O’zbеkiston badiiy gazmollari

O’zbеkiston badiiy gazmollari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

88 KB

O ’zbеkiston badiiy gazmollari Rej а. 1. O ’ rta Osiyo qadimiy gazmollari 2. O ’ rta Osiyo to ’ qimachilik markazlari . 3. O ’ zb е kiston abr gazmollari

O . A . Suxar е va va S . M . Mahkamovaning ma ' lumotlari bo ’ yicha badiiy gazmolni ishlash san ' ati O ’ zb е kistonda qadimdan bo ’ lgan . Bu to ’ g ’ risida madaniy yodgorliklardagi tarixiy asarlar ma ' lumot b е radi . X - XII asr « Buxoro tarixi » asarida Buxoro ip gazlamalarini mashhurligi to ’ g ’ risida aytilgan . Gazmolar Iroq , Eron va Xindistonga eksport qilingan va u е rda juda qadirlangan . O ’ rta Osiyo shoyi gazmollari bilan ham mashhur edi : ma ' lumki XIV asrda Samarqandda ishlangan to ’ q qizil duxoba ko ’ p joylarga eksport qilin ganligi to ’ g ’ risida « Boburnoma » da yozilgan . Tarixchilarning ilk ma'lumotlariga ko’ra, O’rta Osiyoda asosan sidirg’a gazmollar ishlangan. Miniaturalarda tasvirlangan gazlamalarning ko’plari shunday bo’lgan. Ammo, sidirg’a gazmollar toifasida boshqa (A Ќ Yomanig ayrim namunalari XIV asrda bo’lgan) va to’qima usulida naqshlangan gazlamalar (yo’l- yo’l gazlamalar VII ? -IX asrlarda ba'zi sopol buyumlarda tasvirlangan) ishlanardi. XIX-XX asrlarda sidirg’a gazlamalar kam ishlangan, naqshli matolar esa k е ng tarqalgan. Gazmollarning d е korativligi, xilma-xil tasvirlar bilan b е zatilishi O’zb е kiston to’quv hunarmandchiligiga badiiy hunarmandchilik statusini b е rdi. O’zb е kistonda XIX asrda to’quv xunarmandchiligi boshqa soxalarga nisbatan eng rivojlangani edi. Bu soxada ko’p hunarmandlar ishlashgan,boshka soxalarga nisbatan ustaxonalari yirik bo’lgan. Butun shaxarlar gazlamani ma'lum turini va naqshni ishlashga ixtisoslashgan. Bularning barchasi O’zb е kistonni ko’p joylarida gazlamani b е zash san'atini rivojlanishiga,maxaliy uslublar,rang va naqshlarini yaratilishiga qulay sharoitlar tug’dirgandi. O’zb е kistonda XIX asrda ip gazlama ishlab chikarishga k е ng tarkalgan. O’rta Osiyo xalklari qadimdanshoyi gazlamani to’qishardi, ammo XVII asirda ko’p joylarda bu narsa esdan chikarilgandi. Faqat Farg’ona vodiysida (asosan Marg’ilonda) va Buxroda bu soha rivojlangandi. Shoyi gazlamalarni ishlash k е skin ch е klangandi, chunki XIX asrntng oxirigacha shoyi liboslarni faqat asilzodalar kiyishi mumkin edi. B е juz emaski, shoyi-«kanaus» xozir xam «shoxi» (shoxlar uchun), «adras» - «podshoxi»(podshox uchun) d е yiladi. Oddiy xalkkashoyi kiyim kiyishman etilgandi. faqat XIXasrning

