Тут ипак қурти экологияси ва ташқи муҳит омилларини таъсири - Текстиль - Рефераты

Тут ипак қурти экологияси ва ташқи муҳит омилларини таъсири

Загружено в:

26.11.2022

Скачано:

0

Размер:

257.076171875 KB

Тут ипак қурти экологияси ва ташқи муҳит омилларини таъсири Режа: Муҳит омиллари  Ипак қуртига ҳароратнинг таъсири  Ипак қуртига намликнинг таъсири  Ипак қуртига ҳаво алмашинишини таъсири  Ипак қуртига нурли энергиянинг таъсири  Қуртхонадаги ҳаво намлиги

Таянч иборалар : муҳит омиллари, психрометр, гигрометр, гигрограф, вентилятор, ипак қурти тухуми, личинкаси, ғумбаги, капалаги, пилласи. Муҳит омиллари. Ҳамма организмлар яшаб турган муҳитнинг ажралмас бир қисмидир. Организм билан атроф-муҳит ўртасида бўладиган ўзаро муносабатларни ўргатадиган фан ЭКОЛОГИЯ (грекча - oikos ёки okos яшаш жойи ёки муҳит ва logos - фан) деб аталади. Экологик омилларни асосан тўртта тоифага бўлиш мумкин. 1. Абиотик ёки анорганик омиллар, организмга иқлим шароитларнинг (иссиқлик, намлик, ёруғлик ва бошқалар) ҳамда ернинг тортиш кучи, атмосферанинг таркиби ва хусусияти, радиоактивлик, рельеф ва бошқа омилларнинг таъсир этиши. 2. Гидро - эдафик ёки сув - тупроқ омиллари, яъни сув ва тупроқнинг организмга зарур яшаш муҳити сифатида таъсири. Ҳашаротлар экологиясида тупроқ таъсири муҳим роль ўйнайди. 3. Биотик ёки органик омиллар. Организмга тирик табиатнинг таъсири, овқатланиш асосидан организмларнинг ўзаро муносабати, турлараро муносабати ва бошқалар. 4. Антропоген омиллар. Табиатга ва организмга одам фаолиятининг таъсири, қуруқ ерларни ўзлаштириш, ирригация системаларини кўриш, зараркунандаларга қарши кураш, сунъий шароитлар яратиб бериш ва бошқалар. Ипак қуртига ҳароратнинг таъсири. Организмда модда яхши алмашиниши учун маълум даражада иссиқлик керак. Айниқса, ҳашоратлар, жумладан ипак қуртлари учун ҳарорат катта роль ўйнайди. Чунки ҳашоратлар совуққонли - пайкилотерм, яъни доимий тана ҳароратига эга бўлмаган организмдир. Ипак қурти совуққонли (пойкилотерм) ҳашаротлар синфига мансуб. Шунинг учун қурт танасининг ҳарорати у яшаган ташқи муҳит ҳарорати билан тенг. Демак, унинг ўсиши ва ривожланишида муҳит асосий омиллардан биридир. Қуртлик

даврида ҳароратга бўлган сезгирлиги жуда юқори бўлади. Қуртларни барг ейиши, уни ҳазм қилиши, ёшдан-ёшга ўтиши ҳароратга боғлиқ. Ипак қурти уруғини ёзда сақлаш учун энг қулай ҳарорат +25 +26 0 С, қишда эса+ 4+5 0 С дир. Қишловчи уруғ қисқа муддат ичида 40 0 совуққа чидай олади. Уруғ сақлашга қўйилгандан кейин 5 кун давомида +40 0 С иссиқликка 6 -12 соат, +35 0 С иссиқка эса 1 -2 сутка чидайди. Ғумбакни пилла ичида энг қулай сақлаш ҳарорати +25 + 26 0 С, +10 0 С ҳароратда 2 сутка, +40 0 С да бир сутка, +35 0 С да 3 сутка яшайди. Ипак қурти капалаги ҳам қисқа муддат +10 0 С да, +40 0 С да бир неча соат, 35 0 С да бир неча кун яшай олади. Умамн олганда, ипак қуртининг личинкалари +24 + 27 0 С да яхши ривожланади. Ўзбекистон республикаси иқлим шароитида қуртларни қуйидаги ҳароратда боқиш тавсия этилади: 1 ёшда 26-27 0 С; 2 ёшда 26-27 0 С; 3 ёшда 26-27 0 С; 4 ёшда 25-26 0 С 5 ёшда 24-25 0 С Пилла ўрашда 25 0 С Ипак қуртида физиологик жараёнлар 20-30 0 С иссиқликда амалга ошади. Ҳарорат 15 0 С дан пасайганда қуртнинг ўсиши ва ривожланиши жуда секинлашади, ҳарорат 30 0 Сдан ошганда қурт организмидаги физиологик функциялар бузилади. Айрим хўжаликларда қуртхоналардаги ҳароратга етарли эътибор берилмайди. Кичик ёшдаги қуртларни ҳаддан ташқари юқори ҳароратда (2932 0 С) боқиш холлари учрайди. Ҳарорат юқори бўлганда қурт танаси ва барг сатҳидан сувнинг буғланиши тезлашади. Натижада қуриб мурт бўлиб қолади.

