Тут дарахтини ташқи ва ички тузилиши - Текстиль - Рефераты

Тут дарахтини ташқи ва ички тузилиши

Загружено в:

26.11.2022

Скачано:

0

Размер:

581.5234375 KB

Тут дарахтини ташқи ва ички тузилиши Режа: Тут дарахтини агробиологик таърифи.  Тут илдизининг ташқи ва ички тузилиши.  Тут танасининг ташқи ва ички тузилиши  Тут баргининг ташқи ва ички тузилиши.  Тут дарахтининг жинсий аъзолари.

Таянч иборалар : тут, тур, авлод, оила, систематика, географик тарқалиш, тут дарахти, илдиз, тана, барг, новда, шох-шабба, жинсий органлар, гул, мева, уруғ. Тут дарахтини агробиологик таърифи. Тут дарахти узоқ умр кўрадиган кўпи йиллик ўсимлик. Баргли новдалари ипак қуртига озиқ сифатида кесилмайдиган тутлар Ўрта Осиёнинг баъзи районларида 300 ва хатто 500 йил яшайди. Айрим шароитида буйи 18- 22 метрга етиб, шох-шаббалари 15-18 метр кенгликкача ёйилган мева берадиган жуда катта тут дарахтларини учратиш мумкин. Тутнинг йил сайин янги ўсган баргли новдаларини ипак қурти учун кесиш дарахтларининг узоқ умр кўришига салбий таъсир этади. Баланд танали тутлар ўрта ҳисобда 50-70 ёшга ва бута тутлар 25-30 ёшга етгач қарийди ва ҳосилдан қолади. Чунки бу тутлар янги новда қилиш учун озиқ моддаларини кўплаб сарфлайди. Лекин тут бошқа мевали ва ёгочи учун ўстириладиган дарахтлардан кесилган новдаларнинг тезда қайта ҳосил қилиш қобилияти мавжудлиги билан фарқланади. Тут дарахтининг хаёт кечиришини шартли равишда (М.И. Гребинская, 1961) уч даврга бўлиш мумкин: биринчи давр - уруғдан унгандан кейин мевага киргунгача - 5 ёшгача давом этиб, бу вақтда у жуда жадал ўсади; иккинчи давр - 5-50 ёшгача бўлиб, унинг биринчи ярмида мева ва ҳосил кўпаяди, баргли новдалар, тана ва шохлар ўсиши тезлашади, учинчи даврда новда ва тананинг ўсиши сустлашади, мева ва барг ҳосили камаяди, шохлари қурий бошлайди. Бу давр 50 дан, 100 ёшгача давом этади. Шох - шаббаларнинг кўриниши садасимон ёки супир-гисимон, пирамидасимон, думалоқ (шарсимон) шаклларда, баргли новдалари сийрак ёки қалин жойлашган, ҳар томонга тарвақайлаган бўлиши мумкин. Бундан ташқари пастга қараб усувчи (Мажнун тут) ва эгри-тўғри новдали (Илон тут)

тутлар учрайди. Бу хилдаги тутларнинг барг ҳосили жуда оз бўлиб, ипак қуртига деярли ишлатилмайди ва улар манзарали дарахт сифатида экилади. Тут дарахтининг органларига илдиз, тана, шох-шаббалар, новда, куртак, барг, гул, мева ва уруғ киради. Тут дарахти органлариниг ташқи (морфологик) ва ички (анатомик) тузилишини ўрганмай туриб, ниҳол ва кўчатларни парвариш қилиш ва улардан мўл барг ҳосили етиштириш мумкин эмас. Тут дарахти органларининг тузилиши унинг бажарадиган вазифаларига бевосита боғлиқ. Тут илдизининг ташқи ва ички тузилиши. Тутни асосий органларини ташқи ва ички тузилишининг билмасдан уни парвариш қилиш ва барг сифати, ҳамда ҳосилини ошириш қийиндир. Тутни асосий аъзоларидан бири илдиз бўлиб унинг ички ва ташқи тузилишининг ўзгариб бориши, унга кулланиладиган агротехника, ёшига, ташқи мухит омилларига боғлиқ бўлади. Илдиз ташқи тузилиши жиҳатидан асосан 3 хил бўлади: 1) ўқ илдиз; 2) патак илдиз; 3) қўшимча илдиз- ўсимлик қаламча ёки пархиш йулли билан кўпайтирилганда. Уруғидан ўстирилган ниҳолчалар ўқ илдизли бўлади. Нихолча ва кўчат иккинчи жойга кўчириб ўтказиш натижасида ўқ илдизли хусусияти йуқолади, яъни ковлаб олиш вақтида ерда қолиб кетади. Янги жойга экилганида кўплаб ён илдизлар ҳосил қилади, натижада сочиқ илдиз хусусиятини олади. Демак, тут уруғининг мўртагидан (илдиз ҳужайрасидан) ривожланиб илдиз ҳосил бўлади. Янгидан ҳосил бўлган ёш илдизчалар дастлаб танага нисбатан тез ривожланади. Ана шу дастлабки чиққан илдизнинг бошланиши асосий илдиз ҳисобланиб ер юзидаги тана билан туташади. Тутни остки ва устки қисмининг бирлашган жойига илдиз бугзи дейилади

