Тут дарахти касалликлари ва зараркунандалари - Текстиль - Рефераты

Тут дарахти касалликлари ва зараркунандалари

Загружено в:

26.11.2022

Скачано:

0

Размер:

1499.091796875 KB

Тут дарахти касалликлари ва зараркунандалари Режа: Тутнинг бактериал рак касаллиги  Тутнинг замбуруғ касалликлари  Тутнинг фузариоз касалликлари  Тутнинг цилиндроспориоз касаллиги  Тутнинг ун шудринг касаллиги  Тутнинг илдиз чириш касалликлари

Таянч иборалар : тут дарахти, тут барги, ниҳолча, қаламча, кўчат, касаллик, юқумли, юқумсиз касаллик, микоплазма, гулли паразитлар, қарши кураш, кемирувчи, сўрувчи, ташқи муҳит омиллари, микроорганизмлар, ривожланиш даврлари, ҳашаротлар, тухум, личинка, ғумбак, капалак. Тут дарахти касалликлари ва зараркунандалари. Бактериал касалликлар. Замбуруғ касалликлари. Тутнинг вильт касаллиги. Хлороз касаллиги. Илдиз чириш касаллиги. Пўкак касаллиги. Кам учрайдиган замбуруғ касалликлари. Вирус касаллиги. Микоплазма касаллиги. Юқумсиз касалликлар. Тут касалликларига қарши кураш чоралари. Этологик классификацияга асосан касалликларни иккита гурухга бўлинади. 1. Юқумсиз касалликлар. 2. Юқумли касалликлар. Юқумсиз касалликлар ўсимликларга экологик мухитнинг абиотик факторлари, ҳарорат, намлик, захарли моддалар натижасида вужудга келади. Юқумсиз касалликлар ўсимликларга абиотик факторларнинг таъсирига қараб қуйидаги гурухларга бўлинади. 1. Ўсимликнинг ўсиши ва ривожланиши учун зарур бўлган шароит ёки тупроқдаги озиқ моддалар етишмаслиги ёки кўплигидан келиб чиқадиган касалликлар. 2. Метереологик факторларнинг таъсири натижасида вужудга келадиган касалликлар. 3. Механик таъсир натижасида вужудга келадиган касалликлар. 4. Ҳавонинг таркибидаги зарарли моддалар таъсирида вужудга келадиган касалликлар. 5. Ион нурлари таъсирида вужудга келадиган касалликлар. Юқумли касалликлар ўсимликларга патоген микро организмлар таъсири натижасида вужудга келади. Юқумли касалликлар биотик факторлар таъсири натижасида вужудга келиб, қуйидаги гурухларга бўлинади. 1. Замбуруғлар келтириб чиқарадиган касалликлар. 2. Бактериал касалликлар.

3. Вирус касалликлари. 4. Микоплазма касалликлари. 5. Неметодалар келтириб чиқарадиган касалликлар. 6. Гулли паразитлар келтириб чиқарадиган касалликлар Юқумли ва юқумсиз касалликларини Венна диаграмасига солинг ТУТНИНГ БАКТЕРИАЛ РАК КАСАЛЛИГИ Бактериоз . Республикамиз шароитида тут ўсимлигида бактериоз ва бактериал рак касалликлари учрайди. Тутнинг бактериоз касаллигини қўзғатувчиси - Pseudomonas mori бактерияси бўлиб, касаллик Ўрта Осиё, Ю қумли Ю қумсиз

закавказье, Япония, Европа, Жанубий Африка, Америка, Австрия шароитида кўп учрайди, республикамизда ушбу касалликни 1931 йил Н.Г.Запромётов аниқлаган. Pseudomonas mori бактерияси оқ рангдаги таёқча шаклида бўлиб, учларида 7 та хивчинлар хосил қилади. Ўлчами 1,8 4,5 х 0,9 1,3 мкм, спора хосил қилмайди, грамманфий, аэроб шароитда ўсади. Агарли озиқа мухитида оқ, секин ўсувчи, юмалоқ, ялтироқ, силлиқ колония хосил қилади. Бу бактерия 1-35 о С хароратда ўсади, 25-30 о С харорат оптимал бўлса, 51 о С хароратда ўсишдан тўхтайди. Қиш фаслида –30 0 С совуққа чидамли.Озиқа мухитида 3-12 йил давомида ўсиш хусусиятини сақлаб қолади. Бактерияни касалланган ўсимлик новдасидан ажратиб олиш учун ташқи томонидан стерилизация қилинган бўлакчаларни озиқа муҳити устига жойлаштириб 25 о С хароратга қўйилса 3 кунда бактерия ажралиб чиқади. Бактериоз касаллигининг келиб чиқиши, белгиларининг намоён бўлиши ва зарарини аниқлаш учун уни суний усулда зарарлаш усулидан фойдаланила ди. Бунинг учун тутнинг ёш новдвсига укол қилиш, барг томирига укол қилиш, баргни бактерия таёқчалари билан суркаш,куртакка уколқилиш усулларидан фойдаланилади. Тажриба учун 100 тадан ўсимлик касаллантирилганда касалланиш учун инкубайия даври 4-11 кунни ташкил қилади. Бактериянинг инкубация даври бахор фаслида 1 -2 кунга қисқа бўлиши билан характерланади. Лаборатория шароитида инкубация даври 3 5 кунни ташкил қилади. Бу бактерия тут ипак қуртига нисбатан патогенлик хусусиятини намаён қилмайди. Касаллик туфайли тутнинг энг учки барглар, бир йиллик новда ва куртаклар зарарланади. Касал баргларда оқиш ҳошияли кейинчалик қорамтир ёғсимон доғлар ҳосил бўлади. Доғ усти қорамтир сарғиш ёпишқоқ модда билан қопланади. Кучли зарарланган барглар сарғайиб кейинчалик тушиб кетади. Касалланган новдаларда эса қорамтир доғлар ҳосил бўлади. Куртаклар эса қорайиб қурийди. Касаллик қўзғатувчиси кислота ва қуёш нурига чидамли, Касаллик қўзғатувчилари ўсимликка барг оғизчалари, новдадаги ёриқлар ва ўсиш нуқтаси орқали киради. Касаллик белгилари ўсимлик турига қараб 4-18 кунда

намоён бўлади. Касалликнинг тарқалишига касалланган новда, барг, кўчат, ўсимлик қолдиғи асосий восита ҳисобланади. Тут дарахтини бактериоз билан касалланиш даражасига қараб 3 гуруҳга бўлинади. Кениру - нави 2 баллга касалланади - 50 фоиз. Кокосу70, Кокосу-13, Сиозисо, Фусамаро, Кокросо навлари - 1 баллга касалланади - 1-34 фоиз, Хасак, Ўзбекистон, Восток, САНИИШ навлари кам касалланади. Тутнинг бактериоз билан касалланишини хисобга олиш учун тутзордаги барча дарахтларни қаторасига кузатиш ёки хар бешта дарахтни ўтказиб хисоблаш усули фойдаланилади.Бунинг учун касалланиш даражаси балл билан белгиланади: 1 балл баргларда ва новдада қисман доғлар пайдо бўлган; 2 балл новданинг юқоридаги бештадан барглари касалланган; 3 балл новданинг юқоридаги баргларнинг барчаси касал ланган, новдада ботиқ доғлар пайдо бўлган. Касалликка қарши кураш чоралари профлактик ва агротехник усуллар ёрдамида амалга ошади. Касалликнинг олдини олиш учун касалланган кўчат, ниҳол ва қаламчалардан пайвандлашда фойдаланмаслик; хамиша соғлам ўсимликлардан қаламчалар тайёрланиши керак; тутзорларнинг 1 га ерига 6600 дан ортиқ кўчат экмаслик; тупроққа ишлов бериш жараёнида 1 га ерга 180 кг, 90 кг фосфор, 45 кг калий ўғитларини тупроққа солиш; тутзорлардаги тупроқни кузда хайдаш. Тутзорлардаги бегона ўтларга қарши курашни ўз вақтида ўтказиш. Тутнинг касалланган новдаларини ердан 20 см юқорида кирқиб олиб ўсимлик қолдиқларини ёқиб юбориш. Касаллик намоён бўлган тутзорларга 100 л суда 1 кг мис, ёки 1 кг охак аралаштириб пуркаш. Тутнинг бактериал рак касаллиги ёки илдиз раки Bacterium tumefacins Er.Smith and Townsed тамонидан келтириб чиқарилади. Бу касаллик барча мевали дарахтлар илдизида хам кузатилади. Касаллик белгилари дастлаб тананинг илдизга туташган жойида хосил бўлган хар хил шаклдаги шишлар тарзида намаён бўлади. Унинг катталиги 1 см дан 10 см катталикдаги думалоқ

шаклда бўлади. Бундай ўсимталар илдиз бўғизида, баъзан ёш пояда ва новдада хам хосил бўлади.

3 4 65-расм. Тут касалликлари: 1-тут баргларида бактериал доғланиш белгилари, 2-бактериал доғланиш қўзғатувчиси таъсирида тут новдасида ҳосил бўлган яра, 3-қўнғир доғланиш билан зарарланган тут барги, 4-тут новдаларида фомоз қўзғатувчисининг пикнидалари . Шишларнинг юзаси дастлаб силлиқ, кейинчалик ғадир будир бўлади. Касаллик кейинчалик кучайиб ўсимликнинг ўси шини тўхтатади, базан қуриб қолишига сабаб бўлади. Ракли шишлар ўсимлик илдизида бир йилдан уч йилгача сақланиб , юзасидан микроорганизмлар таъсирида парчаланиб боради. Касаллик питомникларда кенг тарқалади. 1 2

66-расм. Бактериал рак касаллигини танада кщриниши Касалланган ўсимликлар ўсишдан орқада қолади, совуққа чидамлилиги пасайиб зарарланган жойдан сапрофит замбуруғ ларнинг кириб келишига имкон беради. Касаллик қўзғатувчиси факултатив паразит хисобланиб суний озиқа мухитида ва тупроқда узоқ вақт сақланиши мумкин. Тупроқа яшайдиган турлари бошқа ўсимлимклар илдигига кириши ва уларни хам зарарлайди. Касалликнинг тарқалишида хашоратлар, мехнат қурол лари воситасида йил давомида ўсимликни заралаши мумкин. Ўсимликнинг бирламчи зараланган жойидан паразит иккиламчи тўқималарга ўтиб иккиламчи шишлар (ўсмалар) хосил қилади. Инфекциянинг тарқалишида новдаларни қирқган ток қайчиси хам сабаб бўлади. Касалликнинг намаён бўлиши учун зарур бўлган инкубацион давр бир икки ойни ташкил қилади. Инфекция нам ортиқча бўлган, ишқорли тупроқларда тез тарқалади. Касаллик асосан кўчатлик материаллар ёрдамида тарқалади. Н.Г. Запрометов фикрича шишларнинг анотомо- морфологик тузи-лиши билан хайвон ва одамлар шишининг тузилиши бир хиллигини таъкидлайди.