Ипак қуртига намликнинг таъсири. Муҳит намлиги турлича бўлиб, ҳашоратлар экологиясида хавонинг нисбий намлиги, яъни сув буғи билан туйиниш даражаси муҳим аҳамиятга эга. Намликнинг таъсири танасидаги сув миқдорига боғлиқ бўлиб, у ҳашоратнинг хаётчанлигига ва серпуштлигига таъсир этади. 3 хил хавонинг намлиги фарқ қилинади: 1. Абсолют намлик - бу 1 м 3 хаво таркибидаги сув бўғининг миқдори (грамм хисобида). 2. Максимал намлик - маълум ҳароратда ҳавога кўшиладиган сув бўғининг миқдори. 3. Нисбий намлик - абсолют намликнинг максимал намликка бўлган фоизлардаги нисбати. 3 Ҳарорат билан хавонинг нисбий намлиги бир меъёрда бўлиши ипак қурти хаётида муҳим роль ўйнайди. Қуртхонада намлик кўп бўлса, буғланиш қийинлашади, қурт танасининг ҳарорати ошиб кетади. Аксинча, намлик камайиб кетса, барг тез қурийди, унинг ейилиш хусусияти камаяди, қуртлар кичик пилла ўрайди, пилланинг сифати ёмонлашади. қурт боқиладиган хонада энг қулай нисбий намлик +26 + 27 0 С ҳароратда, кичик ёшдаги қуртлар учун 70 - 75 %, катта ёшдаги қуртлар учун +24 + 25 0 С да 65 - 75 %, пилла ўраш даврида +25 + 26 0 С да 60 - 70 % ни ташқил этиши зарур. Ҳашоратларнинг ҳаёти учун ёруғлик экологик омил сифатида муҳим роль ўйнайди. Ипак қурти хонакилаштирилгани учун у боқиладиган жой қурт боқиш майдони деб аталади. Ипак қурти боқиладиган майдоннинг катта-кичиклиги ипак қурти-нинг овқатланиши, ривожланиши ва хосилдорлигига таъсир этади.

Ипак қурти боқиладиган озиқланиш майдонининг катта-кичиклиги бир қутидаги қуртлар сонига ва қуртнинг ёшига боғлиқ. Бир қути қуртга ёшлари бўйича қўйидагича озиқланиш майдони зарур бўлади : 1 ёшда - 2 м 2 , 2 ёшда - 6 м 2 , 3 ёшда - 15 м 2 , 4 ёшда - 30 м 2 , 5 ёшда - 60 м 2 , қўшимча майдон эса озиқланиш майдонининг 30 - 35 % га тенг бўлиши керак . Биноларнинг ҳарорати ва намлиги турли хил уй термометрлари , « Август » психрометри , ўзи ёзувчи автоматик термограф , гигрограф ва бошқа асбоблар ёрдамида ўлчанади . Ипак қуртига ҳаво алмашинишини таъсири. Бошқа тирик организмлар қатори ипак қуртлари ҳам танасидан СО 2 газини чиқариб, О 2 билан нафас олади. Организмлар яшаётган жойда О 2 етарли бўлмаса уларнинг ривожланиши ва модда алмашиниши суст бориб, организмга салбий таъсир кўрсатади. Шунингдек ипак қуртлари парвариш қилинаётган хонада СО 2 миқдори ортиб борса қуртнинг ривожланиши сусайиб, қуртлик даври чўзилади, ҳосилдорлик пасаяди ва касаллик келиб чиқади. Италия олими Дондоло тажриба ўтказиб битта хонада 1 қути қурт боқиб қуртхона эшиги ва деразасини умуман очмайди (эшик фақат қуртларга барг солинганда очиб ёпилади). 2-чи хонага ҳаво алмаштиришни тўғри ташкил қилиб қурт боқилади. Тажриба шуни кўрсатадики, 1-хонадаги бир қути қуртдан 1,2 кг ҳосил олиниб, 2-чи хонадаги эса 48 кг ҳосил олинади. Ҳозирги кунда эса серҳосил янги зотлар яратилганлиги билан 1 қути қуртдан 70-80 кг гача ҳосил олиш мумкин. Олимнинг тажрибасидан кўриниб турибдики, қуртхонадаги СО 2 нинг кўпайиб кетиши қуртларга салбий таъсир кўрсатади. Ипакчилик соҳасида ишлаётган олимларнинг тажрибасига асосан ипак қуртини боқишга тайёрланган қуртхоналарда ҳаво таркибидаги О -20.3%, N79,73%, СО 2 -0,14% га тенг бўлди. Бу рақамлар ҳавоси тоза хоналардаги кўрсаткичларга тўғри келади. Қуртхонага қуртлар киритилгач бу рақамлар ўзгариб кислород миқдори камайиб, СО 2 миқдори кўпайиб боради. Масалан,