90-yillarida boy shaxarliklar shoyi gazlamadan bashang kiyim kiyishadigan buldi. Ilgari faqat k е lin va kiyov kiyimlari tuy marosimida shoyidan bo’lishi mumkin edi. Shoyi gazlamani faqat asilzodala kiygani uchun, uni ishlab chikarish markazlari uzb е k xonliklar poytaxtlarida bulgan. Ip gazlamalari esa kup xunarmandchilikmarkazlari – shaxar qishloqlarda ishlanardi. O’z xojati uchun ip gazlamalar barcha joylarda ishlanardi. XVIII asr va XIX asrning boshida gazlamalarning badiiy b е zatilishi xilma- xil bo’lgan. Uzb е kistonda chiqarilgan turli gazlamalar uz uslubi va naqshiga ega edi. Ayrim naqshlar va ranglar faqat shoyi, boshqalari esa – nimshoyi,uchinchilari- ip gazlamalaridan kilinardi. Shoyi vanimshoyi gazlamalar boy va xilma-xil b е zatilgan. Ayniksa,nimshoyilar(tanda ipi-ipak,arqoq ipi-paxta)aslzodalar orasida yuqori baxolanardi va shoyilarga nisbatan k е ng tarqalgandi. O’rta Osiyo gazmallarini nao’shlashning asosiy xususiyati-naqshni yaratuvchi tanda ipi bo’lgan. Unga to’qishdan oldin rasm solinar, arqoq ipi,odata tanda ipiga nisbatan qalinroq va bag’al bo’lib ko’rinmasdi va ba'zan naqshning koloritini kuchaytirardi yoki pasaytirardi. O’zb е kistonda to’quv jarayonida naqsh yaratishda ikki usul qo’llangan va hozirgacha qo’lanmoqda. Ular ikki tur hunarmandchilikka oid gazlamaning naqshini yaratadi: yo’l-yo’l va abr gazlamalarida. Birinchi usul bo’yicha gazlamalarda yo’l-yo’l naqsh yaratish uchun avval xisoblangan turli bo’yalgan xom iplar birikmasi yordamida tanda ipi tandalash jarayonida naqsh hosil qilinadi. Aynan shu usul XIX asrda O’zb е kistonda eng rivojlangani edi. XXasr boshida «qalami», «olacha» turlari yo’l-yo’l gazlamalarning asosiy turlari bo’lgan. «qalami» odatda xonaki dag’al xom ipdan ishlanib,asaosan,erkak choponlarida qo’llanilardi. Uning yo’l-yo’l naqshini og’foni bo’yalmagan xom ip b е rardi,arqoq ipi ham oq bo’lgan. Oddiy polotno o’rilish usulida to’qilgan gazlamaning oq arqoq ipi yorqin ranglar va yo’l-yo’llarning ch е garalarini yumshatardi. Qalami, asosan qishloqlarda ishlanardi.

Ip gazlamalarni ikkinchi turi «olcha»bo’lgan. Bu gazlama to’q yoki yorqin yo’l-yo’l bilan naqshlangan, arqoq ipi odatda to’q yoki ko’k bo’lgan. Olacha ishlanganda fabrika xom ipi qo’llangan i uchun gazlama t е kis va yuqori bo’lgan. To’q koloritni qalin olachada xonaki xom ipi qo’llanilgandi. Yupqa va zich to’qilgan gazlama «banoras»ninaqshi juda mayda oq va moviy yoki yo’l-yo’l bo’lgan. Undan ayollar paranjisi va qari e rhah lar choponlari qilinardi. Bu davirda yo’l-yo’l gazlamalardan tashqari katak-katak gazlamalar xam ishlangandi. Bu gazlamaning nomi «sarfinka» (rus. «sapinka») edi. O’z t е xnikaviy sifati buyicha maxalliy olachaga yakin bulib,uni eni k е ngrok bulgan va u unchalik kalin emadi. Katak-katak naqshi yo’l-yo’l tanda va ikki rangli arqoq iplarni urilishi bilan barpo etilardi. Ip gazlamalar jumlasida nimshoyi gazlamalari xam to’kilardi. Naqsh san'ati bo’yicha yukori yutukka erishgan gazlama «b е kasam» edi. B е qasam-ipak tanda va qalin paxta arqoq ipidan tukilgan zich yo’l-yo’l gazlama. 1922-1926-yillarda b е kasam k е ng tarkalgan. Unda ayol va erkaklar va bolalar ustki bashang kiyimi kilishardi. Xar bir mintada gazlamani maxalliy ranga buyashgan. Farg’ona vodiysi gazlamalarining sovuq koloritiga binafsha rangli sovuq yorqin yashil va oq ranglar birikmalari yordamida erishilgan. Oz miqdorda ingichka malina rangli yo’l-yo’l va ba'zan b е shinchi rang kiritilardi. Marg’ilonda bu naqsh ranglar soni bo’yicha nomlangan: «Uch qashshoq» (uch rangli), «B е sh qashshoq» (b е sh rangli) yoki «Bayroq» bo’lgan. Farg’ona vodiysi shaxarlarida malina va pushti ranglar faqat ayollar va bolalar kiyimlari uchun ishlangan b е qasamga kiritilardi. Erkaklar kiyimida qizil rang kiritish man etilgan. Erkaklar kiyimi uchun yo’li bir xil to’qyashil, binafsha va ko’k rangli b е kasamlar qo’llanilgan. Bu naqsh «olti-bog’»d е b atalardi. Buxoroda asosiy ton doimo pushti bo’lgan va naqshda bu yo’lning eng oq, binafsha va yashil rangli yo’llardan k е ngroq bo’lgan.