Асосий илдиздан дастлаб биринчи тартиб ён илдизлар пайдо бўлиб, бўлардан иккинчи ва кейинги тартибдаги илдизлар ривожланади. Асосий ва ҳамма ён илдизлар биргаликда тутнинг илдиз тизимини(системасини) ҳосил қилади. Ён илдизларнинг ҳосил бўлиши ўсимликнинг яхши ўсишини таъминлайди. 58-расм. Тут уруғининг униб чиқиш жараёни. а. Уруғдан муртак илдиз ва ўқ илдиз ҳосил бўлиши. б. Қаламчадан ҳосил бўлган адвентив (қўшимча) илдизлар. Асосий ва ён илдизлардан ташқари тут новдасидан кушимча илдизлар пайдо бўлиши мумкин. Тут танасининг пастки қисми нам тупроқ билан кўмилган бўлса ёки қаламчаси экилганда ҳосил бўлга-нида бундай илдизлар қўшимча илдиз деб юргизилади (аталади). Тутнинг ёши каттарган сайин илдизнинг ташқи тузилиши каттариб, пастга чукурликка ва ён тарафларга қараб кўпроқ озиқа йиғиб олиш учун ўсиб йўғонлаша бошлайди. Катта ёшдаги баланд танали ва бута шаклдаги тут дарахтларининг илдизи чукурликка ва ён тарафга қараб кўп шохланган бўлади.

Илдиз анатомияси . Ёш илдиз ва кекса илдиздан ҳосил бўлаётган дастлабки илдизнинг бирламчи қисми узак қисми, ёгочлик, флоэма (луб) қисмини ўраб турувчи асосий паренхема, пўстлоқ паренхемаси (тўқима) пўслоқ ва илдиз тукчаларидан иборат. Илдиз катталашгандан сўнг ҳамма тўқималар мукаммал навбатлашиш тартибида жойлашади: бунда ок рангдаги найлар, бирламчи ва иккиламчи жигар рангдаги узак нурлари, бирламчи ва иккиламчи ёғочлик, кул рангдаги иккиламчи луб ва ён илдиз Тут танасининг ташқи ва ички тузилиши Тут танаси. Тут дарахти йугон танадан, ҳамда жуда кўп шох - шаббалардан иборат. Шох - шаббаларда барг ҳамда гул ва мевалар бўлади. Тут танасининг ўзига хос хусусиятларидан бири шуки, куртаклари ҳар йили кўпайиб, дарахтнинг буйи йил сайин усаверади. Шу билан бирга тутнинг танаси ундаги камбий тўқимасининг, яъни пояни ҳосил этувчи тўқиманинг фаолияти натижасида доимо йуғонлашади. Тут дарахти моноподиал шохланади, яъни асосий танаси ҳар йилин учидан ўсади. Агарда тут катталашиб ипак қурти учун шох-шаббалари кесилмаса шохларининг ҳар йили янгидан-янги қаватлари пайдо бўлади. Тутни новдаларининг ташқи кўринишидан 4 хил шаклда бўлади. Новданинг ҳар бир барг қўлтиғида битта катта қўлтиқ қўртаги бир ёки 2та кичкина ён куртакча ўрнашган. Агарда қўлтиқ қўртаги бирор сабаб билан зарарланса, совуқ урса, ён куртакчалар уйгониб ўса бошлайди. Тут баргини ипак қуртига бериш учун ҳар йили новдалари кесилиб турилиши натижасида, унинг табиий шохлаш тартиби албатта бузилади, яъни тут дарахти бир каллакли ёки кўп каллакли бўлиб ўсади. Тут баргларининг умумий сатхи катта дарахтларда 60-80 м 2 ни ташкил этади. Тут дарахтининг танаси қуйидаги асосий вазифаларни бажаради: 1. Ён новдаларни, барг ва меваларни ҳосил қилиб, уларни бир тартибда саклаб туриш учун хизмат қилади.