1 кг оғирликдаги қуртлар 1 соатда 0,85 – 0.90 г СО2 чиқаради, 1 г тухумдан жонланган қуртлар сони 2500 донага тенг бўлади. Ўртача 2250 донага тенг. Шуни ҳисобга олган ҳолда бир қути ўртача 43 минг дона қурт бўлади. 5 ёшида 1 дона қурт 5-6 г келади. Буни 5 ёшда 40 минг қолди десак, 1 қути қурт 200-240 кг бўлади. Шундан 1 суткада бу қуртлар 4500 г СО 2 чиқаради. Агар метрга айлантирилса 1 метр 2 гр атрофида бўлади. Бошқада қилиб айтганда бир қути қурт суткада 2250 л СО 2 ажратади. Бу рақамлар шуни кўрсатадики, ипак қуртлари тинмасдан О 2 ни қабул қилиб танасидан жуда кўплаб СО 2 чиқаради. Айниқса озиқланаётган қуртларни СО 2 ни кўплаб чиқариши аниқланган. Агар қуртхонага кириб чиқувчи одамларнинг ҳам нафас олиши эътиборга олинса СО 2 миқдори яна ортади. Бир соатда битта одам учун 500 л ҳаво зарур бўлади. Бир суткада эса 12м3, бундан ташқари қуртлар ажратган сув буғларини ҳам эътиборга олса қуртхона ҳавосини таркиби янада бузилиб, уни тез-тез алмаштириб туришни тақозо этади. Ипак қуртига нурли энергиянинг таъсири Ҳайвон ва ўсимликлар тикка ҳамда тарқалиб тушадиган куёш нурларининг таъсириостида яшайди. Куёшга нисбатан тикка жойлашган бир квадрат сантиметр майдончага бир минутда тушадиган қуёш нури /энергиясининг миқдори /доимий қуёш нури/ тахминан икки кичик калорияга баравар бўлади. Бу энергиянинг 43% и ер бетига тушиб, шу жумладан 27 %и тикка та 16 % тарқоқ нур шаклида тушади. Ер шарини ва ундаги нарсаларни қуёшнинг қизил ва инфракизил нурлари иситади. Ер ва унда бўлган ҳамма нарсалар ўзларидаги иссиқликнинг бир қисмини инфрақизилнурлар шаклида атрофга тарқатиб турадилар. Одам ўз танасидаги иссиқликнинг тўртдан уч қисмини инфрақизил нурлар шаклида сарфлаб (йўқотиб) туради. Куёш нурлари ҳашаротларнинг тана ҳароратига қаттиқ таъсир этади. Бу тўгрида ўтказилгал текшириш натижалармга кўра, қуёш нурлари таъсиридан ер бети ҳавога қараганда кучлирок, аммо ҳарорат танасига қараганда

