havo-mexaniq yoki ximiyaviy kupik) yetkazib berish maksadida yong’in avtomashinalari ishlatiladi. Ularga avtotsisternalar, shlang-nasosli avtomobillar, poyezdlar va boshkalar kiradi. Nasosli avtotsisterna shaxsiy sostavni, o’t o’chirish uskunalarini, suv zaxirasini va kupik xosil kiluvchi moddani yong’in chiqqan yerga yetkazish hamda ichaklarni vodoprovod tizimiga ulanguncha suv bilan ta’minlash, suv keltirish va suv yetkazib berishda oralik vazifasini xam o’taydi. Avtotsisternalar asosan yengil, urta va ogir turlardan tashkil topgan bulib, ular GAZ-53a, GAZ-60, ZIL-130, ZIL-131 va Ural-375D avtomobillari shassilariga o’rnatiladi. O’t o’chiruvchi avtomobillarning (avtotsisterna va avtonasoslar) asosiy agregati, markazdan kochma yong’in nasosi bulib, u suv yoki boshka suyuk o’t o’chiruvchi aralashmalarni yong’in chiqqan yerga yetkazib beradi. O’t o’chirish mashinalari uchun to’qimachilik korxonalarida maxsus depo quriladi. Ular magistral yo’llar yoniga, barcha obyektlariga mashinalar bemalol bora oladigan qilib quriladi. Zarur bulib kolsa, kushni korxonaga xam tez yordam bera olish uchun depolar korxonadan chiqish darvozalari yakinida kurilgani ma’kul. Ularning xizmat qilish radiusi A, B va V toifali korxonalar uchun 2 km olinadi. Xizmat radiusi bundan katta bo’lgan korxonlarda kushimcha ravishda yong’in postlari quriladi. Yong’in xakida xabar berish, aloka vositalari va yong’inning oldini olish tadbirlari. Yong’in boshlanishi xakida uz vaqtida xabar berish, uni tarkalib ketmasdan tezda o’chirishga va uda katta talafotlarning oldini olishga imkon beradi. Yong’in boshlanganligi xakidagi xabar yong’inni dastlab kurgan kishi tomonidan yoki

avtomatik ravishda xabar beruvchi tomonidan yong’indan muxofaza qilish punktiga hamda sexning kungilli o’t o’chirish komandasiga xabar qilinishi kerak. Avtomatik ravishda xabar beruvchi uskunalar samaralirok, chunki ularning datchiklari yong’in chiqishi mumkin bo’lgan xavfli joylarga o’rnatiladi. Yong’in xakida bakirib, tovush signallari berib, sirena gudok berib, metall parchasini urib, telefon, ratsiya va avtomatik signal beruvchilardan xam foydalanib xabar beriladi. Yong’in xavfiyukori bo’lgan korxonalar rayon yoki shaxar o’t o’chirish komandalaribilan bevosita telefon alokasi bilan boglanadi. Yigiruv fabrikalari xam, ayniksatitish-savash sexlari shunday aloka vositalariga ega. Sexlarga o’rnatilgan xabar beruvchi moslamalarning (izveshatellar) bir nechtasi aloka tarmog’iga ketma-ket ulanishi mumkin. Bunday sistema shleyf sistemasi deyiladi. Parallel ulangan xolda xar bir moslama kabul stansiyasi bilan ikkita sim orqali ulanadi. Bunday sistema “nur” sistema deyiladi. Xar bir nurga ketma-ket xolda uchtagacha moslama ulash mumkin. Alokaning “shleyf” sistemasi yirik sanoat korxonalarida qo’llaniladi. Yirik to’qimachilik kombinatlari shular jumlasiga kiradi. Yong’in xakida xabar beruvchi asboblar tugmali (odam ishga tushiradi) va avtomatik ravishda shlaydigan turlarga bulinadi. Avtomatik xabar beruvchi asboblarning ish prinsipiga karab yorug’lik nuri, to’tun, xarorat ta’sirida ishlaydigan turlari bor. Ular yong’in paytida ajralib chiqadigan yorug’lik energiyasini, to’tun tufayli uzgaradigan yorug’lik kuchini hamda xarorat uzgarishlarini elektr signallariga aylantirib, simlar orqali kabul punktlariga yong’in chiqqan joy xakida xabar beradilar, yoki bu signallar avtomatik ravishda o’t o’chirish vositalarini ishga tushirib yuboradi.

Qarshilik atrofidagi havoning xarorati meyorida bo’lganda tiratronning anod zanjiridagi tok rele R ning ishlashiga yetarli bo’lmaydi. Xarorat ortishi bilan issiklik qarshiligi R 1 uzining qarshiligini tezda tushirishi natijasida kupik sxemasi yelkalarining muvozanati buziladi va tiratronning boshkaruvchi elektrodida kuchlanish ortadi. Natijada tiratron yonib uning qarshiligi kamayadi. Bu esa uz navbatida anod zanjiridagi tokning ortishiga va rele R ning ishlab ketishiga olib keladi. Xozirgi paytda yong’in xakida signal bergichlarning (EPS) kuplab sxemalari mavjud. Masalan, 10 ta nurli optik signal beruvchi asbob TOL-10/100 mikrotelefon orqali gaplashish imkonini berbgina kolmay, o’t o’chirish vositalarini xam ishga tushirib yubora oladi. Yong’in xakida xabar beruvchi kompleks moslama SKPU-1 yordamida esa to’tun, xarorat, ochik alangalarni kayerda paydo bo’lganligini xam bilish mumkin. Yong’in xakida xabar bershning yukori samarali vositasi kulda ishlatiladigan va uz-uzidan ishlab ketadigan elektr yong’in signalizatsiyasidir. Yong’inga qarshi kurashning asosiy shartlaridan biri uni uz vaqtida bilish va navbatchi xodimga xabar berishdan iborat. Pilla tortish va ipak yigirish korxonalarining sexlari, ustaxonalar, laboratoriyalar joylashgan xamma binolari, pillalar, ashyolar, tayyor maxsulotlar osborxonalari yong’in signalizatsiyasi bilan jixozlanishi kerak. Yong’in xabarlagichlari kulda ishlatiladigan (tugmali) va uz-uzidan ishlab ketadigan xillargsha ajratiladi. Uz-uzidan ishlab ketadigan xabarlagichlar esa, uz navbatida, yong’inga olib keluvchi kanday xodisalardan ta’sirlanishiga karab turlarga ajratiladi. Uz-uzidan ishlab ketadigan yong’in signalizatsiyasi sistemasi yong’in xabarlagichlari (datchiklar), aloka liniyalari va ta’minlash manbalari o’rnatilgan kabul stansiyasi yoki kommo’tator xonasidan tashkil topadi. Xabarlagichlarning