ТУТНИНГ ЗАМБУРУҒ КАСАЛЛИКЛАРИ Замбуруғлар микроорганизмлар ичида энг кенг тарқалгани бўлиб, 100 мингдан ортиқ турга эга. Улар хўжайрасида хлорофилл бўлмаганлигидан фотосинтез жараёнини амалга ошира олмайди. Тайёр органик модалар хисобига озиқланади. Азот моддасига бўлган талаби оқсил, аминокислоталарни, азотнинг ноаниқ таркибини-нитрат ва аммиак тузлари хисобига хосил қилади. Замбуруғлар ўсимликнинг ва жониворларнинг тирик хўжайраси ёки нобуд бўлган тўқималари хисобига ҳаёт кечириш жараёнида ферментлари воситасида улар таркибини парчалайди, фитотоксинлари воситасида нобуд қилади. Азотли моддаларнинг парчаланиши натижасида хосил бўлган минерал моддалр тупроқ таркибида парчаланган озиқа занжирини хосил қилишда қатнаша ди. Замбуруғлар тупроқда зарарли азотли моддаларни парчалаб, минераллаштириб туриб санитар вазифасини бажарса, ҳаёт давомида хосил қилган антибиотиклари зарарли микроорганизм ларни нобуд қилади ва нихоят тупроқ структурасини яхшилашда қатнашади. 67-расм. Замбуруғ касаллигини танада кўриниши. Замбуруғларнинг фойдали вакилларининг қимматли фермент ва биокимёвий хусусиятлари нон ёпишда, пиво, вино, сут-қатиқ, пишлоқ тайёрлашда фойдаланилмоқда. Медицинада, енгил, кондитер саноатда фойдаланиладиган кислоталар замбу руғлар воситасида олинади. Ёғочни қайта ишлаш, терига ишлов беришда замбуруғлар мухим роль ўйнайди.

Замбуруғларнинг табиатдаги ва инсон ҳаётидаги зарари ёғоч, картон, қоғоз, турли озиқ овқат махсулотлари, жихоз ва ишлаб чиқариш воситаларини бузилишига, турли қишлоқ хўжалик, манзарали, доривор, ўрмон ўсимликларининг касалланишига сабаб бўлади. ТУТНИНГ ФУЗАРИОЗ КАСАЛЛИКЛАРИ Республикамиз шароитида тутнинг вилт касаллиги Verticillium ва Fusarium замбуруғлари келтириб чиқаради. Бу касалликни систематикаси, тарқалиши ва қарши кураш чоралари 1974 йилдан бошлаб А.Ш.Шералиев томонидан ўрганилган . Тут дарахтининг ҳосилдорлигини оширишда серҳосил навларни етиштириш, қулай агротехник тадбирларни қўллаш билан бирга унинг касалликларига қарши кураш чораларини илмий асосда ишлаб чиқиш зарур. Тут барги ҳосилини ошириш паллачиликни озуқа базасини мустаҳкамлаш билан боғлиқдир. Кейинги йилларда тутнинг касалликлари туфайли уруғнинг унувчанлиги, кўчатлар нобуд бўлиши, барг ҳосил миқдори паса йиши ҳоллари кузатилмоқда. Кузатишларнинг кўрсатишича тут ўсимлигида 40 дан ортиқ касалликлар аниқланган. Улар қуйидаги гуруҳларга ажратилади: Юқумли касалликлар: бактериялар, замбуруғлар, вируслар, микоплазма лар келтириб чиқарадиган касалликлар ва гуллик паразитлар (зарпечак, сувпечак, шумғия). Уруғдан унган кўчатлар фузариоз касаллиги билан касалланиши кўчатлар униб чиққандан 17-26 кун ўтгандан кейин амалга ошади. Бундай кўчатларнинг уруғ куртак барглари да сарғиш-жигар рангдаги доғлар пайдо бўлиб, улар қовжираб қурийди. Касаллик белгилари ҳақиқий баргларда ҳам кузатилади. Касалланган барглар юзасида дастлаб сарғиш доғлар пайдо бўлиб, улар кейинчалик жигар рангга киради. Ҳаво ҳарорати кўтарилган вақтларда бундай барглар оч яшил рангга кириб, сўлий бошлайди. Бундай баргларнинг барг банди кўндаланг кесиб кўрилганда ёғочлик қисми қорайиб кетади. Касалланган кўчатларнинг пояси кўндаланг кесилганда ёғочлик қисми жигар рангда ёки

қорамтир рангда кўринади. Бундай кўчатларнинг касалланишида F. moniliforme, F. lateritium, F. heterosporum, F. gibbosium, F. sambusinium замбуруғ турлари қатнашади. Маълумотларга кўра тутнинг фузариоз касаллигини 10 дан ортиқ турдаги Fusarium замбуруғлари келтириб чиқаради. Касаллик туфайли 3035 % уруғдан экилган кўчатлар, 40-45 % пайвандланган кўчатлар, 20-25 % кўп йиллик тут дарахтлари нобуд бўлади. Касаллик кўчатларнинг ётиб қолиши, илдиз чириши ва сўлиши тарзида намоён бўлади. Касаллик белгилари пастки ярусда жойлашган баргларнинг сарғайиши, барг қирраларининг жигар рангга кириб бужмайиши тарзида намоён бўлади. Касалликнинг ички белгилари ўтказувчи тўқималарнинг қорамтир жигар рангга кириши (некроз), илдиз пўстининг чириши натижасида қизил, кўк, бинафша рангга кириши билан характерланади. 68-расм. Тутда сўлиш касаллигини келтириб чиқарувчи F. heterosporum турининг макроконидиялари Касаллик тут дарахтининг уруғини ҳам зарарлайди. Бундай уруғлар унувчанлиги 10-12 %га камаяди. Фузариоз касаллиги туфайли бир тупдан олинадиган барг миқдори 7-9 % га пасаяди. Фузариоз вилти билан касалланган тут дарахтининг бир йиллик новдаларини тезда совуқ уриб кетади. Тутзорларда фузариоз вилт касаллигининг кенг тарқалишига асосий сабаб, тутзорлар орасига ғўза, полиз ва сабзавот экинларини экиш натижасида

инфекциянинг тупроқда тўпланиши, касалликка чидамли навларни аниқланма ганлиги ва қатор ораларидаги тупроққа ишлов беришда тут илдиз тизимининг зарарланишидир. Касалликка қарши курашиш учун тут уруғини экишдан олдин фундазол, деразол, витавакс фунгицидлари билан 2-3 кг/т миқдорида ишлов бериб кейин уруғларни тупроққа экиш керак. Фузариоз касаллигининг тарқалишини ўрганиш мақсадида Тошкент вилояти хўжаликларидаги тутзорларидан тадқиқот учун йиғилган 1854 та Morus alba ,M.nigra ўсимликларининг 595 таси, ёки 32,0 % фузариоз билан касалланганлиги аниқланди. Айниқса тут плантацияларининг қатор ораларига ғўза ва полиз экинлари экилган жойларда ўсимликларнинг касалланиш даражаси анча юқори эди 69-расм. Тутда сўлиш касаллигини келтириб чиқарувчи F. lateritium турининг макроконидиялари Микологик тадқиқотлар асосида касалланган ўсимликлардан F.avenaceum, F.semitectum, F.gibbosum var.acuminatum, F.sambucinum var. minus, F.heterosporum, F.javanicum, F.solani, F.solani var. argillaceum, F.redolens, F.merismoides, F.nivale турлари ажратиб олинди. Сурхандарё вилояти шароитида тут кўчатларининг фузариоз касаллиги билан касалланиши қуйидаги турларда намаён бўлади: касаллалланган кўчатларнинг ётиб қолиши, илдиз чириши ва сўлиши тарзида намоён бўлади.

Касаллик тут дарахтининг уруғини ҳам зарарлайди. Бундай уруғлар унувчанлиги 10-12 % га камаяди. Уруғдан унган кўчатлар фузариоз касаллиги билан касалланиши кўчатлар униб чиққандан 17-26 кун ўтгандан кейин амалга оширилади. Бундай кўчатларнинг уруғ куртак барглари дастлаб рангсизланиб сўлийди, кейинчалик сарғиш-жигар рангга киради, улар қовжираб қурийди. Касаллик белгилари ҳақиқий баргларда ҳам кузатилади. Касалланган кўчатларнинг барглар дастлаб рангсизланади, сўлийди, барг пластинкаси юзасида дастлаб сарғиш доғлар пайдо бўлиб, улар кейинчалик жигар рангга киради. Касалликнинг ички белгилари ўтказувчи тўқималарнинг қорамтир жигар рангга кириши (некроз), илдиз пўстининг чириши натижасида қизил, кўк, бинафша рангга кириши билан характерланади. Ҳаво ҳарорати кўтарилган вақтларда бундай барглар оч яшил рангга кириб, сўлий бошлайди. Бундай баргларнинг барг банди кўндаланг кесиб кўрилганда ёғочлик қисми қорайиб кетади. Касалланган кўчатларнинг пояси кўндаланг кесилганда ёғочлик қисми жигар рангда ёки қорамтир рангда кўринади. Бундай кўчатларнинг касалланишида F. moniliforme, F. lateritium, F. heterosporum, F. gibbosium, F. sambusinium замбуруғ турлари қатнашади. Жанубий вилоятларда олиб борилган кузатишларнинг кўрсатишича, фузариоз касаллигини қўзғатувчи фузариум замбуруғи турларининг миқдори бошқа вилоятларга нисбатан кўплиги билан характерланади. Чунки , жанубий вилоятлардаги қулай экологик шароит, вегетация даврининг узунлиги ва экин турларининг бир мавсумда бир неча марта ўзгариши тупроқда хаёт кечираётган замбуруғларнинг озиқланиш усулига хам таъсир кўрсатади. Қишнинг шимолий вилоятларга нисбатан илиқ келиши, тупроқдаги инфекция миқдорининг йил давомида сақланиб туришига, совуқ кунларнинг кам бўлиши, агротехник тадбирлар бузилган тақдирда ўсимликнинг ривожланишдан орқада қолишига ва касаллик қўзғатувчи замбуруғларга қаршилик кўрсатиш хусусиятининг камайишига сабаб бўлади. Шунинг учун хўжаликларга экилган кўчатларнинг 24- 33% да қуриб қолиш ёки сўлиш холлари кузатилади.