секинроқ исийди, бунда хашорат танасининг ҳарорати термопара билан ўлчанган. Тери /пўст/ларнинг ранги тананинг исишини тартибга солиб туради. Масалан, қорамтир рангли ҳашаротларнинг танаси, оқ рангли ҳашаротларникига қараганда кўпроқ исийди. Иккинчи томондан, ҳаво ҳарорати пасайиб кетганда қорамтир рангли тери қуёшдан тарқалган иссиқликли кўпрок сақлаб қолиш йўли билан, хашаротлар танасидаги ҳароратни зарур даражада. ушлаб туришга имкон беради. Бу жиҳатдан қараганимизда, рангдор /пигментли/ ҳужайралар иссикликни тўғрилаб /тартибга солиб/ турувчи орган бўлиб ҳисоблалади. Пигментнинг ҳаракатланиб туриш, пигмент дончаларининг хужайраларда кўчиб юриши туфайли, бу : ҳужайраларнинг роли янада зўраяди. Пигментли хужайраларнинг бу хусусияти ёруғликнинг организмгаҳар хил даражада ўтиб ва ундан таркалиб туришини таъминлайди. Ипак қурти куртхонада боқилиши сабабли, тикка тушадиган қуёш нури таъсиридан анча сакланган шароитда ривожланади. Тарқалиб тушадиган қуёш нури эса тана ҳароратига камрок таъсир қилади. Шуни кўрсатиш керакки, куртхонадаги айрим нарсаларнинг ёритилиши эшик ва деразаларнинг катта-кичиклигига ҳамда уларнинг қайси томонга қаратилиб жойланишларига, қуртхонанинг ҳажмига ва дераза ойналаринииг хусусяятига боглик бўлади. Дераза ойнасининг таъсири қуртхонага тушаднган нурли энергия миқдорини камайтирибгина қолмай, балки унинг опектрал таркабини ҳам ўзгартиради. Одатдаги дераза ойнасн кўзга кўринадиган нурларни яхши ўтказади, аммо инфрақизил ва кўзга кўринмайдиган /ультрафиолет/ нурлари айникса кўп шимади. Энг кўп кўзга кўринадиган нурлардан иборат бўлган қуёш ёруглиги қуртхонага ўтганида арзимаган миқдорда камаяди ва уни иситади. Қуртхонанинг поли, деворлари ва ундаги нарсалар иссиқликни шимиш билан бирга, ўзларидан инфрақизил нур чикариб турадиган. Бу нурни дераза ойналари ўтказмайди. Бу аҳвол қуртхонадаги иссиқликнинг сакланаб келипшга сабаб бўлади.

Қуртхонадаги ҳаво намлиги Ҳарорат муайян даражада бўлганида нисбий намлик ҳавонинг буғлантирувчи кучини кўрсатганлиги сабабли, аксари ҳолларда нисбий намликдан осонроқ фойдаланиш мумкин. Қурт организмига намлик бевосита ҳаво муҳити орқали таъсир қилади. Иккинчи томондан, қурт организмига намлик озиқ-овқат орқали таъсир этади. Ипак қуртининг овқати бўлган янги тут барги 75% сувдан иборат, Бу сувнинг бир қисми қуртнинг ичакларига шимилади, қолган қисми ахлатлар билан чиқарилади. Қурт ичагига шимилган сувнинг 40% и қурттнинг пўсти орқали буғланиб кетади, қолган қисми эса организмда қолади. Катта ёшдаги қуртларда сув секинроқ буғланади, чунки бу вақтда қуртнинг пўсти тана ҳажмига қараганда кичраяди. Кичик ёшлардаги қуртларда сувнинг шимилиш коэфициенти катта ёшлардаги қуртлардагидан юқорироқ бўлади, кичик ёшлардаги қуртларнинг ахлати катта ёшлардаги қуртларникига қараганда қуруқрок бўлади. Кичик ёшлардаги қуртларнинг организмида сувнинг алмашиниши кучайганлиги сабабли, иссиқликнинг сарфланииш ҳам кучаяди. Бошқача айтганимизда, организмда иссиқликнинг тўпланшидан кўра сарфланиши ошиқроқ бўлади, Шунинг учун уч ва тўртинчи ёшлардаги қуртларнинг организмидаги ҳарорат ташқи ҳароратга қараганда 0,2-0,4 0 паст, бешинчи ёшдаги қуртларда эса бу ҳарорат ташқи ҳароратдан кўра 0,3-2 0 юқорироқ бўлади. Ҳаво намлиги ошган сари қурт танасидаги сувнинг буғланиши қийинлашади, тана ҳарорати кўтарилади, бу ҳодиса ўз навбатида организмдаги моддалар алмашинувини кучайтиради. Ҳаво сернам бўлганида қуртнинг нафас олиши кучаяди, юрак уриши ва ривожланиши тезлашади, иштаҳаси ошади, овқат ҳазм килиши зўраяди. Шу туфайли, қуртларнинг ривожланши муддатининг қисқаришига қарамай, улар катта бўлиб етишади. Бунда сернамлик билан юқори ҳароратнинг таъсири тенг бўладии, лекин бу ҳодисалар қуртнинг охирги катталигига таъсир этмайди. Сернамлик билан юқори ҳарорат биргаликда қурт oрганизмига анча кучли таъсир қилади.