kabul stansiyasiga ulanish sxemasiga kura elektr yong’in signalizatsiyasi aylanma va bir nuqtadan tarkalgan bo’lishi mumkin. Birinchi sxemada xabarlagichlar simlar vositasida kabul apparati bilan bir liniyaga ketma-ket ulangan bo’ladi, ikkinchi sxemada esa xabarlagichlar kabul apparatiga radial sxema bo’yicha bir necha joyda ulangan bo’ladi. (101-rasm). Uz-uzidan ishlaydigan yong’in xabarlagichlari ishlab ketish impulsiga kura issiklik, to’tun, yorug’lik, aralash va ultratovush xabarlagichlariga bulinadi. Aralash xabarlagichlar (KI-1) issiklik va to’tun xabarlagichlari vazifasini bir uzi boshkaradi ( rasm). Ular issiklik xabarlagichi uchun zarur bo’lgan elektr sxemasi elementlarini kushgan xolda to’tun xabarlagichlari asosisda yaratiladi. Ular 100 m 2 maydonni nazorat qilib tura oladi. Ultratovush xabarlagichdan DUZ-4 ishlashi Dopler effektdan foydalanishga asoslanadi. 20 kGs chastotali ultratovushlar kabul kiluvchi uzgartkichlar o’rnatilgan himoyalanayotgan xonada nurlanadi. Xonada xarakatlanuvchi obyektlar paydo bo’lganda ulardan kaytgan ultratovush tebranishlari meyoridagi nurlanishdan fark kiladigan chastotaga ega bo’ladi. Nurlanayotgan va kabul kilinayotgan signallar chastotalaridagi farkni elektron elektr sxemasi tebranishlar (5-30 Gs) ko’rinishda ajratib chiqaradi, bu tebranishlar kabul stansiyasining ko’tblarga ajratish relyelarini ishlatib yuboradi. Mazkur xabarlagichlar 1000 m 2 maydonni nazorat qilishi mumkin. Xar bir signalizatsiya sistemasida kabul stansiyasi bo’ladi. Xozirgi vaqtda kuyidagi kabul stansiyalari qo’llaniladi: -TOL-10/100 nurli optik trevoga signal stansiyasi yong’in xakida avtomatik va dastaki xabarlagichdan kelgan signallarni kabul qilish va kayd etish hamda trevoga xabarlarini yong’in muxofazasi tashkilotlariga yuborish uchun mo’ljalangan.

SDPU-1 to’tun kurilmasi to’to’tn paydo bo’lishini va xaroratning ko’tarilishini sezadigan aralash DI-1 yoki KI-1 xabarlagichlari o’rnatilgan xonadagi to’tuni aniqlash, shunigdek, tovush hamda yorug’lik signallari berish uchun xizmat kiladi. Kurilma 10 ta nurga mo’ljallab tayyorlanadi, bu nurlarning xar biriga 10 tagacha xabarlagich ulanadi; -SKPU-1 yong’inga qarshi kompleks issiklik signalizatsiya kurilmasi ( rasm) xabarlagichdan o’t olish (yong’in) chiqqanligi xakida kelayotgan signallarni kabul qilish uchun mo’ljalangan. Kurilma xonalarni qo’riqlash, avtomatik o’t o’chirish vositalari zanjirlarini boshkarish shunigdek 01 sonini avtomatik teradigan sistemadan foydalanib yong’in xakida xabar berish imkonini beradi. U beshta nurga mo’ljallangan bulib, bu nurlarning xar biriga 5 tadan 10 tagacha xabarlagich ulanadi. SDPU-1 va SKNU-1 kurilmalaridan foydalanadigan yong’in signalizatsiyasining tuzilish sxemasi rasmda keltirilgan va uning afzalliklari yukoridagilardan iborat: -qo’riqlash signalizatsiyasi sistemasiga ega; -yong’in xakida xabar berish to’liq avtomatlashtirilgan va “01” ulangan. -yong’in xakidagi xabar yong’in alokasi markaziy punktiga uzatiladi. Kurilma 50 ta yong’inga qarshi nurlar va 5 ta qo’riqlash signalizatsisiga mo’ljallab tayyolangan bulib, yong’inga qarshi bitta nurga 10 tagacha KI-1 xabarlagichini hamda bitta SI-1 xabarlagichini ulash mumkin. Xabarlagichlarning turi va mikdoriga karab SKPU-1 kurilmasi 50 dan 100 ming m 2 gacha maydonni nazorat qilib tura oladi. Issiklik xabarlagichlari 100-150 Vt kuvvatli elektr chirok yordamida tekshiriladi. To’tun va issiklik xabarlagichlari ularga to’tun manbaini yakinlashtirish

yo’li bilan tekshiriladi. Yorug’lik xabarlagichi ungga yokilgan gugurt chupini kupi bilan 5 m gacha yakinlashtirish orqali tekshirish mumkin. 9.7. To’qimachilik, paxta-ipak va yengil sanoatidagi xom ashyosining yong’in xavfli bo’yicha baxolash. To’qimachilik korxonalarining yong’in chiqish sabablari texnologik jarayonlarining hamda ishlab chiqarish uskunalarining yong’in chiqishga moyiligi bilan ajralib turadi. Bunda paxtani titishdan boshlab, to tayyor gazlama xoliga kelguncha barcha jarayonlar yong’in xavfi bilan boglikdir. Tadkikotlarning ko’rsatishicha, yong’in chikikshning eng kup xollari titish agregatlari (31,0 foiz) hamda savash mashinalariga (45,2 foiz) to’g’ri kelar ekan. To’qimachilik sanoati korxonalarida yong’inning asosiy sababalri kuyidagilardir: mashina qismlarining ishkalanishi, aylanuvchi qismlariga tolalarning uralib kolishi , elektr uskunalaridagi buzuliklar, ekspluatatsiya koidalarining buzilish va shunga uxshashlar. Ko’rinib turiptiki bular aksar texnik sabablardir. Shuning uchun to’qimachilik korxonalarida yong’inga qarshi tadbirlar asosan kuyidagi yo’nalishda olib borilishi kerak: -texnologik uskunalarning ishida elektr uskunalaridan alangalanish manbalari paydo bulinishi oldini olish tadbirlari; -mashinalardan chang ajralib chiqishini hamda qurilish konstruksiyalariga, mashinaning ustki qismlariga va boshka yerlarga chang va momik tuplanib kolishini kamaytirish tadbirlari; -avtomatik xabar beruvchi va o’t o’chiruvchi vositalarning xar doim ishlatishga tayyor xolda turishini ta’minlash tadbirlari.