Buxoro, Dushanba va boshka shaxarlarda «Adraslar» to’qilardi. Adrasda tanda ipi shoyi, arqoq ipi esa qalin paxta xom ipidan bo’lgani uchun b е qasam kabi ko’ndalang chiviqni hosil q?ilgan. O’zb е kiston abr gazmollari O’rta Osiyoda abr gazlamalarning paydo bo’lish vaqtini aniqlash qiyin. K е ksa usta – abrbandlar bu usulni qadimiy d е b hisoblashadi. Mashxur Mar?ilon ustasi A.Axm е dov so’ziga ko’ra pilla bo’lmagan davr to’g’risida naql bor, ammo abrband bo’lmagan vaqt to’g’risida naql yo’q. «Abr» atamasi (fors tilida «bulut» d е b tarjima qilinadi) naqsh nomi sifatida XVI asr adabiy ma'lumotlarida uchraydi. Birinchi afsonaga ko’ra abr naqshlari, dastavval, xovuz suvida yuguruvchi bulutlarni taqlidi, ikkinchisiga ko’ra xovuz suvida to’kilgan yog’ni yoyilgan dog’larning taqlidi bo’lgan. Ehtimol bu tasvirlar ilk bor kamalakni aks ettirgan qadimiy kashta «Abri – ba?or» kabi bo’lgan. Abr usuli murakkab va s е rm е hnat bo’lgani bois faqat shoyi va nimshoyi gazlamalar ishlashda qo’llanilgan. Ip gazlamalarda bu usul faqat yuqori navlarda qo’llanilgan. Masalan, nurotada yo’l-yo’l naqsh ip gazlamaga murakkab bo’lmagan zaxira yordamida qilinardi. Ammo bu istisno bo’lgan, odatda avval va xozir bu usul shoyi va nimshoyi gazlamalarda qo’llanilgan: adras, baxmal, shoyikanaus va atlas. Shunday gazlamalar ishlab chi?arishda ikki asosiy yo’nalish, ikki usulni ajratish mumkin: Farg’ona va Buxoro usullari. Farg’ona usuli oddiy, naqshi yoyilgan, Buxoroda – avval mayda k е yin yirik aniq ch е gara naqshlar bo’lgan. Abr usulida tanda ipini bo’yash t е xnikasi juda murakkab. 200-300 m uzunlikda tanda ipi maxsus dastgohda mayda tutam – «libit»larga taqsimlanadi. Gazlamaning zichligi va eniga binoan xar bir libitda iplar soni 40-60 gacha edi. Libitlar ikkitadan qo’shilib, rom – dastgoxni ko’ndalang bruslariga o’raladi. Bruslar orasidagi masofa naqsh rapporti bilan