Бунинг аксинча, намликнинг пасайиши юқори ҳароратнинг зарарли таъсирини маълум даражада бўшаштириши мумкин. Баъзан бу ўзаро муносабат нисбий намликнинг ҳар 4 % га бир градус тўғри келади. Ҳаво намлиги ҳашаротлар танасининг совуш даражасига янада кучлироқ таъсир этади. Ҳашаротларда танадаги намликни буғлантириш /терлаш/ қобилияти арзимаган даражада бўлади. Сувни буғлантириш ҳодисаси ҳашаротнинг кекирдаги /трахеяси/ дагина юз беради. Хаво ҳарорати кўтарилган сари бу буғланиш ҳодисаси кучайиб боради, чунки моддалар алмашинуви зўрайиши сабабли ҳосил бўлган углекислота нафас тешикларини тез-тез очилиб туришга мажбур қилади. Натижада кекирдакнинг ҳаво алиштириши тезлашиб, намликнинг буғланиши кучаяди. Ҳашаротларда намликни тери орқали чикариш ҳодисаси жуда секин кечади, бу ҳодиса муайян миқдор намликка эга бўлган ҳавонинг муайян даража ҳароратда терига таъсир этиши сабабли юз беради. Сувнинг буғланиши натижасида ҳашаротнинг танаси бир неча градусгача совиши мумкин, баъзан, айниқса ташқи ҳаводаги намлик кам бўлганида, бундай совиш атрофдаги ҳаво ҳароратидан ҳам пастрок бўлиши мумкин. Ҳаво сернам бўлганида ҳам ҳашарот танасидаги сувнинг энг кўп қисми буғланиш йўли билан йўколади. Майда ҳашаротларда намликни узоқ вақт йўкотиш, катта ҳашаротлардагига қараганда, хавфлироқдир. Ҳашаротлар намликнинг таъсирини озиқ-овқатдаги намликдан фойдаланиш йўли билан тартибга солиб турадилар. Масалан, атиги тут барги билангина овқатланадиган ипак қурти намликка бўлган эҳтиёжини ўзи еган барг миқдори билан қоплайди. Хаво қуруқ бўлган тақдирда тут баргидаги сув миқдори қуртга етмасдан қолиши мумкин. Бу ҳолда ипак қуртининг сувга бўлган эҳтиёжи ошади. Иссиқ кунларда қуртлар сувни иштаҳа билан ичадилар, агар қурт боқилаётган сўрига сув қуйилса, улар сувга қараб ўрмалай бошлайдилар. 4

Намликнинг етишмаслиги қуртнинг ривожланишини тўхтатиб қўйиши мумкин, бунинг аксинча, ёз фаслида қуртларни ҳўлланган баргбилан боқиш уларнинг яхши ривожланишига ёрдам беради. Намлик ортиқча бўлганида баргдаги сув камроқ буғланади, сувнинг шимилиш коэффициенти камаяди. Ҳаво ортиқча қуриб кетганида ҳашарот организми бу ҳодисага бошқача мослашиб олади. Бундай мосланиш оксидланиш жараёнлари туфайли юз беради. Ипак қуртини боқиш учун ҳавонинг оптимал намлиги нисбий намликнинг 65-75% миқдорида бўлиши керак. Намлик бундан ошиб кетса, қуртлар кўплаб ўла бошлайди. Намлик бундан кам бўлган тақдирда қуртлар баргни кам ейди, уларнинг ривожланиши секинлашади ва ўраган пиллалари анча кичкина бўлади. 16-Расм. Ҳарорат ва намликни ўлчайдиган асбоб. Август психрометри Катта ёшлардаги қуртлар учун нисбий намлик 60-70 фоиз доирасида бўлиши маъқул кўрилади, аммо кичик ёшлардаги қуртларни боқишда нисбий намлик 75 фоиздан ошмаслиги лозим.

Тут барги ипак қурти организмида тамоман қайта ишлаб чиқариладиган ташқи муҳит элементидир. Шу билан бирга, тут барги туфайли қурт организми ташқи муҳит шароитининг таъсирига мослашиб ривожланади. Ипак қурти - қуртлик даврида ёлғиз тут барги билангина озиқланади, Тут баргида ипак қуртининг ҳамма тараккиёт даврлари учун зарур моддалар бор. Тут баргининг химик таркиби анча ўзгариб турганлигидан, унинг қуртни тўк тутиш хусусияти ҳамиша бир хилда бўлавермайди. Тут дарахти 1 7 - Расм. Ипак қуртига бериладиган б аргларни кўриниши