To’qimachilik sanoatida turli xil tolali materiallar ishlatiladi. Ular asosan tabiiy va ximiyaviy tolalar bulib, tabiiy tolalar usimliklardan (paxta, lyon, kanop, jo’t va boshka) hamda xayvonlardan (jun, ipak) olinadi. Ximiyaviy tolalar sun’iy va sintetik tola turlarga bulinadi. Ximiyaviy tolalar sof xolda va boshka tolalar bilan aralashma xolida ishlatiladi. Paxta tolasi uchkundan yengil alanganadi va yaxshi yonadi. Yonganda uziga xos xid chiqaradi. Absolyo’t kuruk paxta tolasi yonganda uzidan 4150 kkal/kg issiklik ajratib chiqaradi. Paxtaning issiklik sigimi 0,36 kkal/kg. grad issiklik o’tkazuvchanligi esa 0,01-0,04 kkal/m. soat grad. Havo xarakati past bo’lganda titilagn paxta tolasining yonish tezligi sekundiga 0,1-0,15 metrni tashkil kiladi. Paxta tolasi 210 0 S da alanganadi, 205 0 S da chuglanadi va 407 0 S da esa uz- uzidan alangan oladi. Paxta ma’lum mikroiklim sharoitida oksidlanib issklik chiqara boshlaydi. Bunday kulay shiroitlarda sekin-asta kizib uz-uzidan alangannishi va okibatda yong’inga olib kelishi mumkin. Bu jarayon ayniksa paxtaga alif yoki usimlik yoglari aralashgan paytida tez kechadi. Jun tolasi kiyin alanganlanadi va issiklik o’tkazish xususiyati kamdir. 120 0 S dan ortik xaroratda u parchalana boshlaydi. 285 0 S va undan yukori xaroratda sekin- asta chuglanadi, 290 0 S da esa alanganlanadi. Gugurt alangansida jun paxtaga nisbatan sekin yonadi. Yonganda kuygan shox xidi taraladi va kora rangli sharcha shakliga aylanadi. Bu sharcha ezlisa yengil kukunga aylanib ketadi. Ipak xam sekin yonib, uzidan kuygan shox yoki pat xidi taratadi. Alangadan tashkariga olinsa, u yonishdan tuxtaydi. U yonganda jun singari yengil kukunlashib ketuvchi kora sharcha shakliga kiradi. Viskoza tolasi tez, yuguruvchi alangan bilan yonib, kuyigan kogoz xidi taratadi. Tolaning kuygan uchlarida kul izlari koladi. 175-180 0 S da viskoza tolasi

parchalana boshlab, 235 0 S da alangalanadi. U past energiyali olov manbaidan xam yengil yenadi. Viskoza tolasi kimyoviy yoki mikrobiologik kizish xususiyatiga ega emas. Yonayotgan tolani suv bilan yengil o’chirilsa bo’ladi. Atsetat tolasi yoki iplari sifat jixatdan viskoza tolasidan birmuncha fark kiladi. Atsetat tolasi uchlarida kora-kungir sharcha xosil qilib tez yenadi. Alanganadan tashkarida yonish yukoladi. Yonganda sirka kislotasining xidini eslatuvchi nordon xid taratadi. Atsetat tolasi 320 0 S da alangalanib, 445 0 S xaroratda esa uz-uzidan alangalanadi. Bu tola, kimyoviy reaksiya tufayli uz-uzidan yonmaydi, chunki u mikroorganizm va zamburuglar ta’siriga bardoshlidir. Lekin, atsetat va murakkab efilar singari organiq eritmalar ta’siriga chidamsiz, ular ta’sirida shishib, erib va qisman parchalanib ketishi mumkin. Yonganda, odatda suv bilan yaxshi uchadi. Poliamid tolalari kizdirilganda erishi bilan farklanadi. Ularni 140 0 S gacha kizdirilganda mustaxkamligi 60-70 foiz kamayadi. Kapron tolasi 214-218 0 S da amid-250-255 0 S da eriydi. Bularning erishi xidsiz va yushmok sharchalar xosil qilish bilan kechadi. Bu materiallar erigan xolatida yaxshi yonadi. Kapron 395 0 S da amid, 355 0 S da va enent 415 0 S da alangalanadi. Yonayotgan poliamid tollari suv bilan yaxshi uchadi. Poliefir (lavsan) tolalari kupincha jun, paxta, len, viskoza tolalari bilan aralashtirib ishlatiladi. Bu gazlamaning pishikligini oshiradi hamda gijimlanishi kamaytiradi. Lavsan tolalarining sun’iy tolalar (viskoza) ga nisbatan yonish xavfi kamrokdir. Lavsan tolasini alangalatish uchun ancha kuchli alangan manbai talab qilinadi. Alangan kiska vaqt ichida ta’sir kildirilsa u eriydi xolos. U 230 0 S da yushmaydi, 260 0 S da eriydi va 390 0 S da alanganlanadi. Polixlorvinil (PVX) tolalari chirimasligi va zamburuglar ta’sir kilmasligi bilan ajralib turadi. Yorug’lik ta’siriga chidamsiz, 75 0 S da yushmaydi, yorug’likda bir