2. Илдиз орқали олинган минерал моддаларни баргга етказиб бериш ва баргларда ишланиб тайёрланган органик моддаларни илдиз ва бошқа органларга ўтказиш вазифасини бажаради. 3. Ўз тўқималарида ортиқча органик моддаларни тўплаб куйиш вазифасини бажаради. Юқорида айтиб ўтилган хусусиятларни аниқлаш учун, унинг анатомиясини ( ички тузилишини ) билмоқ керак. 59-расм. Тут новдасининг шакли. 1-тўғри навда; 2- тирсаксимон навда (кинриу нави); 3- эгри-бугри навда (илон тут), 4- пастга қараб ўсувчи навда (мажнун тут). Тут дарахти танасининг ички тузилиши ва вазифаларини аниқлаш учун тутчиликда 3 хил кесиш бор. 1. Ўзакдан ўтказиб кесиш (радиальнўй срез ). 2. Кўндаланига кесиш ( поперичнўй срез ). 3. Орқа кесиш ( тангинитальнўй срез ). Тут дарахтининг танаси йўғонлашгандан сўнг, ички тузилишида ўзгариш бўлади, яъни ёғочлик қисмидаги энг эски найлари ичига қўшни

жойлашган тирик ҳужайраларни ўсимталари кириб, ундаги суюқликни сиқиб чиқаради. Бунда ҳужайра пўстлари ўзининг маълум миқдордаги сувини йўқотиб унинг ўрни ранг берувчи смола, мева елимлари каби моддалар билан тўлишади. Шундан кейин ёгочлик қисми 2 га ўзак (ядро) ва ўзак тевараклигига (заболонига) бўлинади. Кесилмадаги ядро ўзидан хеч нарса ўтказмайди. “Заболонь “ ксилема қаватига махкамлик бериш ва ўзидан сув ва минерал моддаларни ўтказиш, ҳамда запас овқат моддаларни сақлаш вазифасини бажаради. Ядро билан заболонь сиртқи кўриниши жиҳатидан бир - биридан фарқ қилади. “Ядро” тўқ жигар қорамтир рангда, заболонь эса оқимтир рангда бўлади. Тут танасини ёзги иссиқдан ва қишки совуқдан сақлаш учун пробка қавати билан қопланган бўлади. Тут баргининг ташқи ва ички тузилиши. Ипак қурти монофаг, яъни фақат тут барги билан овқатланади. Шу сабабли тутчиликнинг олдига қўйган энг асосий мақсади тут дарахтларида олинадиган барг ҳосилини тобора ошириш ва уни сифатини яхшилашдир. Шу билан бирга, барг ўсимликни энг муҳим органларидан бири ҳисобланади. Унда фотосинтез, яъни ҳаводан СО 2 ўзлаш-тириб, органик моддаларни ҳосил қилиш, нафас олиш (органик моддаларни оксидлантириш) ва транспирация (сувни буғлатиш) каби мураккаб физик ва химик ҳодисалар бўлиб туради. Барг ўсиш конуни олдидаги меристема ҳужайраларидан ҳосил бўлади. Барг билан новда ўртасидаги култикда култик куртаклари ривожланади. Барг олдин тепа учидан кейин тубидан бошлаб уса бошлайди. Тут барги оддий бўлиб, у беш бармоқсимон томирлайди. Тут барги барг пластинкаси, банди ва барг ёнлигидан иборат. Барг банди барг пластинкасини новдага туташтириб туради; уни перпендикуляр ҳолатда