иқлим ва тупрок шароитларига, шунингдек ўзининг ёчш ва турига караб ўзгаришдан ташкари, одам томонидан қилинадиган хилма-хил агротехника тадбирларнинг таъсири билан ҳам ўзгаради. Бу тадбирлар жумласига дарахтларни экиш – ўтқазиш, парвариш килиш, дарахт турларини танлаш ва дурагайлаш усуллари ҳамда селекция ишлари киради. Баргда етишмаган баъзи бир моддаларни ипак қурти баггни кўп микдорда ейиш йўли билан тўлгазиб туради. Тут барги курт организми учун энергетик манба бўлибгина қолмай, балки унинг ўсиб ривожланипшни ҳам тартибга солиб туради. Қуртнинг ўсиш тезлиги унга берилган баргнинг тўқ тутиш даражасига ҳам бирмунча боғлиқ бўлади. НатижадаУмуман олганда ипак қурти ўзининг зотига қараб маълум ҳажмгача ўсишга уринади. Аммо, қуртнинг зотига ва тут баргининг химик таркибига карамасдан, I килограмм тирик пилла олиш учун сараланадиган озиқ модданинг миқдори тахминан бирдай бўлади. Бу нарса махсус текпшриш натижалари билан аникланди. Тут барги куртнинг яшаш шароитига мосланиши учун зарур воситалардан бири бўлганлиги сабабли, унинг тана ҳаракатидаги алмашинишларга сарфланадиган озиқ моддалар миқдори билан энергетик материал ҳосил қилишда сарфланадиган озик моддалар миқдори ўртасида маълум даража фарк бўлади, яьни бу миқдорлар бир-бирига тўғри келмайди. Қурт танасидаги сувнинг алмашинуви ҳам шунга боғлик бўлади. Одамлар ипак қуртини хонакилаштириб, унинг яшаш шароитини ўзгартирган бўлсалар ҳам, барг сифатига нисбатан ўзгариб турган талабларини ҳалигача тўла-тўкис қондирилган эмаслар. Масалан, қуртхонадаги ҳарорат ва ҳавонинг нисбий намлиги бир хилда бўлган ёзги ва кузги даврларда қурт бокиш муддати баҳоргига қараганда бирмунча секинлашади. Бу ахвол баргнинг тўқ тутиш ва ҳазм килиниш даражалари пасайиши натижасида курт танасидаги турли жараёнларнинг ўзаро мосланиши секинлашуви сабабли юз беради. Шунинг учун, ёзги такрорий

курт боқишда оптимал ҳарорат баҳорги қурт бокишдагидан кўра пастрок бўлади. Ёз-куз мавсумида қурт боқишга белгиланган тутзорлардаги баргнинг қуртларга озиқ-овкат бўлиш хусусиятлари етарли даражада пилла ҳосили олиш имкониятини беради. Лекин бу баргнинг сифати баҳорги баргникидан анчагина паст бўлиши миқдор ҳамда сифат жиҳатидан баҳорги ҳосилга баравар пилла ҳосили олиш ишини кийинлаштиради. Барг сифати яна курт боқиш техникаси ва шароитига караб ҳам ўзгаради. Буларнинг ҳар иккаласи барг сифатига, баргнинг куртлар томонидан ейилиш ва ҳазм қилиниш даражасига таъсир этади. Ипак қуртлари табиий шароитда тут новдаларидаги ўсиб турган барглар билан овқатланадилар. Хонакилаштирилган шароитда эса улар дарахтдан териб олинган барг билан боқилади. Барг, қуртхонадаги ҳаво намлигига, унинг буғланиш қобилиятига ва баргни териб қуртга бергунча ўтадиган вактга қараб, турли даражада эскириб сўлийди. Сўлиган баргни қурт кам ейди, аммо курт баргни то ундаги сув 1020 фоизгача колгунча озиқланади, сўнгра бундай баргнинг ейилиши камая боради. Қурт боқиш майдонининг катталиги ипак қуртининг ўлчамига, унинг эгаллаган жойига ва 1г ёки бир қутидаги қуртларнинг сонига боғлик /1 жадвалда/ жадвалда ҳар бир ёшнинг охирида бир дона қуртнинг ёшлари бўйича тана кўрсаткичлари ва эгаллаган майдони кўрсатилган. Бир дона қуртнинг эгаллаган жойининг ҳажми, ҳар бир ёшида 3-3,5 баробар катталашади. Натижада бир қути қурт 5 ёшда бир жойга тўпланса таҳминан 23м 2 жойни эгаллайди. Лекин нормал озиқаланиши ва ривожланиши учун 3 марта катта жойни эгаллаш тақозо этади. Агар ҳар қутида 45 минг дона қурт боқилса, 1м 2 сатхда 700-750 дона бешинчи ёшдаги қуртлар бўлади. Қуртларнинг зичлигини назорат қилиш учун 100 см 2 (10 смх10см) сатхдаги тўртбурчак андоза ёрдамида қуртлар сўкчакнинг бир неча жойидан санаб