oyda pishikligini yukotadi. O’tda yonmaydi, fakat burishib koladi. Poliakrinilnitril (nitron) tolalari kam energiyali alanga manbalaridan xam tez yonib ketishi mumkin, 200 0 xaroratda alanganlanadi. Biz kurgan yukoridagi sintetik tolalar orasida nitron eng yonuvchan hisoblanadi. Yigiruv fabrikalarining barcha sexlaridan chiqqan xamma chiqindilar fabrikaning chiqindi sexiga tuplanadi, turlari va sifati bo’yicha aloxida-aloxida qilib ajratiladi. Bu bulimda ularni kayta ishlaydigan va zichlagich (press) mashinalar o’rnatilgan bulib, ular yordamida chiqindilarning ayrim turlari ogirligi 120-130 kg li toylarga zichlanadi. Aksar ishlab chiqarish chiqindilari uzining tarkibida xar xil uzunlikdagi tolalardan tashkil topgan bo’ladi. Shuning uchun ishlab chiqarish chiqindilarining yong’in xavfliligi asosiy komponetning ko’rsatkichlari va ularning aralashmadagi mikdori bilan belgilanadi. Chiqindilar yonganda 2-4 mino’t ichida xaroratning tez ko’tarilishi kuzatiladi. Tajribalarning ko’rsatishicha ularda yonishning urtacha ko’rsatkichi 7,1 kg/m 2 soatni tashkil etadi. Chiqindilarning issiklik ajratib chiqarish imkoniyati-3500 kkal/kg ga teng. Alanganing tezligi ularda sekundiga 15 mm ni tashkil kiladi. Ayniksa katta maydonlarga, tititgan xolatda yoyilgan bulsa katta xavf tugdiradi. Chiqindi sexida kup mikdorda tolali materiallar tuplanadi va ular askar titilgan xolatda bo’ladi. Shuning uchun bu yerda yong’in chiqqanda kup mikdorda to’tun ajratib chiqadi. Dastlabki 2-3 mino’t ichida alangan pasayadi, sungra chuglanish boshlanadi, buning sababi xona ichi to’tunga tulib havoda kislorod mikdori kamayishidir. Chiqindi sexlaridan ishchilarni xavf-xatarsiz evakuatsiya qilish maksadida va o’t o’chirish komandlarining erkin xarakat kila olishi uchun fabrika xovlisiga bevosita chikaladigan eshik mavjud bulmogi lozim.

A.I. Paxomichevning tadkikotlari paxta xom ashyosida ishlaydigan yigiruv fabrikalarida ajralib chikayotgan changning 40 foizi suruvchi uskunalar yordamida surilsa, kolgan 60 foizi yukorida aytilgan yuzalarga o’tirib koladi. Kanop fabrikalari sexlarida chang konsentratsiyasi paxta xom ashyosida ishlaydigan sexlarga nisbatan 5-10 marta kattadir. Ayniksa mashinalarni va xonalarni kul bilan tozalash paytida sexlarining changlangannlik darajasi yukori bo’ladi. Yong’in nuqtai nazaridan chang ajratib chikayotgan xar kanday sharoit xavfli hisoblanadi. Ajralib chiqqan momik va changlar birinchi navbatda uchkun chiqaruvchi elektrodvigatel, mashinani yurgizuvchi va o’chiruvchi tugmalar, elektr simlari va shunga uxshash yuzalarga o’tiradi. Bu yuzalarga o’tirgan momik havo bilan birgalikda yengil yonuvchi aralashma xosil kiladi va ular elektr uchkuni singari kichik manbadan yonib ketishi mumkin. Aksar xom ashyo, yarim maxsulot va tayyor gazlamalarning yonib ketishi ana shunday momiklarning alangalanishidan boshlanadi. VNIIPO ning tadkikotlari ko’rsatishicha FTNS filtdan olingan, namligi 8,8 foiz, pastki konsentratsion alangalanish chegarasi 42,5 g/m 3 bo’lgan kanop changi namunasining alangalanish xarorati 200 0 S, uz-uzidan alangalanish xarorati 440 0 S va uz-uzidan yongandagi chuglanish xarorati 200 0 S ni tashkil etadi. Bu chang portlash xavfi mavjud changdir. Ajralib chikayotgan chang yana shunisi bilan xavfliki, u mashina va agregatlarning aylanib va ishklanib turuvchi qismlariga xam o’tiradi. Yong’in jixatdan bu changlar moylanib turuvchi qismlarga o’tirganda ayniksa xavflikdir. Isitish sistemalarinig kizigan kuvurlari ustiga o’tirgan va ayniksa tozalash kiyin bo’lgan yuzalarga o’tirgan changlar yong’in xaffini tugdiradi. Bu xollarda changning yena boshlagini xar doim xam kurib bo’lmaydi. Sanoat korxonalarining yong’inga qarshi suv ta’minoti.

To’qimachilik korxonalarida yong’inga qarshi samari kurashish maksadida o’t o’chirish vodoprovodlari mavjud bo’ladi. Bu vodoprovod kupincha xujalik va ishlab chiqarish vodoprovodi bilan birgalikda qo’llaniladi. Bu vodoprovod kuvurlariga suv kul, daryo, kanal, suv ombori, atezian kuduklari, shaxar vodoprovod tizimi va boshka manbalardan olishini mumkin. O’t o’chirish uchun mo’ljalangan suv ta’minoti manbaning turiga va himoyalanuvchi obyektning xarakteriga karab vodoprovod kurilmalarining soni belgilanadi. Odatda ochik manbalardan bo’ladigan suv ta’minoti murakkab hisoblanadi. Bu sxema uz tarkibida suv chiqarish inshooti, dastlabki suv ko’targich nasoslari, suv tozalash kurilmalari, toza suv saqlash xavzalari, suvni ikkinchi kayta ko’tarish nasosi stansiyasi, suv bosimi xosil kiladigan minora (suv minorasi), kuvurlar va o’t o’chirish grantlari kabi kupgina kurilmalarni uz ichiga oladi. Kupgina to’qimachilik korxonalarida o’tga qarshi suv ta’minoti korxona xovlisiga kurilgan suv xovuzlaridan olinadi. Suv xovuzlarining hajmi o’t o’chirishning mexaniq vositalarini 3 soat davomida tinimsiz ta’minlab turishga mo’ljallanadi. Ular korxona xududdida shunday joylashtirishtiriladiki, suv nasoslar ishlatilganda o’t o’chirish ichaklari uzunligi 150 m dan, avtonasoslar ishlatilganda esa 200 metrdan ortib ketmasligi kerak. Ma’lumki, suv korxona vodoprovodi tarmog’i bir xilda sarf bo’lmaydi, suv bilan ta’minlash nasoslari esa ma’lum hajmda suv berib turadi. Korxona vodoprovod sistemasida suv sarfini rostlash uchun, hamda baland-pastligi jixatdan xar xil bo’lgan nuqtalarda bosimini rostlab turish uchun suv minoralari quriladi. Vodoprovod sistemasida suv sarfikam bo’lganda kelayotgan ortikcha suv shu suv minorasiga tushadi va aksincha suv sarfi ortikcha bo’lganda shu minoradagi zaxira suvdan ishlatiladi. Minoraning ishidagi suv un mino’tlik uzluksiz ishlatishga yetadigan bo’ladi. Xujalik extiyojlari uchun so’tkali suv sarfining 20 foiz mikdorida, nasoslarni