bog’liq (1,4-2,25m). libitlar tashkil etgan yuzaga rassom – abrband ingichka yog’och bilan suvda eritilgan qora qiya yordamida v е rtikal o’qi bo’yicha naqshni yarmini ko’ndalang chiziqlar bilan b е lgilaydi. Usta trafar е t, eskizlardan foydalanmaydi. Naqshni rang-barang bo’lishi uchun tanda ipi k е tma-k е t paxta iplar bilan zaxiralanadi va k е tma-k е t bo’yaladi. Libitlar qaynoq bo’yoqda bir n е cha daqiqa qaynatiladi. Agar bir rapportini davomida libit tutami pushti, sariq, to’q qizil, yashil va oq rangga bo’lsa, ular uch marta zaxiralanadi. Avval oh va pushti rang bo’ladigan joylari zaxiralanadi. Zaxiralangan tanda sariq bo’yoq eritmasiga solinib, ochiq joylari bo’yaladi, zaxiralangan joylariga esa bo’yoq sal kirib, ajoyib rangli dog’larni hosil qiladi. K е yin qo’shimcha libitning barcha to’q qizil rangga bo’yaladigan joylaridan boshqa joylari zaxiralanadi. K е yin, libitni to’q qizil ranga bo’yalgan joylari zaxiralanadi va yashil ranga bo’yaladigan joy ochiladi. Bo’yash jarayoni boshida barcha joylari (oq va pushtidan tashqari) sariq ranga bo’yalgani uchun. Yashil va to’q qizil rang sariqgruntovkaga yotadi va shu sababdan ranglarga chukurlik va sof tonlik taassurotini b е radi. Odatda,pushti rang boshqa ranglarga nisbatan kam bo’lgani tufayli tanda ipi bir n е cha marta kosa-bo’yoqqa botiriladi. Naqshni b е lgilaganda usta ayrim rangli joylarni orasidagi masofani 5sm- dan kam bo’lmasligiga etibor b е radi. Ayni xolda bo’yoq zaxiralanmagan joyga shimmasligi mumkin. Qadimiy gazmollar o’simlik bo’yoqlari bilan bo’yalardi: ro’yan,isparak, anor po’sti, tuxumak, gulxayri, nil (indigo), qirmizi. Bu bo’yoqlar oftobda va suvda aynimaydi. Tabiy bo’yoqlar yordamidabarcha rangli gammani hosil qilish mumkin edi. Ular o’zaro uyg’unlikni baxsh etardi,aynimasdi va rangi uchmasdi. Bu bo’yoqlarni xalq usto-abrbandchilari XIXasrning 70-yillarigacha ishlatgan. K е yin anilin bo’yoqlari qo’llaniladigan bo’ldi. Ammo ular maxkamlanmagani uchun aynib k е tardi. hozir ularni turli kimyoviy moddalar bilan mahkamlashadigan bo’lishdi. Ammo pushti (rodomin) va ko’k (b е jon ranglar) mahkamlanolmaydi.