кўрилади. 100 см 2 да, ўрта ҳисобда 7-8 дона қурт бўлса, қуртларнинг зичлиги мақбул ҳисобланади. Ўлчаш учун ҳар бир агроном ва агротехник ёки мутахассиснинг чўнтагида қаттиқ қоғоз ва картондан ясалган (томонлари 10см га тенг бўлган) квадрат бўлиши керак. Ишлаб чиқаришда саноат пиллаларини етиштириш ёки наслли ва илмий тадқиқот ишлари учун ипак қуртларини боқиш майдони катталигини аниқлашда озиқаланиш, қўшимча ва умумий майдон зарурлигини эътиборга олиш керак. Бу майдонларнинг ҳар бири ўзига хос хусусиятга ва таърифга эгадир. Озиқаланиш майдони деб ипак қуртлари жойлашган ва барг еб турган, яъни сўрилар ўрнатилган жойга айтилади. Қўшимча майдон эса қурт боқишда пиллакорлар юриши учун, яъни барг беришда, ғаналашда, қуртларни сийраклаштиришда, ҳарорат ва намликни ўлчашда, печка ва стол ўрнатиш каби заруриятлар учун фойдаланиладиган майдонга айтилади. Қўшимча майдоннинг сатхи-катталиги озиқаланиш майдонининг 30-35%га тенг бўлади. Умумий майдон деб озиқаланиш ва қўшимча майдонларнинг йиғиндисига, яъни қуртхонада қурт боқиш учун зарур бўлган барча фойдаланиладиган майдонга айтилади. Ўзбекистон ипакчилик илмий текшириш институтининг тавсиясига кўра наслдор қуртларни боқишда 1 қути қурт учун биринчи ёшда –5м 2 ; IIёшда – 10м 2 ; III-ёшда –20м 2 ; IV-ёшда –40м 2 ва V-ёшда ҳамда пилла ўраш даврида – 70м 2 озиқаланиш майдони керак. Катта ёшдаги қуртларни меъёрида жойлашиш зичлигига эса алоҳида эътибор бериш зарур. Қурт боқиш майдонининг катталиги бир қути ёки бир граммдаги қуртларнинг сони, қуртларнинг катта кичиклигига ҳамда ҳар бир ёшларида ўсиш тезлигига боғлиқ. 1г эски зотларда (боғдод зотида) тухумдан чиққан қуртларни сони –2000 та, ҳозирги оқ пиллали зотларда 2200-2700 тага тенг бўлади. Тут ипак қуртининг боқиш агротехникаси (Ўзбекистон Республикаси

Ипак уюшмаси «Пилла холдинг» холдинг компанияси томонидан тасдиқланган) қоидасига асосан бир қути насилли қуртларга 70м 2 , саноатбоп қуртларга 60м 2 озиқаланиш майдони билан таъминлаши керак. Қуртларни ёшлари бўйича қанча озиқаланиш, қўшимча ва умумий майдон бўлишлиги 3чи жадвалда берилган. Ўзбекистон пиллачилигида 29 г уруғни бир қути уруғ, ундан жонланиб чиққан қуртларнинг 19 г ни бир қути қурт деб қабул қилинган. Ипак қуртларининг қатор кўрсаткичлари, пилла ҳосилдорлиги, пилла етиштириш учун зарур бўладиган асбоб-ускуналар, қуртхоналарнинг катта-кичиклиги, озиқа миқдори ва бошқа нарсаларни бир қути қурт ҳисобига режалаштирилади ва мўлжалланади. Дунё пиллачилигида бу кўрсаткичларни бир қути қурт ҳисобига эмас, бир грамм қурт учун ёки бир грамм қуртдан олинган пилла миқдори (кг) каби тушунчалар мавжуд. Шундан келиб чиқиб уларда қурт боқувчиларга 25гр, 30гр, 40 г, 75 г, 100 г қурт берилди деб қайд этилади ва шу тарқатилган қурт оғирлиги (гр) миқдорига қараб ҳисоб-китоб ишлари олиб борилади. 5 Кейинги йилларда республикамизда ҳам ширкат ва жамоа хўжаликлар ҳамда ипак қуртини боқиш билан шуғулланадиган ташкилотлар инкубаторияларида жонланган қуртларни граммлар миқдорида тарқатишга ўтилмоқда. Республикамиз ипак қуртини боқувчи хўжаликларда қурт боқиш бўйича катта тажрибага эга бўлган жуда кўплаб илғор пиллакорлар қурт боқиш майдонларини юқорида қайд этилган талаб асосида олиб бориб, бир қути қуртдан олинадиган пилла ҳосилини 70-80 кг етказиб, сифатли пилла олишга эришмоқдалар.