avtomatik ravishda yurgizlaganda esa 5 foiz mikdorida suv zaxirasi olinadi. Xozirgi payta bakdagi suvning satxi pasayishi bilan nasoslari avtomatik ravishda yurgizib yuborish uskunalari qo’llaniladi. Bunday xollarda suv minorasidagi suv hajmi 5 mino’tlik uzluksiz sarflashga hisoblanadi. Suv minorasining balandligi odatda kuyidagi formula bo’yicha hisoblanadi: N m =N eb +  h c + (L a +L b ), m (9.1) Bu yerda N eb - suvning vodoprovod sistemasidagi minimal erkin bosimi, m;  h c - suv minorasidan uchastkaning oxirgacha bosimning pasayishi, m; L a +L b - suv minorasi joylashgan va uchastka oxiridagi yer yuzasining balandlik belgisi, m. U t u ch i r i sh n i n g t a sh k i v o d o p r o v o d s i s t ye m a s i Ishlab chiqarish korxonasi xududida, xom ashyo va tayyor maxsulot omborlari yong’inni o’chirish maksadda doimo kerakli bosim ostida yetarli mikdorda suv bilan ta’minlanishi kerak. Bu maksadda korxona xududida o’t o’chirish grantlari bilan ta’minlangan vodoprovod sistemasi o’tkaziladi. Paxta tolasi omborlarini tashki tomonidan o’chirish uchun mo’ljallangan gidrantlar orqali yuboriladigan suv, kichik omborlar uchun - 10 l/s; urta va katta omborlar uchun - 20 l/s va bulardan tashkari omborlar uchun - 30 l/s mikdorida hisoblanadi. Texnik- iktisodiy samaradorligi bo’yicha o’t o’chirish vodoprovodlari ikki xil - past va yukori bosimli bo’ladi. To’qimachilik korxonalarida ishlab chiqarish va xujalik-maishiy vodoprovod bilan umumlashtirilgan past bosimli vodoprovod hamda yukori bosimli vodoprovod o’rnatilgan.

Past bosimli vodoprovod sistemasida, suv bosimi ichak uchidan ya’ni stvoldan chikayotgan suv okimi 10 m yukorigacha ko’tarila olishi kerak. Bunday vodoprovodda yong’in paytida suv bosimini oshirish uchun motopompa yoki avtonasos ishlatiladi Yukori bosimli vodoprovod sistemasida esa suv bosimi stsionar nasoslar orqali xosil qilinadi. Nasoslar odatda ikkitadan o’rnatiladi, biri ish nasosi, ikkinchisi zaxira nasosi. Bunda yana elektr nasoslaridan tashkari ish unumdorligi 1200 l/min bo’lgan statsionar suvnasoslar xam nazarda to’tilishi kerak. Bu nasoslar yoki motopompa fakatgina yong’in paytida ishlatiladi. Boshka paytda past bosimli vodoprovod sistemasidek ishlay beradi. Bu yukori bosimli vodoprovodda suv bosimi obyektdagi eng yukori binodan 10 metr balandlikka uzluksiz suv okimini uzatib bera olishi kerak. Shu bilan birga berilayotgan suv sprisk diametri 19 mm, ichakning uzunligi 100 m gacha, suv okimining sarfi 5 l/s bo’lgandagi xolat hisoblanadi. Shu shartlarda gidrantlardagi (36-rasm) kerakli suv bosimi (m) kuyidagi formula bo’yicha hisoblanadi: h gidr =h spr +H shl +H+t (9.2) Bu yerda: h gidr - spriskdagi bosim, m; h shl - shlangdagi suv bosimining kamayishi, m; N - gidrant va stendrdagi suv bosimining kamayishi, m; t - korxona binosining eng baland nuqtasining balandligi, m. O’t o’chirish maksadida qo’llaniladigan vodoprovod sistemasi boshi berk yoki xalkali bo’lishi mumkin. Korxona xududining xoxlagan yeriga suvni olib borishda eng ishonchlisi xalkali sistemasidir.

Yong’in paytida vodoprovoddan suvni olishda unga bo’tun uzunligi bo’yicha gidrant o’rnatiladi. Gidrantlar odatda chorraxalarga yakin yerlarga, binolarning kulaganda “bosib kolish” mintaqasidan uzoqrok yo’llar buylab, ularning chetidan 2,5 m dan uzoq bo’lmagan masofada o’tkaziladi. Binolardan esa N/2+3m masofada o’tgani ma’kul (N-binoning balandligi, m). Ular odatda bir-biridan 100 m gacha bo’lgan masofada o’rnatiladi. Korxona xududining xar bimr nuqtasi ikkita gidrantdan beriladigan suv bilan ta’minlanishi kerak. Bunda past bosimli vodoprovoddagi gidrantlarning ta’sir doirasi 150 m, yukori bosimli vodoprovoddagi gidrantlarning ta’sir doirasi 120 m qilib olinadi. Gidrantlar ikki xil, ya’ni yer osti va yer usti gidrantlari bo’lishi mumkin. Rasmda ko’rsatilgandek, yer osti gidrantlari chuyan kopkok bilan yopiladigan kuduklar ichiga o’rnatiladi. Bularni ishga tushirish biroz murakkabrok, korongida hamda yer yuzi kor bilan koplagan vaqtlarda topish kiyinrokdir; afzalligi esa kishda kuvurladagi suv muzlab kolmaydi. Yer usti gidrantlarida suv muzlab kolishi mumkin, lekin afzal tomoni shundaki, ular xar doim yakkol ko’rinib turadi va tez ishga tushirib yuborish mumkin. To’qimachilik korxonalarida yer osti gidrantlari qo’llaniladi. U t u ch i r i sh n i n g i ch k i v o d o p r o v o d s i s t e m a s i . To’qimachilik korxonalarida ichki vodoprovod jumlari ishlab chiqarish sexlarida, zinapoya kataklarida, evakuatsiya qilish eshklari yonida, maishiy binolar koridorlarida o’rnatiladi. Jumraklar devor yoki ustunlarga (kolonna), yerdan 1,35 m balandlikka o’rnatilib, yogochdan yasalgan oynabandlangan va kizil rangda “PK” (pojarniy kran) deb yozib kuyilgan javon ichiga o’rnatilgan bo’ladi. Javoning ichiga doira shaklida urab kuyilgan uzunligi 10 yoki 20 m li ichak va spriskining diametri 13 yoki 16 mm bo’lgan stvol joylashtiriladi. Odatda bir sexda diametrlari bir xil bo’lgan stvollar qo’llaniladi. Vodoprovod jumragining diametri 51 yoki 61 mm