Вилоят шароитида тутдан ажратилган Fusarium туркумига мансуб замбуруғларнинг турларининг учраш даражаси ўрганиш асосида улар 9 та турга мансублиги ва уларнинг 456 дан ортиқ штаммлари ажратиб олинди. Мавжуд турларнинг учраш даражасига қараб, уларни қуйидаги гурухларга бўлиш мумкин: доминант турлар: F.javanicum (17,5%), F.lateritium (17.5%), , F.moniliforme (17,1%), F.culmorum (13,1%) субдоми нант турлар: F.oxysporum (11,1%), F.heterosporum (7,2%); ва кам миқдорда учрайдиган турлар: F.bucharicum (6,5%), F.solani (4,3%), F.gibbosium (5,2%);. Т -б N Туманлар Ўсимликлар сони Касалли к миқдори Р  2 Тадқиқ Касал- қилинга н ланга н % N N 1 Ангор 112 23 20,5  0, 4 2 Олтинсо й 115 27 23,4  0, 8 3 Бойсун 137 35 25,5  0, 2 4 Денов 109 24 22,0  0, 2 5 Жорқўрғон 91 36 39,5  0,1 6 Қизириқ 88 27 30,6  0,9 7 Қумқўрғон 85 24 28,2  0,4 8 Музробод 76 28 36,8 +0,3 9 Сариосиё 56 18 32,1  0,1 10 Термиз 79 38 48,1  0,2 11 Узун 62 12 19,3  0,4 12 Шеробод 59 15 25,4  0,1

13 Шурчи 88 29 32,9  0,2 Жами 1157 336 29,3 +0,3 Энг кўп учрайдиган турлар қишлоқ хўжалик ўсимликларининг, бегона ўтларнинг касаллик белгиларини ёрқин намоён бўлишида бу турларнинг 2 таси, баъзан З та вакили иштирок этади. Энг кам миқдорда учрайдиган турлар эса ўсимликларни касаллантириш жараёнида асосий турлар билан бирга қатнашиб ташқи белгиларининг ёрқин ифодаланишига сабаб билади. ТУТНИНГ ЦИЛИНДРОСПОРИОЗ КАСАЛЛИГИ Касалликни - Cylindrosporium macylans Jans . замбуруғи қўзғатади. Касаллик 1814 йил Италияда, 1918 йил Ўрта Осиёда, 1975 йил Республикада аниқланган. Касалликни келиб чиқиши, иқтисодий зарари ва систематика сини олимлардан С.Ф.Морозов, Н.Михайлов Е.М. Ашкинадзе кабилар ўрганган. Касаллик белгилари баргнинг орқа томонидан ҳар хил шаклдаги қўнғир доғлар ҳосил қилиб унинг атрофи қора ҳошия билан конидиал моғор меватанани ҳосил қилади. Доғлар ҳосил бўлган барглар вақт ўтиши билан сарғайиб тушиб кетади. Касаллик қўзғатувчиси 25-27 0 С ҳароратда яхши ривожланади. Тут дарахтининг цилиндроспориоз билан зарарланиши 3 балли шкала билан ҳисобланади. 1 балл - баргда кичик доғлар пайдо бўлади, 2 балл -баргнинг 25 фоизи зараланади, 3 балл- баргнинг 75 фоизи зарарланади. Касаллик кучли ривожланган йилларда бир туп тут дарахтидан 16-20 кг ҳосил олиш ўрнига ҳосилдорлик 4-8 кг/га тушиб кетади. Касаллик баргда ҳосил бўлган конидиялар ҳисобига шамол ва сув воситасида тарқалади. Касалликка Хасак, Санииш–3,5, Жар ариқ навлари берилувчан, Кокусо- 70, Сиозисо, Восток, Грузия навлари чидамлидир. Қарши кураш чоралари: Тутзорларга мўлжалланган 1 га ерда кўчатлар сони 6600 тадан ошмаслик керак, 1 га тутзорга N-120-180. P-60-90. K-30-40 кг миқдорда минерал ўғитларни қўллаш керак. Тутзорларни тупроғини 25-30 см

чуқурликда шудгорлаш, экинзорлардаги бегона ўтларга қарши ўз вақтида курашиш керак ва уларнинг қолдиқларини ёқиб ташлаш лозим. Касаллик белгилари пайдо бўлган тутзорларни олтингугурт охак эритмаси билан ишлов бериш (5 градусли бундай эритма тайёрлаш учун 1 ҳисса охак, 2 ҳисса олтингугурт,17 ҳисса сув зарур) учун 1 туп тутга 2 л миқдорда эритма ҳолида сепилади. Бу касалликнинг номланиши холдорлик сўзидан келиб чиққан бўлиб, касаллик қўзғатувчиси Cylindrosporium замбуруғи хисобланади. Касаллик Япония, Италия, Болгария, Туркия, Франция, Германия, Буюк Британия, АҚШ, Марказий Осиё, Кавказ орти, Крим ва Украинада кенг тарқалган. Бу касалликни дастлаб1814 йилда Италияда,1918 йилда Марказий Осиёда, 1925 йилда Тошкент районида тарқалганлиги аниқланган (Запрометов, 1950). Касалликнинг ташқи белгилари дастлаб барг юзасида хар хил шаклдаги қўнғир рангдаги юмалоқ доғлар пайдо бўлади. Бу доғларнинг чегараси барг томиригача бўлган жойларни эгаллаб, атрофи хошия билан ўралади. Доғ хосил бўлган тўқималар нобуд бўлади. Баргнинг орқа тамонида замбуруғнинг мицелийсида хосил бўлган конидиялар билан қопланади. Доғлар дастлаб хосил бўлганда ўлчами 0,25 мм ни ташкил қилиб, кейинчалик шакли йириклашиб боади ва оқ рангдаги мицелий билан қоплана ди. Доғлар барг томири билан чегараланади. Бундай доғларнинг ўлчами 4-15 мм га йириклашади. Баъзан доғлар бир бири билан қўшилиб 30-60 мм хажмни эгаллайди. Барг юзасидаги доғлар сони касалланиш даражасига қараб биттадан элликтагача бўлиши мумкин. Касалланган барглар мунтаззам сарғайиб бориб кейинчалик тушиб кетади. Кеч кузда тушиб кетган барг юзаси даги оқ рангдаги мицелийлар қора рангга киради. Касалликни келтириб чиқарувчи замбуруғларнинг систематик ўрни тўғрисида дастлабки маълумотлар А.Ячевский (1917) тамонидан аниқланган. Унинг фикрича Такомиллашмаган замбуруғлар синфи, меланковийлар тартибига мансуб, Cylindrosporium туркумига мансуб С.maculans тури касалликни келтириб чиқаради. Замбуруғнинг халтачали босқичи Ўрта Осиёда кузатилмасада, у тушиб

кетган баргларда қишда хосил бўлади ва Mycosphaerrlla mori (Fkl.) Lind деб номланилади. Бу замбуруғ паразит хаёт кечириб, барг эпидермисининг остки қисмида строма хосил қилади. Стромада узун ипчали конидиялар этилади. Стромалар шакли кичик, юмалоқ, ўлчами 35-140 мкмни ташкил қилади. Стромалар эпидермисни ёриб чиққандан кейин замбуруғнинг қисқа конидия бандлари хосил бўлиб, унда конидиялар этилади. Конидиялар цилиндр шаклда бўлиб, қисман эгилган, рангсиз, учи ўтмас, бир тамонга ингичка лашиб боради. Конидиялар учтадан бештагача тўсиқчали бўлиб, уларда ёғ томчилари хосил бўлади. Конидияларнинг узунлиги 34-52, қалинлиги 3,8-4 мкм ни ташкил қилади. Касалликнинг келиб чиқишида Cylindrosporium maculans туридан ташқари Cylindrosporium moricola Jacz ., хам қатнашади. Бу тур Тожикистон ва АҚШ нинг шарқий қисмларида касаллик келтириб чиқариши аниқланган. Cylindrosporium maculan s замбуруғи бир томчи сувда 5 соатдан кейин уна бошлайди. Конидиянинг униши учун оптимал шароит 19-27 о С , максимал харорат 35-37 о С ни ташкил қилади. Замбуруғ конидийлари 27 о С хароратда 20 соатдан кейин тўлиқ униб чиқади. Кондияларнинг унишига ёруғлик таъсири кузатил майди. Конидиялар охирги хужайраларидан уна бошлайди. Унган хужайралардан 200 мкм узунликдаги ўсимталар хосил бўлади. Замбуруғни касалланган ўсимлик баргларидан ажратиб олиш учун уни кичик бир бўлаги стрелизация қилинган нам камерага жойлаштирилади. Баргнинг касалланган юзасида замбуруғнинг оқ рангдаги мицелийсида хосил бўлган конидиялар ғубори хосил бўлади. Замбуруғнинг бу конидиялари стрелизация қилинган сувда ювиб олиниб, ундаги конидиялар микро- биологик илгак воситасида агарли озиқа устига экилади. Замбуруғни ўстириш учун пивонинг суслосидан тайёрланган агарли озиқасидан фойдаланилади. Озиқага экилган конидиялар бир бири билан чалкашиб кетган мицелийни хосил қилади. Мицелий қирралари дастлаб кул рангда кейин қўнғир рангдаги дўмбоқларни хосил қилади. Бу дўмбоқларнинг четларида замбуруғ кўп миқдордаги конидияларни хосил қилади. Бу конидиялар

баргнинг табиий зарарланишидан хосил бўлгандаги конидияларга шакли ва катталаигаи билан ўхшаш бўлади. Суний озиқа мухитида замбуруғнинг қаришидан дўмбоқчалар атрофи қорая бошлайди. Культура экилгандан кейин 20 кун ўтгач хламидоспоралар хосил бўла бошлайди. Хламидоспоралар шакли думалоқ, қатор жойлашган бўлиб, четлари яхши ифодалан маган, донадор, ўртасида ўлчами 7,5-11 мкм хажмдаги бир томчи ёғ хосил бўлади. Баъзан хламидоспоралар занжирга ўхшаб хосил бўлади. Бундай хламидоспоралар унганда замбуруғнин оқ рангдаги мицелийсидан ташкил топган ғуборида конидиялар хосил бўлади. ТУТНИНГ УН ШУДРИНГ КАСАЛЛИГИ Ун шудринг касаллиги Италия, Япония, Хиндистон, Бирма, Мадагаскар, Мозанбик, Хитой, АҚШ давлатларида кенг тарқалган. Касаллик қўзғатувчиси Phyllactinia suffultta Sacc. замбуруғи хисобланиб, АҚШ да Uncinula geniculata Gerard, Японияда Uncinula mori Miyake тури келтириб чиқаради . Республикамиз шароитида ун шудринг касаллигини Н.Г.Запрометов, Е.М.Ашкинадзе каби олимлар ўрганишган. Касаллик асосан махаллий навлар хасакни касаллантириб, тутнинг баргини ва барг бандида намаён бўлади. Касалланган баргларнинг остки қисмида оқ рангдаги унсимон рангдаги ғубор пайдо бўлади. Доғлар баргнинг 100 % юзасини қоплаб олиши мумкин. Доғ хосил бўлган юзанг устки қисмида жигар рангдаги доғлар пайдо бўлиб, баргнинг остида замбуруғнинг жинсий ҳужайралари қўшилиб клейстотецийларни ҳосил қилади. Споранинг ривожланишидан ҳосил бўлган мицелий тут баргидаги оғизчалар орқали барг ичкарисига кириб, барг орқа томонида унсимон оқиш моғор барг юзасида қўнғир доғ ҳосил қилади. Касаллик япон навларида заифроқ намаён бўлиб, моғор миқдорининг камлиги билан характерланади ва багнинг 1-4 % юзасини қоплаб олади холас.Барг юзасида хам баргнинг жигар рангга кириши анча заиф бўлади.