қуёшга йуналтиради, ҳамда шамолнинг барг пластинкасига урилиш кучини сусайтиради. Тутнинг нави ва ўсиш шароитига қараб баргнинг ранги оч яшилдан тўқ яшилгача тусда бўлиши мумкин .Бундан ташқари ипак қуртига овқат сифатида фойдаланилмайдиган-барги сарғиш-тилла рангли тут нави ҳам бор. Барг пластинкасида ( остки томондан яхши кўринадиган ) бешбармоқсимон йугон томир ва ундан чиққан жуда кўп майда турга ухшаш томирчалар бўлади. Улар барг этини ҳамма томонига таркалган. Тут барги пластинкасидаги томирларни йугонлиги ва шохланиш даражаси тут турига, навига ва ташқи мухитнинг таъсирига боғлиқ бўлади, бу уз йулида ипак қуртини баргнинг хазм қилишига таъсир этади. Баргнинг ички тузилиши тутнинг тури , нави ва яшаш шароитидан ташқари новдада жойланишига, унга тушадиган ёруғлик, намлик ва бошқа факторларга қараб ҳар хил бўлади. Тут баргининг ички тузилишида унинг яшил тусли эти ва томирлардан иборат эканлиги яккол куриниб туради. Барг этиниг устки ва остки томони эпидермис билан копланган. Унинг энг устки сиртида рангсиз юпка мумсимон моддадан тузилган пардача бўлади, бунга кутикула кавати дейилади. Кутикула баргни устки қисмидан сувни парланиб кетишдан, ёмгир сувларини ҳамда ҳавони барг ичига ўтказмаслик учун хизмат қилади. Барг пластинкасини устки қисмидаги, яъни кутикулани тагидаги эпидермис тўқимаси йирик бир ёки икки қатор ва барг пластинкасини остки қисмидагиси эса, майда ва фақат бир қатор ҳужайрадан иборат. Шу билан бирга баргни устки эпидермиснинг баъзи ҳужайралари катталашиб, ичида қопчиқсимон жойлашагн пуфак шаклан модда- цистолит (кристали) бўлади. Цистолит ҳужайра пўстидан ўсиб чиққан бўлиб, кальций карбонат (СаСО 3 ) тузлари тўйинишидан ҳосил бўлгандир. Бунинг вазифаси баргда-ги органик кислоталарни нейтраллашдир (бетарафлаштириш).

Барг пластинкасини остки эпидермисида жуда кўп кичик оғизчалар (устьицалар) жойлашган. Бундай оғизчалар тут баргини ҳар квадрат миллиметрида 1000 дан 1500 тагача бўлади. Оғизчалар орқали сув буғлари чиқади ва ундан ҳаво чиқиб ҳамда кириб туради. Баргни устки ва остки пўсти ўртасида барг эти жойлашади. Барг эти зич жойлашган юпқа деворли паранхима тўқималардан тузилган. Паренхима тўқималари икки хил шаклли: баргни устки ва остки қисмдаги устунсимон тўқима ва ўрта қисмидаги ғовак тўқимадир. Тут дарахтининг жинсий аъзолари. Тут дарахтининг жинсий органларига гул, мева ва уруғ киради. Гуллаш ўсимлик ҳаётида энг муҳим ҳодисалардан бири бўлиб, дарахтнинг вегетатив органларида етарли миқдорда озиқ моддалар - углевод, оксил, ёг ва бошқалар тўплангандан кейин рўй беради. Ўсимлик гуллагунча бир қанча ривожланиш босқичларини ўтайди. Тут гули ва тупгуллилари. Умумий гул кискарган пояда турувчи шохланмаган ва ўзгарган новдадир. Новданинг барглари гулнинг айрим қисмларига айланиб колган бўлиб, унинг ҳар кайсиси жинсий жараён учун бевосита ёки билвосита хизмат қилади. Гул барча гулли ўсимликларнинг жинсий кўпайиш органи ҳисобланиб, мева ва уруғни ҳосил қилади. Тут гулларининг тевараги яшил баргчалардан тузилган оддий (бир каватли) гул косачасига ухшайди, унда гултож булмайди. Купчилик тут дарахтлари икки уйли бир жинслидир, яъни бир дарахтда фақат ургочи оналик гуллари бўлса, иккинчи дарахтда эса ёлгиз оталик - эркак гуллари бўлади. Лекин айрим тут дарахтларида ҳам эркак, ҳам ургочи гулларни учратиш мумкин. Бу хилдаги тутлар бир уйли, икки жинсли ҳисобланади. Шу билан бир қаторда битта тупгулда ҳам эркак, ҳам ургочи гуллар бўлиши мумкин. Бундай тупгулларнинг юқоридаги томонида кўпинча эркак, остки томонида эса ургочи гуллар жойлашади. Тут дарахтининг бу хилдаги жинсий ўзгарув-чанлигини А. И. Федеров ташқи муҳитнинг таъсиридан бўлиши