bo’lishi va uning uchida shlang bilan tez va zich to’tashtirish imkonini beradigan GR kallagi bo’ladi. Shlang bilan stvol xam shunday kallak bilan to’tashtiriladi. Jumraklar orasidagi masofa shunday tanlanadiki, binoning shu kavatidagi xar bir nuqta ikki jumrak okimidan chikayotgan suv bilan himoyalangan bo’lishi kerak. Bundagi suv sarfi bino uchun ikkita jumrak baravar ishlaganda xar bir jumrakka 2,5 l/s mikdoridagi suv sarfi hisobidan olinadi. Korxona bo’yicha yong’in paytida bo’ladigan suv sarfi binoni tashkaridan o’chirish (gidrantlar), ichkaridan o’chirish (ichki vodoprovod jumraklari), avtomatik ravishda o’tni o’chirish (sprinkler va drencher) va boshka suv yordamida o’t o’chirish vositalari orqali bo’ladigan suv sarfi yigindisidan iborat. Umumlashtirilgan vodoprovod sistemalarida bu suv sarfiga yana xujalik maishiy hamda ishlab chiqarish zarurtlari uchun ishlatiladigan suv sarfi xam kushiladi. Ichki vodoprovod tarmog’ining suvni pastdan va yukoridan tarkatish turlari mavjud. Yukoridan tarkatish turida magistral kuvurlar yukorigi texnik kavatda yoki fermalar orasidagi bushilikda joylashtiriladi. Suvni pastdan yukoriga tarkatish turi ekspluatatsiyada ishonchi va keng tarkalgandir. Ishchilarni xavfsiz evakuatsiya qilish. Ko’tilmaganda va birdan mavjud bo’lgan xavfli vaziyatlarda (yeyong’in, portlash, avariya, yer kimirlashi) korxonadan barcha ishlovchilarni tezda va xavfsiz evakuatsiya qilish talab qilinadi. Bunda odatda, evakuatsiya qilish kiska vaqt ichida barcha ishlovchilarni bino yoki xonadan tashkariga yunaltirish kerak bo’ladi. To’qimachilik korxonalarida mashinalar ancha zich joylashtirish tufayli va texnologik earayonning birmuncha msrakkabligi, ya’ni o’timlarning kupligi tufayli evakuatsiya talablari xam uziga xos murakkabliklarga ega.

Xavfsiz evakuatsiya qilishda vaqt asosiy talablar ana shundan kelib chiqadi. Bu talablar evakuatsiya yo’laklarining uzunligi, kengligi, ularning soni, kulayligi, joylashtirilishi va shunga uxshashlardir. Eng uzoq ish joylaridan evakuatsiya eshigigacha bo’lgan masofa ishlab chiqarishning toifasiga, binoning o’tga chidamlilik darajasiga va uning necha kavatli ekanligiga boglik. Ma’lumki, to’qimachilik sanoatining asosiy sexlari “V” toifasiga mansubdir. Shuning uchun bir kavatli binolarda bu masofa 50-100 m, kup kavatli binolarda esa 30-75 ni tashkil etadi. Vestibyo’l, zinapoyalarning yoki tashkariga olib sikadigan koridorning xona eshigidan uzunligi 25 m dan oshmasligi kerak. Koridorlardan kamida ikkita evakuatsiya chiqish yo’li bulmogi kerak. Evakuatsiya uchun xizmat kiladigan yo’laklar, zinapoya maydonchalarining kengligi hisoblab topiladi, lekin ular bir metrdan, koridorlarning kengligi esa 1,4 m dan kam bo’lmasligi kerak. Marshlarning eni 1,4 m dan kam bo’lmasligi kerak. Marshlarning eni 1,05-2,4 m, eshiklarning eni 0,8-2,4 m bulib binodan tashkariga ochilishi kerak. Evakuatsiya zinapoyalari kishilarni xavfsiz evakuatsyai qilinishini, ularning tartibli xarakatini, yong’in vaqtida o’t o’chiruvchi qismlarning erkin xarakat kila olishini ta’minlash kerak. Bu maksadda kurilgan zinapoya kataklari, odatda atrofi yopiq va tabiiy yorug’lik tushadigan qilib hamda yonmaydigan qurilish materiallaridan ishlatilgan xolda quriladi. Ishlab chiqarish korxonalarining yordamchi binolari uchun (ma’muriy, konstruktorlik byurosi, maishiy, umumiy ovkatlanish, tibbiy punkt va shunga uxshash) yong’inga qarshi talablar SNiP II-92-76 da belgilangandir.

Sexlardan evakuatsiya maksadida chiqish eshiklari ikkitadan kam bo’lmasligi kerak. Bitta chiqish eshigi fakatgina sexdagi odamlar soni 50 tadan kam bo’lgan xoldagina bo’lishi mumkin. Evakuausiya yo’laklari (zinapoya kataklari, yo’laklar, lift oldi maydonchalarida pardozlash uchun yonuvchi materiallar ishlatish taqiqlanadi. To’qimachilik, paxta, ipak va yengil sanoat ishlab chiqarish korxonalaridagi yong’inni o’chirishning ayrim uziga xos xususiyatlari. Xar kanday obyektda yong’inni muvaffaqiyatli o’chirish uchun yong’inga qarshi kurashish tadbirlarini oldidan amalga oshirish katta axamiyatga egadir. To’qimachilik korxonalarning asosiy sexlarida tolali materiallar bilan ta’minlaganlik 40-80 kg/m 2 , xom ashyo va yarim maxsulot omborlarida esa 180 kg/m 2 ni tashkil etadi. To’qimachilik korxonalarining uziga xosligi shundan iboratki, ularning kupgina sexlarida, ayniksa yigiruv fabrikalarining sexlarida va tukuvchilik fabrikalarining tayyorlov sexlarida yonuvchan va momik kuplab ajralib chikib, mashina va apparatlar, qurilish konstruksiyalari va kommunikatsiyalar ustida o’tirib koladi. Yong’in paytida bular orqali alanga juda tez tarkaladi va xonalarning to’tunga tulishiga olib keladi. Alanganing urtacha tarkalish tezligi to’qimachilik korxonalarida 0,35-0,65 m/ min bulsa; chang va momik yuzalarga tuplanib kolgan xollarda 1-2 m/min ni tashkil etadi. titilayotgan tolali materiallar buylab alanganing tarkalish tezligi yana xam yukori, ya’ni 7-8 m/min. Tajribalarning ko’rsatishicha, to’qimachilik korxonalari sexlarida alanga maydonining tarkalish tezligi 8-12 m 2 /min ni tashkil etadi. To’qimachilik korxonalaridagi yong’inlarning xarakterli xususyaitlaridan yana biri shundaki, yong’inning boshlanishida xarorat tez ko’tariladi va quyuq to’tun