Клейстотецийлар барг орқасида оқиш рангдаги нуқтачалар тарзида кўринади. Уларнинг ҳосил бўлиши тут дарахтининг қишлаш даврига тўғри келади. Клейстотецийларда 10-40 тагача аскоспоралар етилади. Клейстотецийлар касалланган ўсимлик қолдиқлари билан тупроққа тушиб, июл-август ойларида соғлом ўсимликларни касаллантиради. Бу касалликка Хасак, Кокусо-70, Кокусо- 13, Кенуру навлари берилувчан, Тожикистон уруғсиз тути, Балиқ тути, Ўзбекистон, Восток навлари чидамсиз бўлади. Касаллик қўзғатувчиси Phyllactinia suffultta Sacc. замбуруғи хақиқий паразит хисобланиб, фақат тутдани касаллантиради ва конидияли ҳамда клейстокарпия шаклида кўпайиш босқичларини ўтади. Конидияли босқичида замбуруғ баргнинг орқа қисмидан барг устицалари орқали кириб келиб, узун, учки қисмига кенгайган, кўндаланг тўсиқчали конидия бандларини хосил қилади ва охирида тўғноғичсимон, ноксимон элипс шаклидаги конидичларни хосил қилади. 70-расм. Уншудринг касаллиги Замбуруғнинг конидияли босқичини Ovulariopsis erysip hoides Pat.et Hariot деб номланилиб конидия бандлари узунлиги 30-240 мкм, кенглиги 4,5- 7 мкм ни, конидия узунлиги 42-94, кенглиги 18- 27 мкм ни ташкил қилиб ва уларнинг йиғиндиси унсимон ғуборни хосил қилади. Замбуруғнинг клейстокарпли босқичи Phyllactinia suffultta Sacc. f . moricola

Jacz. деб номланилиб, конидиялар хосил бўлгандан бир ой муддат ўтгандан кейин хосил бўлади. Замбуруғнинг клейстокарпийлари юмалоқ шаклда бўлиб, ён тамонидан 5 тадан нурлар тарқалиб туради. Нурлар қаттиқ, ялтироқ, учи ўткир, асоси кенгайган шаклда бўлади. Клей стокарпийлар хосил бўлган дастлабки босқичида унинг ранги сариқ, кейин кулрангга кириб кейин қораяди. Хар бир клейто капийларда 5 тадан 40 тагача эллипсоид шаклдаги узунчоқ, тилла рангли қисқа оёқчали иккитадан аскоспоралар этилади. Клейстокарпийларнинг ўлчами қуйидагича: диаметри 162-240 мкм, бандлар узунлиги 102-315 мкм, кенглиги 102- 315 мкм ни ташкил қилса, халтачаларнинг узунлиги 51-84 мкм, кенглиги 27- 37 мкм, аскоспораларни узунлиги 24-43 мкм, кенгиги 16- 22 мкмни ташкил қилади. Касалликнинг намаён бўлишини қуйидаги баллар билан хисобланади: I- балл баргда оқ ғуборлар сийрак жойлашган; II- балл баргдаги ғуборлар бир бири билан бирлашиб, баргнинг 50% юзасини қоплайди;III- балл барг юзаси бутинлай ғубор билан қопланган. Касаллик қўзғатувчиси тутда клейстокарпийлар хосил қилиб қишлайди. Улар дастлаб баргда хосил бўлади. Клейстокарпийлар миқдорини Н.Г.Запрометов маълумотларига асосан баргдаги тарқалишини хисоблаш асосида қуйидаги рақамлар аниқланган: I- балл баргнинг 1 см 2 юзасида 129 та клейстокарпийлар; II- балл баргнинг 1 см 2 юзасида 149 та клейстокарпийлар; III- балл баргнинг 1 см 2 юзасида 193 та клейстокарпийлар; Мавсумдаг и муддатлар Новдалар сони Новданинг 1 см 2 юзасидаги клейстокарпийлар сони 2 январ 30 0,1 -2,4 10 март 48 0,0 -7,6

8 апрел 61 00 -21 9 май 31 0,0 -3,5 24 сентябр 40 125 Ўртача балл баргнинг 1 см 2 юзасида 153 та клейстокар- пийлар;Ўсимликнинг битта баргида мавжуд клейстокарпийлар сони 4128 тани ташкил қилади. Улар ўсимликнинг нафақат баргида, балки тупроқда ва новдаларда хам сақланади. Новдадаги 1 см 2 юзада 125 тагача клейстокарпийлар хосил бўлади. Клейстокарпийлар миқдорини вегетация давомида ўзгариб боришини қуйидаги жадвалда берилган: Жадвалдаги маълумотлардан кўриниб турибдики, кузга бориб клейстокарпийлар сони кузга бориб ортиб боради. Конидиялар қулай шароит бўлганда уларни барг шарбатига солиб ўстирилганда 70 % униб чиқса, дистирланган сувда 33 % униб чиқади. Хаво харорати 20 о С дан пастга тушганда уларнинг униш қобилияти кескин камаяди. Бу замбуруғнинг ўсимликни зарарлаш учун инкубацион даври 8 кунни ташкил қилади. Касалликка қарши курашиш учун тутзорлардаги агротехник тадбирларни ўз вақтида сифатли ўтказиш, кўчатлар сонини 1 га майдонда 6600 та дан экиш, касалланган тутларни 5 % ли ООЭ билан ишлов бериш керак. Касалликка қарши профлактик кураш чоралари қаторига касалланган баргларни йиғиб ёқиб ташлаш керак. Тут дарахти тупларидан ўсиб чиққан бачкиларни қирқиб олиб ташлаш керак. ТУТНИНГ ИЛДИЗ ЧИРИШ КАСАЛЛИКЛАРИ Бу касаллик Италия, Япония, Шимолий Кавказ, Кавказорти давлатларида кенг тарқалган. Касаллик туфайли тут дарахти қуриб қолади. Касалликнинг келиб чиқишида тўртта замбуруғ қатнашади: Armillaria mellea Quel-армилляриоз; халтачали замбуруғ Rosellinia necatrix (Hart) Berl- ва Mycelia sterilla (стерил мицелийли замбуруғ); аурикуляриялар вакили – Helicobasidium Mompa Jchikawa-“Моссино”.

Armillaria mellea Quel- армилляриозли илдиз чириш касаллигини Пластинкалилар оиласи вакили хисобланиб, Ўзбекистон, Азарбайжон, Грузия давлатларида кенг тарқалган. Касаллик туфайли 20-60% дарахтлар қуриб қолади. Касаллик бахор фаслини охирида апрел, май, июн ойларида намаён бўлиб, касалланган ўсимлик барглари сўлийди, лекин тушиб кетмайди. Дарахт туплари қўл билан қимирлатил ганда у осон чайқалади ва тупидан синиб кетади. Ўсимлик илдизининг пўстлоғини остида замбуруғнинг мицелийси қоп лами хосил бўлади. Плёнкалар қоплами оқ рангда бўлиб, яполоқ, элпиғичсимон, қалинлиги 3- 5 мм ни ташкил қилади. Мицелий ранги жигар рангда кўринади. Замбуруғ қалпоқчаси илдиз бўғизидан юқорига кўтарилиб ёз фаслини охирида хосил бўлади. Қалпоқчасининг диаметри 3- 10 см, ташқи тамонидан сарғиш, сур рангдаги тангачалар билан қопланади. Замбуруғ тупроқ орасида бир бири билан чалкашиб кетган ризоморфларни хосил қилиб, тўқ жигар рангда кўринади. Касаллик замбуруғ хосил қилган ризоморфлар воситасида тарқалиб бошқа ўсимликларни хам зарарлаши мумкин. Касалликнинг тарқалишида қалпоқчада хосил бўлган споралар хам асосий рол ўйнайди. Замбуруғнинг ривожланиши учун оптимал хараорат 20-25 0 С ни ташкил қилса, максимум 35 0 С, минумум 6 0 С ни ташкил қилади. Замбуруғ мицелийси максимум 26 0 С да ,минумум 8 0 С да ёмон ривожланса, 17 0 С хароратда нормал ривожланади. Замбуруғ 60 % намликда нормал ривожланса, намлик миқдори камайганда ёмон ривожланади. Намлик миқдори 20% да бўлганда 18 кун давомида сақланганда мицеий яна нам жойга қўйилганда тезда ривожланган. Намлик миқдори 40% дан камайганда мицелий хосил бўлиши тўхтайди. Замбуруғ мицелийсининг пўстлоқ ва илдиз қолдиқларидаги бўлаклари билан заралантирилганда икки ойдан кейин касаллик белгилари хосил бўлган. Илдизнинг оқ чириши Бу касалликни Rosellinia necatrix (Hart) Berl - замбуруғи келтириб чиқаради. Касаллик тўғрисида А.А.Ячевский, Н.Г.Запрометов тамонидан ўрганилган. Касалланган ўсимлик илдизи юзаси оқ рангдаги момиққа

ўхшаш замбуруғ мицелийси билан қопланиб, кейинчалик қўнғир рангга киради. Ризоморфлар тупроқда тарқалиб соғлам илдизларни хам зарар лайди. Касалланган илдиз юзасида хосил бўлган замбуруғ склероцийсида конидия бандлари ва конидиялар хосил бўлади. Илдизнинг пўстлоқ остида замбуруғ пикнидиялар хосил қилади. Замбуруғ меватанаси перитецийлари қора рангдаги бўлиб, илдиз пўстлоқ остида хосил бўлади. Бу касаллик барча мевали дарахтларни хам касаллантиради. Илдиз чириши Илдиз чириши Mycelia sterilla замбуруғи тамонидан келтириб чиқарилади ва карантин касалликлари қаторига кирган.Бу касаллик Арманистондаги тутчилик хўжаликларида учрайди. Касаллик туфайли дарахтлар бирдан қуриб қолиши ва суринкасига касалланиши мумкин. Суринкасига касалланган дарахтлар ўсишдан орқада қолади, новдалар ингичкалашади, барглари майдалашиб, сийраклашади. Касаллик 7-80 % ўсим ликларни касаллантириб, 3-6 ойдан кейин дарахтлар қуриб қолади. Касаллик кучли тарқалган тутзорларда дарахтлар 3 кунда қуриб қолиши мумкин. Касалликка қарши кураш учун қуйидаги тадбирларни амалга ошириш керак: касалланган дарахт тупларини ва унинг қолдиқларини даладан йиғиштириб олиб ташлаш; ўсимлик қолдиқларини ёқиб ташлаш ва дархт ўрнини охак хлорид эритмаси билан ювиб, бу жойга 3 йил давомида кўчат экиш тақиқланади; касалланган кўчат олиб ташланган дарахт ўрнини 60 г формалинни 1 м 2 жойга солиб кўмиб ташланади; дарахтдан бўшаган жойларга ғалла экинларини экиш; тупроққа минерал ўғитларини қўллаш керак; Касалликка қарши мухим тадбирлар қаторига пайвант остни касалликка чидамли хилларини излаб топиш, агротехник кураш чоралари хам мухим хисобланади