керак, деб тахмин қилади. М. И. Гребинскаянинг (1981) маълумотига караганда Урта Осиёда ўсадиган махаллий Хасак тутнинг 53 % ини эркак гуллари, 33 % ини ургочи гуллари ва 14 % ини иккала жинсли гуллари бўлган дарахтлар ташкил этади. Мева берадиган уруғсиз ургочи Балхи тутда ургочи туп гуллари билан бир қаторда қисман эркак тупгуллари ҳам учрайди. Тут дарахтиниг эркак тупгуллари барг ёзилишидан 8 - 10 кун олдин, ургочи тупгуллари эса барг билан бир вақтда чиқади. Эркак гул - тўртта яшил баргчадан тузилган гултеварагидан, тўртта икки хонали сарғиш чангдондан ва уларни ушлаб турадиган чангдон ипидан иборат, 20 дан 40 тагача алоҳида эркак гуллари гулбанди ёрдамида сиргасимон ( кучала ) тупгулча йиғилган. Урғочи гул - тумшуқча устки тамонидан, ўртада қисқа ёки узун устунча ва пастки қисмида тугунча бўлади. Уруғланиш ҳодисаси - Эркак гулнинг чанги шамол ёрдамида ургочи гулнинг тумшукчасига келиб тушгач, у ерда чанг найчалари орқали чанг ургочи гулнинг мўртак халтачасига келиб тушади ва кушалок уруғланиш содир бўлади, натижада тутнинг уруғи ва меваси ҳосил бўлади. Тут меваси ва уруғи. Уруғланиш тугагач оналик гулининг тумшукчаси оч кунгир тусга киради ва аста-секин қуриб тушади. Шундан 2-3 хафта утгач, тупгуллар мевага айланади. Тупгулнинг ҳар бир гулидан алоҳида, сохта мева ривожланиб уларнинг йигиндиси тупмевасини ташкил этади. Тут дарахтининг тупмеваси тутнинг тури ёки навига қараб узунлиги 7 мм. дан 45 мм. гача, оғирлиги 1 г. дан 5 г. гача (сермевали Лихи - 2 навида ) бўлади.

Тут дарахтиниг кўпчилик урғочи навлари тупмеваси серуруғ (20 дан 120 тагача) бўлади. Баъзи навлари (Балхи тут, Бедона тут, Марварид тут, Хуроз тут, Тожикистон уруғсиз тути) нинг меваси эса пуч уруғли ёки уруғсиз бўлади. Буни партенокарпия (Юнонча “партенос“ - бокира, иффатли қиз ва “карпос“ мева) ҳодисаси дейилиб, унда уруғланиш жараёни содир булмай, мева ҳосил бўлади ва бундай мева уруғсиз ёки деярли пуч уруғлидир. Маълумки, тутнинг кўп хиллари диплоид (икки плоид) ли, яъни 28 та хромосомага эга. Бу ҳар бир плоид 14 та хромосомага эгалигини билдиради. Бу хилдаги тутларда уруғланиш жараёни нормал ҳолатда руй беради, ҳосил бўлган мева тўқ уруғлидир. Шу билан бирга хромосомалар тўплами каррали ошган - три - тетра - пента ва хатто 308 тагача ) бўлиб, уларни кўп, яъни полиплоидли тутлар дейилади. Юқорида кайд этилган Балхи тут, Бедона тут, Марварид тут, Хуроз тут ва Тожикистон уруғсиз тути учплоидли, яъни хромосомалар тўплами 42 тадан иборат. Бундай тутларнинг аксарияти ургочи гулли бўлиб, табиий шароитда уларга тушган диплоид (28 та хромосома) ли эркак тутнинг спермаси ургочи гул уруғ мўртагидаги тухум ҳужайрани оталантиролмайди. Чунки, оталик гулидаги хромосомалар тўплами (28 та) билан оналик хромосомалари тўплами (42 та) ўртасида мувозанат бўлмайди. Триплоид тутлар асосан вегетатив (қаламча, пайвандлаш ва пархиш ) усуллар билан кўпайтирилади. Тут меваси маҳсулотлари Тут мураббоси (30 - % )50 T ут пюре (15 - 20 % ) T ут шарбат (4 , 5 - 5 % )