ajralib chiqadi. Ana shu xaroratning tez ko’tarilishi va quyuq to’tun, korxona ishchilarni tomonidan yong’inning boshlangich davrida o’chirish imkonini bermaydi. Shu bilan birga kishilarni evakuatsiya qilish ishini, o’t o’chirish bulimlarining faoliyatini kiyinlashtiradi. Agar shu sharoitda o’tni o’chirish bo’yicha samarali tadbirlar zudlik bilan amalga oshirilmasa, yong’in tezda rivojlanib, kattalashib ketadi. Bularning xammasi korxonani yong’inga qarshi xar tomonlama, puxta tayyorgarlik kurishga majbur kiladi. Bu tayyorgarlikning asosiy shartlaridan biri yong’inni o’chirish bo’yicha tezkorlik bilan tuzilgan reja ishlab chiqishdir. Sharoitni hisobga olgan xolda, bo’lishi mumkin bo’lgan eng murakkab yong’in kuzda to’tiladi va uning asosida zarur vositalar va kishilar soni hisoblanib chikiladi. Tezkorlik bilan tuzilgan reja chizma hamda matn qismidan iborat bo’ladi. Chizma qismida korxonaning asosiy ishlab chiqarish binosi va unga yondoshgan yordamchi binolar, yo’llar va suv manbalari bilan birgalikdagi sxemasi ko’rsatiladi. Zarur bulsa, kup kavatli binolarda xar bir kavatning rejasi va uning kirkimi ilova qilinadi. Bu reja barcha zaruriy axborotlar bilan ta’minlanishi kerak. Bu rejada o’t o’chirish uchun ishlatilishi mumkin bo’lgan barcha suv manbalari, ular bilan bino orasidagi masofalar ko’rsatilishi va o’t o’chirish bulimlari kaysi suv manbasiga uz nasoslarini o’rnatishi xam ko’rsatilishi kerak. Rejaning matn qismida shu binoning uziga xos xususiyatlari, yong’in paytida odamlarni evakuatsiya qilish, moddiy boyliklarni saqlab kolish, kelayotgan o’t o’chirish bulimlarining erkin xarakat qilishlari va ko’tkaruv ishlarini amalga oshirish tadbirlari ko’rsatiladi. Rejada o’t o’chirish shtabiga korxona ma’muriyati vakillarini jalb qilish kuzda to’tiladi. Bunda yong’in paytida o’t o’chirish shtabiga jalb kilingan xar bir raxbar nima qilishi aniq va to’liq yozib chikiladi.

Sanoat korxonasining yong’in jixatidan xavfsizligi korxona xududida binolar, avtomobil yo’llari, temir yo’llarning to’g’ri joylashtirilishiga, suv rezervuarlari, o’t o’chiruvchilar deposining borligi hamda joylashuviga va shu kabilarga kup darajada boglik. Korxonaning bosh rejasi loyihalashda xsobga olinadigan bu va boshka talablar SNiP-II-89-88 ning tegishli bobida belgilangan. Korxonaning bosh rejasida ishlab chiqarish binolari va inshootlarning joylashuvi shamol yo’nalishining guldastasiga asosan loyihalanadi. Korxona xududi eng yakindagi turarjoy daxasiga nisbatan shamolga teskari tomonda joylashtiriladi. Yong’in jixatidan eng xavfli bino va inshshotlar xam korxonaning bosh rejasida shu nuqtai nazar asosida, bino hamda inshootlarning guruxlanishini hisobga olib, ishlab chiqarishning texnologik jarayoni va yong’in xavfi belgilaridan kelib chikaan xolda joylashtirilishi lozim. Pilla tortish korxonalarida pillalarni uzoq vaqt saqlash muammosini xal qilish katta axamiyatga ega. Mamlakatimizda pillalar asosan ravenukdan ishlangan 30 kg gacha sigimli koplarda saqlanadi. Bu omborxonalarning umumiy sigimi bir yo’la 8 oyga yetadigan mikdordagi pillalarni saqlashga yetadigan bo’lishi kerak. Keyingi yillarda pillalar saqlanadigan omborxonalar yonmaydigan konstruksiyalardan, ustunlarning turi 6x18 m va ko’tarib turuvchi qismlarning balandligi 6 m bo’ladigan qilib kurilmokda. Bunday omborxonaning umumiy saxni 5832 m 2 , yoki yo’llar bilan band bo’lgan maydonni xam hisobga olganda, omborxonaning 1 m 2 saxniga 103 kg pilla to’g’ri keladi. Saqlanadigan ashyolarning yong’in jixatidan xavfliligini hisobga olib konstruksiyalarni tanlashda va omborxonalarni joylashtirishda omborxonaning 1m 2 saxniga yonuvchi moddalardan qancha midorda to’g’ri kelishi inobatga olinadi. Shu sababli korxonalarning bosh rejasini loyihalashda omborxonalar uchun maxsus joylar ajratilib, talab etilgan yong’inga qarshi masofalarga rioya