Ю ҚУМЛИ КАСАЛЛИКЛАР БАКТ ЕРИЯ БАКТЕРИОЗ ЗАМ БУ РУҒ ЦИЛИНДРОСПОРИОЗ УН ШУДРИНГ ВИ РУС ВИЛТ ИЛДИЗ ЧИР ИШ МИКОП ЛАЗМА ВА ГУЛЛИ ПАРАЗИТ ЎСИМ ЛИКЛАР ТУТНИНГ ПАКАНА БЎЛИШ КАСАЛЛИГИ

Тут дарахти зараркунандалари уларга қарши кураш чоралари Тут дарахти турли ҳилдаги зараркунандалар таъсирида шикастланиб унинг барг япроғини ҳосилдорлигига катта зарар келтиради. Тутнинг зараркунандаларини кўпчилиги бўғимоёқли лар типининг турли туман вакиллари ҳисобланади. Айниқса ҳашаротлар синфининг вакиллари маданий ва бегона ўтларга, мевали ва манзарали дарахтларга кўплаб зарар келтириб улар ўсимлик барглари, мевалари, танаси ва илдизлар билан озиқланади. Ҳашаротларнинг озиқланишига қараб уларнинг оғиз аппаратлари турлича тузилган бўлади. Кўпчилик ҳашаротларнинг оғиз аппаратлари кемирувчи ва сўрувчи бўлиб, кемиручилари ўсимлик меваси, барги, танаси, пўслоғи ва бошқа органларини кемириб озиқланса, сўрувчи хашоратлар ўсимлик шарбатини сўриб озиқланади. Шунинг учун тут дарахитининг зараркунандалари унинг органларини зарарлашига қараб икки хилга бўлинади: 1. Сўрувчи зараркунандалар, 2. Кемирувчи зараркунандалар. Сўрувчи зараркунандалар Сўрувчи зараркунандалар асосий ўсимлик баргларини, ёш навдаларини ширасини сўриб озиқланади. Сўрувчи заракунандаларга комсток қурти, ўргимчак кана, трипслар, тут қалқондори кабилар киради. Комсток қ урти – Pseudococcus comstoki Kuw. Бу зараркунанда Мумсимонлар ёки сохтатукчалилар ( Coccidae ) оиласининг вакилларидан биридир . Комсток қурти энг ҳафли ҳашаротлардан бири хисобланиб буни Америкалик энтомолог Дж. Г. Комсток деган олим аниқлаган бўлиб, қуртнинг номи шунинг номига қўйилган. Бу ҳашарот тут дарахитидан ташыари 300 дан ортиқ турдаги мевали дахтларни, сабзовот ўсимликларини танасини , баргини, меваларини, гулларини, ёш навдаларини ва илдиз шираларини сўриб ўсимлик органларида тўда тўда комсток қуртининг мумсимон оқ чиқиндиларини ҳосил қилади.

Улар тенг қанотлилар отряди, мумсимон қуртлар - Pseudococcidae оиласига мансуб. Комсток қурти тут дарахтидан ташқари, шафтоли, катальпа, анор шунингдек маккажўхори, картошка, сабзи, лавлаги, карам, помидор, қовоқ, қовун, тарвузга ва бир қанча бошқа кўпгина дарахтсимон ва ўтсимон ўсимликларга зарар етказади. Комсток қурти анчагина кўпайганда барча ўсимлик ларнинг ўсишини секинлаштиради, дарахт ва буталарнинг шохларини қинғир-қийшиқ қилиб қўяди, мевали экинлар, илдизмевалар ва туганак мевалиларнинг ҳосилини камайтиради ҳамда сифатини пасайтиради. 71 -расм. Комсток қурти- Pseudococcus comstocki Kuw : 1-урғочиси; 2урғочисининг оёғи; 3-эркаги; 4-урғочиси; 5-9- церарий; Косток қуртини ватани Япония бўлсада у Жанубий Қозоғистон, Тожикистон, марказий Грузияда, Хитой, Тайван, Ҳиндистон, Янги Зеландия, Кения, АҚШ, Канада, Англия, Россия, Украинада, Молдавияда, Ўзбекистонда тарқалган.

Эркаги 3-4 мм узунликда бўлиб,танасининг усти оқ мумсимон тезак билан қопланган, четларида 17 жуфт мумсимон ўсиқ, шу жумладан тана узунлигининг ярмигача борадиган иккита узун дум ипи бор. Эркагини қаноти 1,0-1,5 мм узунликда, қизғиш-жигар рангли, кўзлари қора бўлиб, қизил доиралар билан ўралган. Бошдаги мўйловлари 10 бўғимли, тухуми овалсимон, бир томони учқур, оч сариқ, кейинчалик сарғиш пушти рангли, тиниқ бўлади. Биринчи ёшдаги личинка 0,3-0,6 мм узунликда, оч сариқ, иккинчи ёшдаги 1,2 мм тўқ сариқ рангли, 17 жуфт ўсимталик, учинчи ёшдаги иккинчи ёшдагиларидан каттароқ ва дум ўсимтаси анчагина узун бўлиб танасидан 2- 3 марта узунлигига келади . Комсток қурти пўстлоқ тангачалари дарахтларнинг пўстлоғининг ковагида, ўсимлик илдизларида, хазонлар орасида, девор ёриқларида тухумлик стадиясида қишлайди. Урғочи ҳашарот тухум қўйиш пайтида мўмсимон оқ пар, яъни овисак чиқаради. Тухумлар шу овисакнинг ичида тўп-тўп бўлиб туради. Личинкалар тут дарахтининг куртаклари бўрта бошлаганда, мартнинг иккинчи ярми апрел бошларида тухумдан чиқа бошлайди. Комсток қурти ўсимликнинг ҳамма қисмларини, танасини, новдаларини, баргларини, меваларини сўради. Бу зараркунанда ривожланиш даврида учта личинкалик ёшини ўтади, иккинчи ёшдаги личинка пўст ташлагандан кейин урғочиси тинчлик даврига киради. Комсток қурти тахминан бир ярим ойда бир марта насл беради. Ёз давомида учта насл беради. Урғочиси сўнгги пўст ташлашдан 10-30 кун кейин тухум қўя бошлайди. Ҳашаротнинг биринчи насли одатда 200-250 та, иккинчи насли 250 та, учинчи насли 200 та тухум қўяди. Биринчи ёшдаги личинкалар чиққан жойидан ҳар томонга ўрмалаб кетса ҳам, қурт дарахтининг бир новдасини ёки бир неча новдаларини доирасидаги яқин масофадагина актив ҳаракатлана олади холос. Янги ўсимлик-ларга асосан пассив йўл билан ,яъни тут кўчати воситасида, барглари, транспорт

воситалари, кийим-кечак, сабзавот ҳамда мевалар билан ҳам тарқалиши мумкин. Зарарланган тут барглари унинг аҳлати билан ифлосланиб баргларнинг сифатини ёмонлаштиради бундан ташқари барг сарғайиб, қуриб тўкилади. Зараланган баргларни истеъмол қилган ипак қуртларининг ичи кетади ва ичкетар касаллиги билан касалланади, тут дарахти баргининг ҳосилига пилланинг ҳосили ва сифатига катта зарар келтиради.Комсток қурти касалланган тут дарахти баргининг ҳосили 35-36% гача камаяди (Сонина ва бош., 1968) Комсток қурт унча катта бўлмаган ҳашарот бўлиб, уни урғочиси 5мм узунликда чўзинчоқ овал шаклда, қанотлари бўлмайди.Урғочи қуртнинг гир атрофида 17 жуфт ўсиқчаси шундан остки бир жуфти узунроқ. бўлади. Эркакларини танаси урғочиси никига нисбатан анча кичик, катталиги 11,5мм узунликда, ранги эса жигарранг ёки қўнғир рангда бўлиб, бир жуфт қанотлари бўлади. Заракунанда дарахтларнинг илдиз ва пўстлоқлари ораларида, танасининг кавак жойларида тухумлик даврида қишлайди. Қуртларининг тухумдан чиқиши март ойининг охири апрел ойнинг бошларига тўғри келади. Тухимдан чиққан қуртлар 2-3 кун мумсимон халтачаларда бўлиб кейин ўрмалаб чиқиб баргларнинг пастки, ёш новда ва шохларини қўлтиқларини зарарлайди. Қуртлар новдаларда тўпланиб уларнинг ширасини сўра бошлайди. Ўзбекистон шароитида комсток қурти уч марта авлод беради. Биринчи авлод урғочилари оталангандан кейин 400-600 тагача, иккинчи авлод урғочилари 250-340 тагача, учинчи авлод урғочиси эса 220-260 тагача тухум қўяди. Учинчи авлоднинг қўйган тухумлари қишлаб қолади. Қишлаб қолган тухумларнинг 95-98% қишнинг совуғидан ҳамда турли хилдаги паразитларнинг салбий таъсири натижасида кам қолади. Комсток қуртининг капалаги серпушт бўлганлиги туфайли ёз давомида яна кўпайиб кетади. Кўпчилик қуртлар турли хилдаги йўллар билан яъни: сувларда оқиб, қуш ва

ҳашаротлар орқали тут кўчатлари, қаламчалари ва бошқа дарахтларга тарқалиб уларни зарарлайди. Кураш чоралари. Марказий Осиёда шароитида комсток қуртини бир қанча йиртқич хашаротлар йўқ қилиб туради. Буларнинг ичида олтин кўзларнинг личинкалари асосий рол ўйнайди. Комсток қуртига қарши 1945 йилдан бошлаб чет элдан келтирилган псевдафикус паразити ишлатилмоқда. Бу паразит биологик кураш методида 1950 йилдан бошлаб комсток қуртини йўқотиш тадбирлари комплексида асосийси бўлиб қолди. Псевдафикус фақат бир хил овқат ейдиган паразит бўлиб, комсток қуртининг личинкалари ва катта ёшли урғочиларининг ичига тухум қўяди. Унинг битта урғочиси 20 тагача қуртнинг ичига 140 тага яқин тухум қўяди. Паразит тухум қўйгач унинг ривожланишининг 5-7 куни қурт ўлиб қолади, танасининг ёнидаги ўсиқлари ва дум иплари йўқолади, қурт танаси бўртиб юзидан қотади, сариқ узунчоқ мўмияга айланади, кейин кул ранггига кириб қолади. Псевдафикус Ўзбекистон Республикасида 7-8 та, жанубда 11 та насл беради. Псевдафикус табиий шароитда-комсток қурти ҳаёт кечирадиган жойларда ёки лабораторияларда кўпайтирилади ва уларга қарши курашда қўлланилади. Хашаротга қарши агротехник кураш чоралари қаторига асосан бегона ўтларни вегетация давомида мавсумининг боши дан охиригача йўқотиб туриш; тутнинг кузги-қишки тинчлик даврида дарахтлар тупидаги бачкиларни гумон қилинган дарахтларни илдиз бўйин атрофидаги бачкиларни юлиб ташлаш. Комсток қурти тушган дарахт таналари эрта кўкламда қирғич ва қаттиқ чўтка билан қуриб қолган пўстлоқ тангачаларидан тозаланади ва чиққиндилар дарҳол ёқилади. Зараркунанда тарқаган жойлардан тут кўчатларини ва қаламчаларини ҳамда тут уруғларини бошқа жойларга олиб бориш, экиш ва пайвандлашлар тақиқланади. Эрта баҳорда тут дарахтларининг пўстлоқлари, каваклари барг ва новдалари зараркунандалардан тозаланиб бегона ўт ва уларнинг ыолдиылари йиғиб ёқилади.