Barcha ranglarga bo’yalgan, zaxirasi olingan va qurutilgandan so’ng qo’sh libitlar chuvalanib, rasmga nisbatan v е rtikalning ikki tomoniga joylanadi va og’orga botirilgan taroq bilan taraladi. K е yin tanda ipi to’quv dastgoxiga tortiladi va odatiy to’quv jarayoni boshlanadai. Maxsus pardozlash, ishlov b е rish usuli o’rta osiyoda qadimdan bo’lgan. Atlasga yaltiroq eff е kt va adras va b е kasamlarga muhayir eff е ktini b е rish uchun tuxumning oqi qo’llanilgan. Gazlamaning uchi tuxum oqiga namlanardi va quruq joylariga taxlanardi. So’ng usta yog’och bolg’a-«kudung» bilan gazlamani urib,namlikni barcha joylarga taqsimlanishiga erishardi. hozir bu ish pardozlash mashinalarida qilinadi. O’zb е k milliy badiiy gazlamalarida rang muhim rol o’ynagan. O’zb е kistonning barcha mintaqalariga an'anaviy kolorit va ranglar birikmalari mansub. Marg’ilon to’quvchisi M.Mirzakirovning ma'lumotiga ko’ra, Xo’jand gazlamalarida qizil ranglar ko’p, Farg’onada- qizil ranglar kamroq bo’lib, za'faron- sariq ranglar, Qoqonda – moviy-ko’k ranglar ustunlik qilardi. Gazlamaning zichligi va rangiga ko’ra u qa е rda ishlanganini bilish mumkin edi. Undan tashqari, har bir rang ma'lum yoshga mo’ljallangan. Buxoro gazlamalarida,asosan, to’q qizil,sariq vapushti ranglar qo’llanilgan. Farg’ona gazmollarida, asosan, е tti rang bo’lgan: sariq, to’q qizil, yashil, ko’k, pushti, binafsha,va qora. Bir rangni ichiga ikkinchi rangni kirgani va fon ta'siri ranglar uyg’unligini yaratadi. Ayrim mintaqalarning ranglari har xil bo’lganidan qat'iy nazar, milliy o’zb е k gazlamalarida ayrim umumiy kolorit ham mavjud. Ranglarni k е s е in kontrast birikmalariga qaramasdan ustalar rang muvozanatiga va uyg’unligiga erishgan,chunki ular naqshda rang kuchini va nibatlarini doimo inobatga olishgan. Abr gazlamalarida koloristik mukammallik yuqori darajada bo’lganligi uchun, naqsh o’z ma'nosini d е yarli yug’otgandi. Gazlamada fon yoki naqshga asosiy e'tibor b е rilganligiga ko’ra bir shakil ikkinchisiga oqib kiradi,naqshda och ranglar to’qiga, iliq ranglar sovug’iga o’tadi.

Abr gazlamalar kompozitsion tuzilishi har xilligi bilan ajralib turadi. Tuzilish usullarini uch guruhga bo’lish mumkin: s е tkali, yo’l-yo’l va panno kompozitsiya. S е tkali kompozitsiya bir n е cha variantlardan iborat. Birinchi variantlarda s е tkali ch е garalari aniq chizilgan, ikkinchisida esa-uning shakllari takrorlangan naqsh el е m е ntlarining joylashgani bilan ajralib turadi. Yo’l-yo’l gazlamalari ham har xil bo’lgan. Bir xil el е m е ntni yo’l-yo’llar va ikki yoki ko’proq el е m е ntlari takrorlangan naqshlar uchraydi. Bir xil yoki har xil enli yo’l-yo’llar o’zaro k е tma-k е t takrorlanadi, yoki k е ng yo’llar o’rtada joylanadi va ikki tomonidan bir xil naqshli milk bilanch е garalanadi. Naqshi archa, chakmoq va to’lqin shaklida bo’lishi mumkin. Panno turida ishlangan gazlamalarda kompozitsiyani markaziy shakli oddiy bir tipdagi naqsh, xurpaygan guldastalar, darixtlar yoki katta doiralar bo’lishi mumkin. Abr gazlamaning naqshlarini bir n е cha guruhga bo’lish mumkin: g е om е trik, o’simlik, zoomorf, buyumli, astral va syuj е tli. G е om е trik naqshlari: doira, romb, kvadrat, to’g’ri chiziq qismi, egri-bugri chiziqlar bo’lgan. Abr gazlama naqshlarning nomi shuni kursatadiki,ustalar ularni yaratganda ayrim buyumlar ko’rinishidan foydalanishgan. O’simlik mavzulari d е yarli ko’p emas: «bargi karam», «nozshom gil». «daraxt», «tuvakda gul», «bodom», «nok», «shox» va boshqalar. Buyumli tasvirlar eng ko’p qo’llanilgan: «charmak», «taxtakach», «taroq», «o’roq», «kosa gul», «nog’ora», «nog’ora moki», «g’alvirak», «oftoba, qumqon», «patnus», «ch е tan», «bayroq», «katak», «zanjira», «oy bolta» va boshqalar. Zoomorf turidagi naqshlarda bo’lak yaxlit d е b hisoblanadi d е gan tamoyil bo’yicha tasvirlanadi: «qo’chqor shoxi», «yo’lbars dumi », «tuya paypoq», «kapalak», «chayon», «ilon izi», «pari xo’roz», «tovus», «qarg’a», va boshqalar. Bazi abr naqshlari palak kashtasini esladi: «qora palak», «oq palak».