qilinadi, omborxonaning uzi esa yong’in xakida avtomatik xabar beradigan va uni o’chiradigan vositalar bilan jixozlanadi. jadval. Bino va inshootlarning o’tga chidamlilik darajasiga boglik ravishda ular orasidagi yong’inga qarshi masofalar. Bino ava inshootlar-ning o’tga chidam- O’tga chidamlilik darajasi kuyidagicha bo’lganda yong’inga qarshi masofalarning katta-kichikligi, m lilik darajasi I va II III IV va V I va II Ushbu toifadagi ishlab chika-rishlar joylashtiriladigan binolar uchun: G va D - meyor belgilanmaydi; A. B va V - 9 9 12 III 9 12 12 IV va V 12 15 18 Sanoat korxonasi bilan turarjoy va jamoat binolari orasida xavfsizlik masofasi V sinfga bulinadi: I sinf - 1000 m; II sinf - 500 m; III sinf - 300 m, IV sinf -100 m; V sinf 50 m. Bu sinflar ajralib chiqadigan zararli omillarning turi va mikdorini hisobga olgan xolda SN-245-71 tomonidan belgilangan. Ipakchilik sanoati korxonalari IV sinfga taallukli bulib, unga kura sanitariya-himoya mintaqasining eni kamida 100 m bo’lishi kerak. Yong’in bir binodan obshkasiga tarkalishining oldini olish maksadida ularning orasida yong’inga qarshi masofalar koldiriladi. Bu masofalarning katta-kichikligi ishlab chiqarishning yong’in jixatidan xavflilik toifasiga, binoning o’tga chidamlilik

darajasiga, binolarning uzunligi hamda kavatlari soniga va xokazolarga boglik (21- jadval). Korxona xududida bino va inshootlarga o’t o’chirish mashinalari keladigan yo’l kuzda to’tilgan bo’lishi kerak. Bino va inshootning eni 18 m gacha bo’lganda bu yo’l binoning bir tomonida, 18 m dan katta bo’lganda esa ikkala tomonida qurilishi lozim. Katnov bir tomonlama bo’lganda yo’llarning eni kamida 3,75 m, katnov ikki tomonlama bo’lganda esa kamida 7,5 m bo’lishi kerak. Korxona maydonidagi odamlar va mashinalar yuradigan yo’laklar boshi berk, aylanma yoki aralash bo’lishi mumkin. Yo’lning boshi berk bo’lganda uning oxirida o’t o’chiruvchi mashinalar burilishi uchun kamida 10 m radiusli burilish joylari yoki 12 va 12 m ulchamli maydonchalar kuzda to’tilishi lozim. Yong’inga qarshi devorlar (brandmauerlar) o’tga chidamlilik chegarasi kamida 2,5 soat bo’lgan, binoning xamma kiyinlik bilan yonadigan qismlarini kesib o’tadigan yaxlit devordir. U binoning tomidan 60 sm va yon devoridan 30 sm chikib turadi . Yong’inga qarshi mintaqalar eni kamida 6 m li yonmaydigan koplamalar bulaklaridan bulib, ular yonmaydigan tayanchlarga tayanib turadi va binoni bo’tun uzunligi yoki eni bo’yicha kesib o’tadi. Mintaqalarning uchlari vertikaliga to ’ lqin shaklida ishlanib , binoning tomidan kamida 0,7 m chiqarib quyiladi . Yong ’ inga qarshi mintaqalarning ko ’ tarib turuvi qismlarining o ’ tga chidamlilik chegarasi 2,5 soatdan kam bo ’ lmasligi lozim . Texnologik jarayonning shart - sharoitlariga kura yong ’ inga qarshi devorlar kurish mumkin bo ’ lmagan xollarda yong ’ inga qarshi mintaqalar qo ’ llaniladi . Odatda alanganing bino ichiga kirishning oldini olish uchun yong ’ inga qarshi mintaqalarda favvora o ’ rnatiladi . yong ’ in

Yong ’ inga qarshi eshiklar ichki devorlardagi eshik o ’ rinlari orqali bir sexdan boshkasiga tarkalishini cheklash uchun quriladi . Tuzilishiga kura ular tez eriydigan kulfi ishlab ketganida uz - uzidan suriladigan yoki pastga tushadigan bo ’ lishi mumkin . Ushbu eshiklar o ’ tga chidamlilik chegarasi 1,2 soatdan kam bo ’ lmagan , kiyinlik bilan yonadigan ashyodan tayyorlanadi . qism Yong ’ in chiqqanda odamlarni xavfsiz evakuatsiya qilish uchun ishlab chiqarish va yordamchi binolarda maxsus chiqish joylari kuzda to ’ tiladi . Evakuatsion chiqish joylariga lib boruvchi , odamlarning tez va xavfsiz xarakatini ta ’ minlovchi yo ’ llar , yo ’ laklar , maydonchalar , zinalar , narvonlar , evakuausiya yo ’ llari deb ataladi . Evakuatsion chiqish joylari shunday hisob bilan qurilishi kerakki , ish o ’ rinlaridan to binodan tashkariga chiqish joylarigacha bo ’ lgan masofa xavfsiz bo ’ ladigan , bunda odamlar xarakatlanadigan yo ’ llar kesishmaydigan yoki tuknash kelmaydigan bulsin . Yong ’ in chiqqanda odamlarni muvaffaqiyat bilan evakuatsiya qilinishini uchun xar bir xonaning yaxshi ko ’ rinib turadigan joyiga evakuatsiya rejasi osib kuiilishi , xar bir ishchi - xizmatchi bu rejani bilishi kerak . ADABIYOTLAR 1. Азизов Қ. Х. Ҳаракат хавфсизл игини ташкил эт и ш асослари. -Т.:

Ёзувчи , 2002.-182 б . 2. Азизов Қ.Х. Йўлларда хавфсиз ҳаракатланиш асослари.- Т.: Ёзувчи, 2005.- 72 2. Клинковштейн Г.И., Афанасьев М . Б. Организация дорожного движения. - М.: Транспорт, 2000.-236 б. 3. Йўл ҳаракати қ оидалари- Т.: 2001 .-82 б. 4. Му ҳ итдинов Н.Ф., Нурмухам е дов F . K , Д и метов Р.Н. Йўл ҳаракати қ оидаларига шархлар.- Т.: F . Ғ улом, 2005.-7 8 б. 5. Усмо н X . Ав томоб и ллар н и бош қариш асослари в а ҳаракатланиш хавфс и зл иги .-Т.: Узбекистан, 2001.- 220 б.

Похожие

Transport vositalari

Xarakatlanuvchi transport vositalari. Transport vositalari umumiy tuzilishi

Ixtisoslashtirilgan transport vositalari

DIAGNOSTIKANING USUL VA VOSITALARI.

Transport vositalari harakat xavfsizligini ta’minlovchi uzel va tizimlarni texnik diagnozlash vositalari