4-жадвал Ипак қуртини ёшлари бўйича талаб этиладиган майдонлар катталиги Қуртларн и ёшлари 1-қути қуртнинг ёши охирида эгаллайдиган майдони (м 2 ) Саноат қуртларини боқишда Наслли қуртларни боқишда Озиқалани ш майдони Қўшимч а майдон Умуми й майдон Озиқалани ш майдони Қўшимч а майдон Умуми й майдон 0 1 2 3 4 5 6 7 Биринчи ёшда 2 0,6 2,6 2,5 0,75 3,25 Иккинчи ёшда 6 1,8 7,8 8 2,40 10,40 Учинчи ёшда 15 4,5 19,5 18 5,40 23,40 Тўртинчи ёшда 30 9,0 39,0 36 10,80 46,80 Бешинчи ёшда 60 18,0 78,0 70 21,00 91,00 Пилла ўрашда 60 18,0 78,0 70 21,00 91,00 Жами: 60 18,0 78 70 21 91 Аммо ҳозирги кунда жамоа хўжаликлари ўрнига фермер хўжалликларини ташкил этилиши натижасида қурт боқувчи звенолар ҳам ўзгариб, ҳатто уларнинг айримлари умуман қурт боқмаган натижада юқориги жадвалларда кўрсатилган озиқаланиш майдонига эътибор бермасдан катта

ёшларида 30-40 м 2 жойда боқади. Бу эса қуртларнинг ривожланиши ва маҳсулдорлигига салбий таъсир кўрсатади. Назорат саволлари: 1. Экология фани нимани ўргатади? 2. Экологик омиллар нима? 3. Тут ипак қуртига экологик омиллар қандай таъсир этади? 4. Муҳит ҳарорати ва намлиги қандай аниқланади 5. Муҳит омилларини тут ипак қуртига таъсири. 6. Муҳит омилларини аниқлаш ва ўлчаш асбоб-анжомлари 7. 4% ли ишчи эритма қандай тайёрланади? 8. 1 л. Ишчи эритма неча м 2 майдонга сепилади? 9. Ипак қуртининг озиқланиш майдонини таъсири қандай аниқланади? 10.Ипак қуртини маҳсулдорлигига ташқи муҳит омилларининг боғлиқлиги нимада?

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ 1. Ахмедов.Н, И.Эльмурадова – Тутоводство, Тошкент, 2006. Ўқув қўлланма, 35 бет 2. Рахмонбердиев.К, М.Хиббимов – Тутни қаламчадан ўстириш, Тошкент. 2008. услубий қўлланма, 99 бет 3. Ахмедов Н, Муродов С – Ипакчилик асослари, Тошкент, 1998 й Дарслик, 2007 бет 4. Ахмедов Н. – Ипак қурти экологияси ва боқиш агротехникаси, Тошкент, 2014 йил. Дарслик. 180 бет Абдуллаев У.А. – «Тутчилик», Тошкент, «Меҳнат», 1991. дарслик, 399 бет 5. Азизов Т,Ахмедов Н. Орипов О. Пиллаларга дастлабки ишлов бериш Ўқув қўлланмаси. Тошкент 2010 й. 136 бет 6. С.Собиров, Н.Ахмедов, У.Жуманова - «Ипак қуртининг касалликлари ва зараркунандалари» ўқув қўлланма Тошкент 2011 йил. Ўқув қўлланма. 99 бет. 7. Ахмедов Н., Наврўзов С. – Ипак қурти уруғчилиги, Тошкент, 2014. Дарслик, 214 бет

Похожие

Тут ипак қурти касалликлари, зараркунандалари ва уларга қарши кураш

Тут ипак қуртини ташқи ва ички – морфологик тузилиши

Тут ипак қурти пилласининг тузилиши ташқи белгилари ва асосий хусусиятлари. Пила ипининг тузилиши ва асосий хусусиятлари

Ипак қурти биологияси

Ипак қуртини боқиш агротехникаси