Комсток қуртига кимёвий қарши кураш учун эрта баҳорда тутнинг илдиз бўғизлари очиб 15 % ли ООЭ ёки 10% ли карбалинум эритмаси сепилиб яна тупроқ билан кўмилади. Бундан ташқари 3% ли дизил ёқилғисининг эмулсиясини пуркаш мумкин. Кимёвий препаратларданмалофос 50 % к.э. 1-3 л/га, залон 35 к.э. 1-2 кг/ га Кварк 1,0- 2,2 л/га ва бошқаларни қўллаш яхши самара беради. Бизга маълумки табиат мухитни турли хилдаги кимёвий моддалардан асраш мақсадида ўсимликларнинг касаликларига ва зараркунандаларига қарши кураш учун биологик кураш мақсадга мувофиқ бўлади. Шунинг учун ҳам комсток қуртига қарши унинг кушандаси Псевдофикус ва Аллатроп Бон пашшасидан фойдаланилади. Псевдофикус пашшасининг 1 мм бўлиб, бизнинг ароитда 17-20 кунда бир авлод беради. Вояга етган урғочиси 20-25 та комсток қуртига ўз тухумини қўяди. Псевдофикуснинг хар бир етилган урғочиси бутун умрида 6-7 марта насл бериб, 100-150 тагача тухум қўяди. Энтомолог олимларимизнинг тажрибалари шуни кўрсатадики хар бир дарахтга 100 тадан Псевдофикус тухумлари қўйилган жойларда 80-90% гача Комсток қурти нобуд бўлган. Бундан ташқари зараркунанданинг эркакларини тутиш учун ва уларни йўқатиш учун урғочиларининг жинсий органларидан чиқаётган феромон моддалар синтез қилиниб эркак зараркунан даларни жалб қилиш йўллари билан уларга қарши курашиш мумкин. Ўргимчаккана–Epitetranuchus Telarius Ўргимчаккана қишлоқ хўжалиги ўсимликларининг ва экин-ларининг ҳамда ёввойи ўсимликларнинг энг хавфли зараркунан-даларидан биридир. Шу билан бирга тутнинг ўсиш даврида, баҳорда тут баргларининг хосилига 40% гача зарар келтиради. Бу зараркунанда тутдан ташқари 200 тур дан ортиқ турли хил ўсимликларни зарарлайди. Қишлаб чиққан ўргимчаккана кўкламда уйғониб турли хилдаги бегона ўт ва ёш тут барглари билан озиқланиб кейин чалик ғўзага ҳам ўтади. Ўргимчаккана тут баргининг остки томонига ёпишиб барг ширасини сўради,

натижада баргларнинг юзасида турли шаклдаги доғларни хосил қилади, доғлар аста-секин қўнғирлашиб қурийди ва эрта тўкилади, барглар тўкилган новдалврдан кузгача хам барг кўкармайди. Ўргимчаклар бўғимоёқлилар типи Хелицералилар кенжа типи Ўргимчаксимонлар синфи ўргимчаклар туркимига киради. Буларнинг ўргимчак деб ном олишини сабаби у ўзидан ипак толаси ишлаб чиқариб баргнинг юзасини қоплайди. Ўргимчак канани оддий кўз билан кўриш анча қийин у жуда майда бўлиб, эркагини катталиги 0,2-0,3 урғочилари эса, 0.4-0,5 мм келади. Рангги ёзда кўк-сариқ, кузда эса қизғиш тусда бўлади, шунинг учун ҳам бу кана қизил таналилар кенжа туркумига киради, улар жуда кенг тарқалган. Вояга етган кана ларда 4 жуфт оёқлари бўлади. Унинг устки ва ён томонларида иккитадан қорамтир доғлари мавжуд. Ўзбекистонда ўргимчаккана 12-18 мартагача авлод беради. Оталанган урғочи кана, дарахтларнинг пўстлоқлари остида, бегона ўтларнинг қолдиқлари орасида қишлайди. У эрта баҳорда ҳарорат 8-10 даражага борганда унинг биринчи авлоди тут ва ўсимликларнинг ёш баргларини сўриб уни ўсишини сусайтиради ва барг япроқлари тагига ўз тухумларини қўяди. Ҳар бир урғочи ўргимчаккана 140-180 тагача тухум қўяди, бу зараркунанда июн, июл, август ойларида жуда тез кўпаяди, натижада тут кўчатлари ва дарахтларига, шунингдек бошқа мевали дарахтларга катта зарар келтиради. Қарши кураш чоралари. Баҳорда қишлаб чиқган личинкаларига кураш учун дарахтлар куртак чиқармасдан олдин то гуллаганга қадар фосфомид, фазалон ,акаридсидлардан акрекс, келтон, тедион ёки коллоидли олтингугуртлари ишлатиш мумкин. А.Хамроев ва бошқаларнинг тавсияларига кўра олтингу-гуртнинг сувдаги эритмаси (59,6 қисм олтингугурт, 0,5 қисм сулфанол, 0,1 қисм карбоксиметил целлюлоза ва 39,8 қисм сув аралашмаси) ишлатилади. Кимёвий йўл билан қарши курашда 0,05% ли тиазид прeпарати ишлатилади.

Ўргимчакканага биологик қарши курашда унинг кушанда си олтин кўз Chrusopa s .p ни самарадорлигини аниқлаган. Трипслар – Dedrothrips Saniish jakh. Зараркунанда қуртлик ва капалаклик даврида тут барги нинг ва навдаларнинг ширасини сўриб, ниҳол ва кўчатларга катта зарар келтиради. Бу ҳашаротнинг катталиги 0,5-1 мм бўлиб, қурти сутсимон оқ, вояга етган эркак ва урғочилари эса сомонсимон рангда бўлади. Қуртлари май ойидан бошлаб то совуқ тушгунга қадар тут баргларига зарар келтиради. У бутун ёз давомида 3-4 марта авлод бериб ҳар бири 45-50 кунгача ҳаёт кечиради. Урғочилари туқилган барглар ва тупроқнинг устки қисмида қишлаб суткалик ҳаво ҳарорати +3-15 даража атрофида бўлган вақтда ташқарига чиқиб тут баргларига тарқалади. Қарши кураш чоралари. Зараркунандаларга қарши кураш учун эрта баҳорда тутлар барг ёзганида кузда тўқилган баргларни тўплаб ёқиш тутларнинг қатор ораларини ҳайдаш, зараркунандаларнинг энг кўпайган даври июл, август ойларида ниҳол, кўчат ва бута тутзорларга октаметил препаратининг 0,16% эритмаси ёки соданинг яъни натрий карбонатнинг калцийлаштирилган 0,5% ли эритмаси пуркалади. Биологик курашда оддий олтинкўз ёки етти нуқтали хонқизидан фойдаланиш мумкин.

72-расм. Трипслар Тут қ ал қ ондори – Pseudolacaspsis Pentadona Targ. Бу зараркунанда мамлакатимиз учун карантин объект ҳисобланиб, Кавказ олди минтақаларида тарқалган. Зараркунан да асосан тут дарахтларига катта зарар келтиради. Тут қалқондорининг урғочи 1,2-2,5 мм катталикда бўлиб, унинг формаси юмалоқ, ранглари оқ ёки сарғиш кулрангда бўлади. Личинкаларнинг ранглари ёшларига қараб турлича бўлади, биринчи ёшда сариқ, иккинчи ёшдагиси эса қизғиш-жигарранг. Эркакларнинг қалқонлари урғочисиникига қараганда майдароқ, оқимтир йўли бўлади. Урғочи ҳашарот тўлиқ етишма ган нимфа даврида қишлайди. Урғочи ҳашаротни март ойларида эркаклари учиб келиб оталантиради. Март ойларининг охири, апрелнинг бошларида урғочи ҳашаротлар тут баргларида тўпланишиб баргларнинг шираларини сўриб озиқланади. Зараркунандага қарши кураш учун карантин жойлардан тут кўчатлари олинмайди, олинган кўчатлар эса текширувдан ўтказилади. Зараркунандага қарши биологик усул бўйича унинг кушандаси Prospoltella berlesei How.

энтомафагдан фойдаланилади. (Л.В.Воронков ва бош., 1986). Кeмирувчи зараркунандалар Кемирувчи ҳашаротларнинг оғиз аппарати кемирувчи типда тузилган бўлиб, улар ўсимлик илдизларини, меваларини, пўстлоқ ва ёғочлик қатламларини, барг ва гулларини кемириб озиқланади. Буларга тут парвонаси, тут одимчиси, кўк қурт тунлами, бузоқбоши қўнғиз, тилла қўнғиз, Америка оқ капалаги, узун мўйловдор қўнғизлари кириб тут дарахтига, тутзорларга, тут кўчатзорларига катта зарар келтиради. Тут парвонаси – Diaphania Pylolis Кемирувчи зараркунандаларнинг ичида тут парвонаси Республикамизда тутнинг асосий зараркунандаларидан бири бўлиб, Республикамиз худудида 1993 йилдан бошлаб айрим туманларда жуда катта зарар етказди.Маълумки тут барги ипак қуртининг бирдан бир озиқаси ҳисобланади. Республикамизнинг олимлари ва қишлоқ хўжалиги ходимлари олдида пиллачиликни ривожлантириш мўл-кўлчиликни вужудга келтириш учун муҳим вазифалардан бири пилла сифатини яхшилаш, пилладан мўл ҳосил олиш ҳисобланади. Тут парвонасининг Сурхондарё тутзорларига қирғин, офат келтираётганига 10 йилдан ошди. Ҳозирги вақтда Республикамизнинг барча вилоятларида тарқалган.Тут парвонаси капалаклар ёки танга қанотлилар туркумининг парвона капалаклар оиласига киради. Бу ҳашарот Марказий Осиёда жумладан Ўзбекистонда олдин унча кўп учрамаган бўлсада 1997 йилнинг сентябр ойида тут дарахтларига катта зарар келтираётгани тўғрисида хабар тарқалади. Сурхондарё вилоятининг бир қатор туманларида Жарқўрғон, Термиз, Қумқўрғон туманларидаги кўм-кўк бўлиб турган тут баргларни бутунлай илматешик қилиб ташлади ва барглар қуриб тукилиб кетишига сабаб бўлди. Тут парвонасининг тез тарқалиб кетишига асосий сабаблардан бири ҳашарот пайдо бўлгандан унга қарши курашмаганлигидир, хеч қандай чора тадбирлар