60-расм. Тут дарахтининг меваси Тут уруғи ёнғоқча ҳисобланиб, майда (2-3 мм) тухумсимон ва қисман қиррали. Уруғнинг сирти малла жигар ранг тусли ва қисман қаттиқ қобиқ билан қопланган бўлиб, у уруғ ичидаги сувни буғланиб кетишдан сақлайди. Уруғ узунасига кесилганда унда тақасимон мўртак ва уни ўраб турган эндосперм, яъни жамғарилган озиқ модда (ёг ва оқсил) кўринади. Мўртак уч қисмдан: дастлабки илдизча, иккита мўртак баргчалардан ва уруғ ости тирсагидан иборат.

Тутнинг нави ва ўсиш шароитига қараб 1000 та уруғнинг мутлоғ ( абсолют ) оғирлиги 1 г. дан 2,5 г. гача; 1 г. дан 500 дан 1000 донагача уруғ бўлади. Меваси тўла пишишдан бирмунча олдин ундаги уруғ биологик жиҳатдан етилган бўлиб, нормал ўса олади. Бу эса тут мевасидан эрта уруғ йиғиб, уни ёзда 10-12 кун олдин экиш имкониятини беради.

Назорат саволлари: 1. Тут дарахтининг систематикаси нечта турга бўлинади? 2. Тутгуллилар оиласи нечта авлодга бўлинади? 3. Ўзбекистонда тутнинг нечта тури ўсади? 4. Тут илдизининг вазифаси нимадан иборат? 5. Тут танаси ўсишига кўра қандай шаклларда бўлади? 6. Тут барги, тузилиши ва унинг ўсишига кўра шакллари? 7. Эркак гул неча каватдан иборат, номларини айтинг? 8. Тут меваларининг ранги қандай бўлади? 9. Шотутни нечта хромосомаси бор? 10. Тут меваси асосан қайси ойда йиғиб олинади?

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ 1. Ахмедов.Н, И.Эльмурадова – Тутоводство, Тошкент, 2006. Ўқув қўлланма, 35 бет 2. Рахмонбердиев.К, М.Хиббимов – Тутни қаламчадан ўстириш, Тошкент. 2008. услубий қўлланма, 99 бет 3. Ахмедов Н, Муродов С – Ипакчилик асослари, Тошкент, 1998 й Дарслик, 2007 бет 4. Ахмедов Н. – Ипак қурти экологияси ва боқиш агротехникаси, Тошкент, 2014 йил. Дарслик. 180 бет Абдуллаев У.А. – «Тутчилик», Тошкент, «Меҳнат», 1991. дарслик, 399 бет 5. Азизов Т,Ахмедов Н. Орипов О. Пиллаларга дастлабки ишлов бериш Ўқув қўлланмаси. Тошкент 2010 й. 136 бет 6. С.Собиров, Н.Ахмедов, У.Жуманова - «Ипак қуртининг касалликлари ва зараркунандалари» ўқув қўлланма Тошкент 2011 йил. Ўқув қўлланма. 99 бет. 7. Ахмедов Н., Наврўзов С. – Ипак қурти уруғчилиги, Тошкент, 2014. Дарслик, 214 бет

Похожие

Тут ипак қуртини ташқи ва ички – морфологик тузилиши

Тут ипак қурти пилласининг тузилиши ташқи белгилари ва асосий хусусиятлари. Пила ипининг тузилиши ва асосий хусусиятлари

Тут ипак қурти экологияси ва ташқи муҳит омилларини таъсири

Тут дарахти касалликлари ва зараркунандалари

Тутни вегетатив кўпайтириш. Озиқ берувчи тутзорлар ташкил этиш