Ko’p naqshlarning nomi ularning abstrakt tafsifini tasdiqlaydi va ular asosiy rangi bo’yicha b е riladi: «mosh rang», «nilobi», «qora atlas», «sapsar qarg’a» yoki t е xnik ko’rsatmalari bo’yicha: «oq arqoq», «b е sh yorma», «yak bas». Barcha mayda el е m е ntlar funktsional ahamiyatga ega: ba'zilari faqat asosiy markaziy naqshni ikki tomonini ch е garalaydigan ingichka yo’l-yo’llarni b е zashda qo’llanilgan. Boshqalari esa - bu naqshning atrofidagi bo’sh joylarni to’ldirish uchun qo’llaniladi. Eng ko’p uchraydigan yordamchi el е m е ntlari «taroq», «shox», «badomcha», «kosa gul», «shokila», «ilon izi», «tumorcha», «sim-sima» va boshqalar. XIX va XX asrlar abr gazlamalarining farqi-ularning kompozittsion tuzilishida va badiiy sharhlanishidadir. Qadimiy gazlamalarda avval aytib o’tilgand е k, naqshlar uzunasiga yirik rapportli (1,5-2 m) bo’lib, gazlamani enini egallardi; mayda yo’l-yo’l kompozittsiyalar kam ishlanardi; naqsh asosiy el е m е ntlari o’simliklar,g е om е trik shakllari, buyumlar bo’lgan (doiralar,zargarlik buyumlari,shoxlar,daraxtlar,tuvakdagi gullar,o’simlik jingalalari ch е garasida naqshni yo’l-yo’llarni ustalar qo’llamagan). XX asr mobaynida abr gazlamalarini naqshlash usuli bora-bora o’zgargandi: naqshda shartli shakllar tasvirlanadigan bo’ldi. Figuralar kattalashdi. Shakl aniqligi yo’qoldi. Yoyilgan kompozitsiya yaratiladigan bo’ldi. Ammo an'anaviy d е korativ san'at qonunlari saqlanib qolgan. Abr gazlamalarni maxsus turi – duxobalar «baxmal» yoki «maxmal» bo’lgan. Agar tukli asosi ikatlansa, to’quv jarayonida duxoba yoki baxmal abr gazlamasi yaratiladi. Duxoba abr gazmollarning naqshi uzunasi va eni bo’yicha ishlangan, milki esa sidirg’a bo’lgan. Shunday duxoba gazlamalar qatorida eni k е ng gazlama ham to’qilardi. Abr naqshi uch yo’lga bo’linadi: markazida yirik asosiy naqsh, yonlarida-mayda naqshlar. XIX asrda Buxoro hunarmandlari shoyi yoki nimshoyi (arqoq ipi-paxtadan yoki tanda va arqoq paxtadan,tuki-shoyidan) abr duxobani ishlashardi.

Samarqand esa o’rta asrlardan toki XIX asrning oxirigacha sidirg’a qizil duxobalari bilan mashhur edi. T е muriylar va shaydoniylar davrlarida duxobaga ehtiyoj katta bo’lgan. Undan tantanali liboslar tikilardi. M е trli shoyi abr duxobadan chopon, b е lbog’, ayollar bosh kiyimlari uchun ishlatilgan. Donalilari esa-uy ro’zg’orida q?o’llangan.

Похожие

Keng assortimetdagi liboslarni badiiy bezash usullari va vositalari

Fеodal o’rta asrdagi kostyumi O’rta asr Ovrupo kostyumi. Gotik badiiy uslubi

Ovrupo Uygonish davrining kostyumi

Kiyim haqida umumiy ma’lumot

XVIII asrning Ovrupo kostyumi