қўлланилмаган лигидандир. Шу сабабли улар тезда тарқалиб кўпгина туманларда тут плантацияларига катта зарар келтиради. 1994-1995 йилларда ҳашаротга қарши кураш тадбирлари олиб борилмаганлигига қарамай Сурхондарё вилоятининг мавжуд 18,1 млн тут дарахтининг 11,4 млн тупи ёки 62,8 фоизи, 3674 гектар майдондаги тут плантацияларнинг 2221 гектар ёки 60,5 фоизини зарарлади. 1997 йилдан бошлаб зараркунанда Фарғона вилоятининг Олтиариқ, Ёзёвон, Андижон вилоятининг Улуғнор, Асака туманларида пайдо бўлади. Бундай холат бутун Фарғона водийсининг барча тутзорларига катта зарар келтирди.Албатта тут парвонасининг республикамизга кириб келиши Республика пиллачилиги учун жуда ташвишли вазиятдир. 2001 йилдан бошлаб тут парвонаси Тошкент вилоятининг Бекобод туман хўжаликларида учрай бошлайди. Тут парвонаси жанубий районларда олти етти авлод бериб ривожланиши аниқланган.Ҳашарот тўлиқ ўзгарувчан ривожланувчи ҳашаротлар қаторига кириб 4 та фазaда (тухумлик, қуртлик, ғумбаклик ва имаго-вояга етган фазаларда) ривожланади. Ҳашарот катта ёшдаги қуртлик даврида қишлайди. Қишлаган қуртлар махсус ипаклари ёрдамида тўқилган “Пилла” ичида, пўстлоқлар орасида бўлиб, диапауза даврини ўтказади яни қаттиқ совуқдан ҳимояланади. Март ойларида ғумбакка айланиб 15-20 кундан кейин капалаклар учиб чиқади. Капалакларнинг асосий қисми 7-10 кундан сўнг қулай шароитда учиб чиқади. Бу давр баҳор даврида ипак қуртини боқиш даврига тўғри келиб унча зарари сезилмайди. Зараркунанданинг капалагининг катталиги 15-17 мм бўлиб, ранги сарғиш улар қўшимча озиқланиб тухум қўя бошлайди. Ҳар бир урғочи капалак 3-4 тадан ёки якка тартибда тухум қўяди. 4-5 кундан кейин тухумдан қуртлар очиб чиқиб баргларнинг бир тарафидаги тўқималарини еб зарарлайди. Қуртлар 6 ёшгача боради. Улар учинчи ёшгача очиқ яшаб устки

қавати билан озиқланади, катта ёшларида эса баргнинг бир томонини ўраб, унинг ичида ҳимояланган холатда бўлади. Кураш чоралари. Зараркунандаларга қарши агротехник, биологик, кимёвий ва механик усулларда кураш олиб борилади. Хўжалик тадбирлари шундан иборатки, зарарланган дарахтларни сонини аниқлаш, ҳимоя қилиш учун сарфланадиган препаратлар миқдорини аниқлаш ва бошқа барча пуркагич машиналарини тамирлашдан иборат.Агротехник усулда курашиш учун тут дарахтини қатор ораларини ҳайдаш, суғориш, тупроқни озиқлантириш зарарку-нандаларни ривожланиши учун ноқулай шароит яратишдан иборат. Биологик кураш усулида бракон- Brakon nebetoz Say кушандасидан, олтин кўз ва ёйдоқчиларнинг кўплаб турлардан фойдаланишни оқилона йўлга қўйиш керак.Механик кураш усулда тут дарахтларининг танасини июн ойидан бошлаб эски қоп ва турли материаллардан белбоғ боғлаш яхши натижаларни беради.Кимёвий кураш усули. Тут парвонасининг 1-3 ёшларда қуртларга қарши курашда Децис, Цимбуш, Суми-альфа, Каратэ, Данитолларнинг сувдаги эритмалари таблицаларда кўрсатилгандек сарфланади.Тутлар кучли зарарланганда, Карбофос, Би-58, Фозалон ва Дельтафосларнинг эритмалари билан алоҳида эритма тайёрлаш усуллари асосида ишчи эритмалар тайёрланиб махсус пуркагичлардан фойдаланилган ҳолатда тутларга пуркалади. Тут одимчаси – Apocheima cenerarins Erch. Барча одимчиларнинг капалаги қанотлари 50 мм гача бўлиб , улар турларига қараб ҳар хил рангларда бўлади . Айрим турларининг урғочиларини қанотлари феуукцияланган ёки яхши ривожланмаган қуртларни 65 мм гача бўлиб , кўкракда уч жуфт кўкрак ва икки жуфт қорин оёқлари бир жуфт қориннинг VI- сегментида иккинчи жуфти IX - сегментга жойлашган бўлади . Уларнинг ҳаракати одимлаб юрганга ўхшаб ҳаракат қилади , шунинг учун ҳам буларни одимчилар деб аташади .

Одимчалар ичида тут одимчаси 20 дан ортиқ турга кирувчи мевали ва ўрмон дарахтларига , яъни ўрик , олма , нок , шафтоли , терак , тол ва бошқа ўсимликларга зарар келтириши билан бир қаторда тут дарахтига ҳам катта зарар келтиради . Тут одимчаси тутнинг куртаклари ва баргларини еб бутунлай яланғоч қилиб қўйиши мумкин . У тут ипак қуртига нисбатан саккиз баробар кўп тут баргини истеъмол қилади (Абдуллаев, 1991). Тут одимчасининг эркаги яхши тараққий этган капалак бўлиб, унинг икки жуфт қаноти, қанотларида учта қорамтир чизиқлари бўлади. Урғочилари эса қанотсиз, қуртлари яшил рангда. Етилган қуртларнинг узунлиги 3-4 см келади. Ғумбакларининг узунлиги эса 1-2 см унинг бош томонида дўм боқчаси, орқа томонида эса айрим ўсимталар бўлади.Зараркунанда ғумбаклик даврида дарахтларнинг тегларида, 10 см тупроқ остида қишлайди. Эрта баҳорда ҳарорат +14 о С бўлганда у ғумбак метаморфоза даврини ўтаб капалакга айла нади ва эркак, урғочи капалаклар бирикиб, урғочилари тўп-тўп қилиб пўстлоқ ораларига тухумларини қўяди. Урғочилари қўйган тухумларнинг сони 400-800 тагача бўлиб, бу тухумлардан 20-25 кундан кейин қуртлар чиқиб, олдин қурт тутнинг куртаклари билан озиқланиб кейин унинг барглари билан озиқлана бошлайди. Қуртлари 30-40 кун озиқланиб апрел ойининг охирларида, май ойининг биринчи ярмида дарахтлардан тупроқга тушиб ғумбакга айланади ва тупроқ ичида қишлайди. Тут одимчаси ёз давомида бир мартагача авлод беради. Қарши кураш чоралари. Қишлаган қурт ғумбакларини ўлдириш учун, тут дарахтлари атрофи яхшилаб чопилади. Тутзорлар кузда ҳайдалиб бирикки марта яхоб сувда берилади. Бундан ташқари одимча қуртлар дарахтларда кўп тарқалган бўлса дарахт тегларига чодир тутиб силкитиб одимчи қуртларни ўлдиради. Урғочи капалаклар қўйган тухумлардан чиқган қуртлар юқорига кўтарилмаслик учун тут танасига “қурт елими” – тангельфут суртилган белбоғлар қўйилиб уларга қарши курашилади.Кимёвий усулда тутнинг барглар пайдо бўлганда яъни куртакдан ўсиб чиқганда 0,1%

ли хлорофос сувдаги эритмаси пуркалади. Бунда бир гектар тутзорга 600- 1000 литр эритма ишлатилади. Эритма пуркалгандан 14-15 кун ўтгач тут барглари билан ипак қурти боқиш тавсия этилади. Тунламлар-Noctuidae Бу оилага кирувчи тунламлар капалагини қанотлари 23-43 мм гача катталикда бўлиб, уларнинг хартумлари жуда узун хатто қорин қисмининг охиригача бориши мумкин. Олдинги қанотлари асосан кулранг, қўнғир ёки сариқ –жигарранг бўлиб, кундалигига кетган учта боғли доғлари бўлади. Орқа қанотлари оч-кулранг, капалаклари кечки пайтларда актив харакат қилувчи бўлиб, қуртлари, қўнғир ёки яшил узунасига кетган мураккаб чизиқлари бўлади. Тунламлар иккита экологик гурухга бўлинади: биринчи қуртлари тупроқнинг юзасида хаёт кечирса, иккинчи ер усти ўсимликларини баргларини мева ва гулларини еб ҳаёт кечиради. Кўк қ урт тунлами – Agrotis segetum Sehiff Бу зараркунанда жуда хафли бўлиб 50 дан ортиқ турдаги ўсимлик турларини маданий ва ёввойи ўсимликларни илдиз бўғизларини кемириб натижада экилган кўчатларнинг сийраклашиб қолишига сабаб бўлади. Тунламнинг қуртлари кул рангда, танасининг ён тарафида ва устки томонларида қора чизиқлар бўлиб, унинг узунлиги 5 см гача бўлади. Оғзи кемирувчи типида тузилган ўсимлик баргларини кемириб озиқланади. Кўкрак қисми учта бўғимдан иборат бўлиб, ҳар-бир кўкрак бўғимида бир жуфтдан уч жуфт кўкрак оёқлардан ташкил топган. Қуртнинг қорин қисмида эса 5 жуфт қорин оёқлари бор. Капалакларнинг олдинги жуфт қанотларида тўлқинсимон тўқ кулранг доғлари бўлади. Тунламнинг қуртлари 6-9 ёшчага яшайди, ёшларнинг турлича бўлиши уларнинг ноқулай шароитда яшашидир. Тунлам қуртлик даврида қишлаб эрта баҳорда у яна озиқланиб кейин ғумбакга айланади. Апрел ойининг яримларига ҳаво ҳарорати 16-17 даража иссиқ бўлади ғумбакдан капалаклар чиқиб, улар кечалари ўсимлик гулларининг нектарлари билан озиқланади. Урғочи капалаклар оталангач

ўсимлик баргларининг остки томонига тухумларини қўяди, айрим холларда эса улар тухумларини кесаклар орасига ҳам қўяди. Тухумдан чиқган қуртлар фақат кечалари озиқланиб кундузи тупроқ орасида бекиниб ётади.Кўк қурт тунлами бизнинг шароитимизда уч марта авлод беради. Айниқса уларнинг биринчи авлод баҳорда экилган тут уруғининг ўсиб чиқаётган майсаларини еб битиради. Кейинги авлодлари эса ёзда сепилган уруғ майсаларини еб катта зарар келтиради. Кўк қурт тунламига қарши кураш чоралари. Бу қуртга қарши чоралардан бири агротехник чоралар бўлиб, экинлар орасидаги ва ариқ ҳамда йўл бўйларидаги бегона ўтларни йўқатиш, ўз вақтида экинни суғориш, ўғитлаш мақсадга мувофиқдир. Биологик усулда энтобактерин-3 препарати бир неча марта қўлланилади. Бундан ташқари тунламнинг кушандаси- трихограммани кўкламги уруғ сепилган ниҳолзорлар 2-3 кун оралатиб 3 мартадан тарқатилади яъни учирилади. Бир гектар майдонга 60 минг атрофида трихограмма капалаклари учирилади. Шу билан бирга кўк қуртга қарши вирус препарати ВИРИНОС га кунжара қўшиб озиқа тайёрланади. Бу озиқани тайёрлаш учун кунжара вирус эритмаси билан номланиб 1 кг препарат 1 литр сувга солинади.Ерга сепиш олдидан 50% вирус суспензияси билан намланади. Бунда 10 кг кунжарага 5 л суспензия қўшилиб, қўшилган препаратдан 200 грамм олиниб 1000 литр сувга солиниб пуркалади. Кунжара вирус эритмаси билан намланган хўрак-озиқ бир текисда солинади, бу тажриба синаб қурилгандан кейин 5-6 кун ўтгач 90% кўк қурт нобуд бўлганлиги аниқланган. БУЗО Қ БОШ Қ ЎН Ғ ИЗЛАР Бу зараркунанда қўнғизларнинг республикамизда Polyphulla adrersa Motsch, Polyphulla tridentata Reitt ва Melolontha aftilicta Ball турлари тупроқда яшаб тут кўчатларини, тут дарахтларини илдизларини еб уларни ўсишдан қолдиради ҳатто ёш кўчат ва тутларнинг бутунлай қуритади.

Зараркунандаларнинг қўнғизларини катталиги 20-35 мм гача бўлиб, рангги жигар ранг, кўкрак қисми эса танасига нисбатан тўқ жигарранг, биқини атрофида рангли доғлари бор. Қорин томони тукчалар билан қопланган.Қуртлари жуда семиз, сернам тупроқда 20 см чуқурликда, қуруқ тупроқда эса 60 см гача чуқурликда қишлайди. Қўнғизлари баҳорда ўсимликлар барг ёзган вақтда уча бошлайди. Қўнғизлари одатда қуёш ботгандан кейин кечаси учади. Эркак, урғочи қўнғизлар қўшилгандан кейин урғочилари оталанган тухумларини тупроқга 20 см чуқурига 20 донагача қўяди. Қуртлари 3-4 йил қишлайди, биринчи йили гўнглар билан озиқланса иккинчи йили тупроқни ютиб озиқланади. Иккинчи йил қишлаб чиқган қуртлари ўсимликларни илдизларини кемириб озиқланади. Бу зараркунанда учинчи ёшда жуда катта зарар келтиради. Қуртларни учинчи ёки тўртинчи қишловдан кейин ғумбакга айланади. Буларнинг генерацияси мухитнинг оби- ҳавосига боғлиқ бўлиб тўрт ёки беш марта бўлиши мумкин. Бузоқбош қўнғизларга қарши курашиш учун асосан тупроқни инсекцидлар билан зарарлаб уларни личинкаларини ўлдириш мумкин. Тут мўйловдори (Тутовый усач - Trichoferus campestris Fald) Бу қўнғиз ёғочхўрлар- Cerambycidae оиласига мансуб бўлиб қўнғизларинг катталиги 3 мм дан то 50 мм гача бўлади. Мўйловларининг узунлиги танасини узунлигида ҳам ортади. Бу зараркунандани қуртлари оқ оёқсиз, бош томони йўғонлашган. Кўплаб дарахтларнинг терак, тол, олма ва ўрмон дарахтларини ёғочларини еб катта зарар келтиради. Тутнинг мўйловдор қўнғизини катталиги 15-20 мм келади.Қуртлари оқ, оёқсиз, цилиндирсимон шаклда бўлиб, дарахтларнинг ўзак атрофини қобиқларини еб, дарахтларнинг қуришига сабаб бўлади. Бу зараркунандага қарши кураш чораларидан бири агротехник жихатдан тўлиқ парвариш қилиш керак. Бу кўнғиз қорамтир ёки тўқ қўнғир рангда. Оёқлари ва мўйловлари қизғиш қорамтир. Қўнғизнинг тана узунлиги 15-20 мм.

Эркагининг мўйловлари урғочисиникига нисбатан калтароқ. Танасининг устки қисми кулранг ёки қорамтир-кулранг туклар билан қопланган. Урғочи ҳашарот дарахтларнинг танасига тухум қўяди. Тухумдан чиққан личинкалар (қуртлар) пўстлоқ остини кемириб тешиб ўзига йўл очади. Кузга бориб улар дарахт танасининг ички қисмини ҳам тешиб анчагина жиддий зарар келтиради ва дарахт қуриб қолади. Кўпайиш генерацияси бир йиллик (баъзан икки йиллик бўлиши ҳам мумкин). Личинкалар пўстлоқ остидаги ўзлари тайёрлаган бешикчалар (чуқурчалар)да ғумбакка айланади ва ўша жойда қишлаб чиқади. Қўнғизларнинг табиатга учиб чиқиши (Тошкент вилоятида) июн ойларининг бошида бошланиб, август ойигача давом этади. Август ойида ҳам битта-иккита вакиллари учраб туради. Тоғли худудларда эса денгиз сатҳидан баландлигига қараб кечроқ бўлиши мумкин. Улар асосан кечаси ҳаракатланади, баъзан ёруғда ҳам учади. Тут мўйловдори тут, ёввойи ва маданий олма навлари, ҳамда бошқа мевали дарахт турларига зарар етказади. Лекин асосий зарарлайдиган дарахти тут ҳисобланади. П.П.Архангельский маълумотларига кўра тут мўйловдори Ўрта Осиёда кенг тарқалган бўлиб, жумладан Ўзбекистоннинг аксарият туманларида қайд қилинган. Бундан ташқари бу зараркунанда Қирғизистон ва Тожикистоннинг воҳа ва тоғ зоналарида кўп учрайди. Шунингдек, Приморье, Сахалин, Монголия ва Хитой ўрмонларида ҳам кенг тарқалган. Тенгсиз ипак қ урти –Ocneria dispar L Зараркунанданинг қуртлари мевали ва ўрмон дарахтларини зарарлайди, асосан дубни барглари билан озиқланади ҳамда тутнинг баргларини ҳам еб шип-шийдон қилиб қўяди. Булар Европанинг жануб томонида Пермь, Кавказ, Сибирь, Узоқ шарқ, Ўрта Осиё, Хитой, Корея ва Японияларда кенг тарқалган. Ҳашаротнинг капалаги эркак ва урғочилари бир бирларидан кескин фарқ қилади, шунинг учун ҳам тенгсиз ипак қурти деб аталади. Уларнинг

эркаклари қанотларини ёзганда 35-45 мм бўлса урғочиларини қанотлари 6575 мм келади. Урғочи капалакларнинг олдинги, қанотларида 3-4 та қорамтир кундаланг чизиқлар бўлиб, орқа қанотлари оқ-сарғиш, қорин қисми жуда йўғон қуюқ қўнғир жигарранг тукчалар билан қопланган. Эркакларнинг олдинги қанотлари тўқ кулранг кўндаланггига зигзаксимон кетган чизиқлари бор. Тухумлари йирик 1-1,2 мм катталикда, 250-600 тадан тўп қилиб турли дарахтларнинг танасига қўяди, тухумлари қўнғир сарғиш туклар билан қопланган бўлади. 75-расм. Тенгсиз ипакчи. 1-капалаклари; 2- қурти; 3- ғумбаги; 4 – тухум тўплами; 5зарарлантириши Қуртлари 60-80 мм қўнғир кулранг бўлиб узинасига кетган ингичка сариқ чизиқчаси бўлади. Унинг ҳар бир сегментини тепасида 2 та сунгалча, биринчи сигментдан бешинчи сегментгача кулранг қолганлари эса қизил. Ғумбаклари 18-37 мм катталикда қунғир-қизил рангда бўлади.

Тухумдан қуртлар 25-30 кунда чиқиб ўсимлик барглари билан озиқланади, баргларнинг томирларигина қолади. Қуртлар 35-50 озиқланиб сийрак пилла ўрайди, пўстлоқ ораларида ғумбакга айлинади. Зараркунанда йилига бир марта авлод беради. Кураш чоралари. Тут таналарига ва деворларининг ораларига қўйган тухумлар қириб олинади ва қуйдирилади. Дарахтларнинг танасига 5% ли мазут эритмаси ёки 10% ли дизел ёқилғисини эмулсияси пуркалади. Кузги тунлам - (Аgrotis segetum) Асосий зарари экилган уруғларни ва ёш ниҳолларни илдизларини зарарлайди. Узоқ шимолдан ташқари кенг тарқалган зараркунанда бўлиб, улар Европа, Ўрта Осиё, Закавказье, Афғонистон, Эронда учрайди. Бу зараркунанда катта қуртли стадияси вақтида тупроқ ичида қишлайди. Қуртлар мартнинг иккинчи ярмида, апрел бошларида ғумбакка айланади. 2-3 хафга ўтгач бу ғумбаклардан вояга етган капалаклар чиқади, озгина вақт гул нектари билан овқатланади ва тухум қўяди. Капалаклар кечалари учиб кундуз вақтида кесак ва бегона ўтлар орасида яшириниб ётади. Тухумларини битта-битталаб ёки тўдалаб барг япроғининг орқа томонига қўяди. Битта урғочи капалак ўрта ҳисобда 500-800 та, энг кўпи эса 1800 та тухум қўяди. Эмбрионал даври 3-5 кун давом этади. Тухумдан чиққанлари озгина шу жойда бегона ўтлар билан овқатланади, 2-3 ёшдан бошлаб тупроқ остига тўшади ва кечалари ўсимлик илдизи билан 76-расм. Кузги тунлам. 1. капалаги, 2. тухумлари, 3. ғумбаклари, 4. қурти

озиқланади. Қуртлар 30-40 кунда ривожланиб бўлади. Уларнинг серпуштлиги иклимга боғлиқ Маркази Осиё ва Закавказьеда 3 бўғим, бошқа жойларда 2 бўғин, беради.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ 1. Ахмедов.Н, И.Эльмурадова – Тутоводство, Тошкент, 2006. Ўқув қўлланма, 35 бет 2. Рахмонбердиев.К, М.Хиббимов – Тутни қаламчадан ўстириш, Тошкент. 2008. услубий қўлланма, 99 бет 3. Ахмедов Н, Муродов С – Ипакчилик асослари, Тошкент, 1998 й Дарслик, 2007 бет 4. Ахмедов Н. – Ипак қурти экологияси ва боқиш агротехникаси, Тошкент, 2014 йил. Дарслик. 180 бет Абдуллаев У.А. – «Тутчилик», Тошкент, «Меҳнат», 1991. дарслик, 399 бет 5. Азизов Т,Ахмедов Н. Орипов О. Пиллаларга дастлабки ишлов бериш Ўқув қўлланмаси. Тошкент 2010 й. 136 бет 6. С.Собиров, Н.Ахмедов, У.Жуманова - «Ипак қуртининг касалликлари ва зараркунандалари» ўқув қўлланма Тошкент 2011 йил. Ўқув қўлланма. 99 бет. 7. Ахмедов Н., Наврўзов С. – Ипак қурти уруғчилиги, Тошкент, 2014. Дарслик, 214 бет

Похожие

Тут ипак қурти касалликлари, зараркунандалари ва уларга қарши кураш

Ипакчиликни халқ хўжалигидаги аҳамияти ва озиқа базасини ривожлантириш

Тутчиликни қисқача тарихи

Тут дарахтини ташқи ва ички тузилиши

Тутни ташқи муҳитга бўлган талаби. Тутни уруғидан кўпайтириш