Keng assortimetdagi liboslarni badiiy bezash usullari va vositalari - Текстиль - Рефераты

Keng assortimetdagi liboslarni badiiy bezash usullari va vositalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

2058.5849609375 KB

Keng assortimetdagi liboslarni badiiy bezash usullari va vositalari Reja: 1. Kashtachilik san’atini kiyimlarda qo‘llash texnologiyasi 2. Tabiat manzaralarini kiyimlarda qo‘llanilishi 3. Biser tikish san’atining kiyimlarda qo‘llanilishi 4. Zardo‘zlik san’ati texnologiyasi 1

1. Kashtachilik san’atini kiyimlarda qo‘llash texnologiyasi Kashtachilik bezak san’ati turlaridan bo‘lib turli ranglardagi iplar, ignalar, ilmoqli bigiz bilan mato, trikotaj, charm, kigiz, kartonga qo‘lda yoki mashinada gul, naqsh, tasvir tikiladi. Kashta buyumlar va kiyimlarni bezashda qadimdan keng qo‘llanilib kelingan. Kashta ipak, paxta, jun, zig‘ir, sun’iy (kimyoviy) tolalardan tayyorlangan iplar mayin sim, zar ip, xom charmdan ensiz qilib tayyorlangan tasmalarni tikib, munchoq, marjon, metall pulakcha (payotkalar), nodir va qimmatbaho toshlar, rangli tabiiy va sun’iy oddiy toshlar, rangli shishalardan ishlangan munchoqlar qadab ham tayyorlanadi. Sharq xalqlari san’atidagi naqshlarning mohiyati – qadimdan odam larning borliq haqidagi taassurotlarini mujassamlashtiradigan belgi-ramzlarning o‘ziga xos tizimini namoyon etadi. Kashta naqshlari asosan koinot, bizni o‘rab turgan olamni eslatuvchi o‘simlik va hayvonot dunyosi yoki bezakli va xo‘jalik buyumlari bo‘ladimi, bularning barchasida mavjud olam ning tasviri yotadi. Hozirgi kunda kashtalarning ushbu ramziy alomatli mavzulari xalq san’atida yillar davomi da qo‘llanilib kelishi bilan bir paytda, ular o‘zining dastlabki g‘oya va mavjud shakliy mohiyatlarini yo‘qotib, badiiy belgili darajaga tushib qolgan. Qadimgi an’anaviy mehr bilan tikib chiqilgan kashtalarni biz milliy so‘zanalar qatorida, hamohang ravishda, milliy liboslarimizda ham uchratamiz. Kashtalar kiyimning butun bir maydonini qoplagan, yoki ularning yoqa atroflari, yeng uchlarini bejirim naqshlar bilan bezab turgan (1-rasm). Kashta tikiladigan ipak iplar avvallari tabiiy xomashyodan olingan rang lar da bo‘yalgan, XX asr boshlariga kelib anilin bo‘yoqlarini qo‘llashga o‘tilgan. Kashtalar tikish bilan asosan ayollar shug‘ullanganlar. 1-rasm. Kashta bilan bezatilgan buyumlar. Kashta naqshlarini qalamkashlar belgilab, chizib berganlar va o‘z hunarlarini avloddan avlodga o‘tkazib kelganlar. Choklar asosan iroqi, bosma, ilmak, kanda-xayol, yo‘rma, zanjir chok va suv choklardan iborat bo‘lgan. 2

Qadimgi milliy hunarmandlarimiz qo‘llari bilan tikilgan kashtalarda naqshlar ko‘pincha gullar, barglar yoki ma’lum bir narsalarni anglatuvchi belgilardan iborat bo‘lgan. Har bir o‘simlik qadri katta baholanib ko‘p bora kashtalarda aks etgan. Har bir xalqning kashtado‘zlikda qadimdan rivojlanib kelayotgan o‘z an’analari, badiiy uslublari mavjuddir. Kashtado‘zlarning asosiy qurollari igna, ilmoqli va ilmoqsiz bigizlar, angishvona, to‘g‘nag‘ich, qaychi va yog‘och dastgohlar bo‘lgan. Kashta tikishdan avval kashta tikiladigan mato, kigiz, charm va shu kabilarning qalin-yupqaligi, tikiladigan kashta xarakteriga qarab ip hamda igna tanlanadi. O‘zbek kashtado‘zligida zanjir chok, ilma, ilmoq, bosma, chamak va baxya choklari keng tarqalgan. Bu choklarning tikish usullari (2-rasm a , b )da ifodalangan. Zanjir chok ilmoqli bigiz yoki igna bilan matoning o‘ng tomonida halqalar zanjiri, teskari tomonida esa to‘g‘ri chiziqlar hosil qilib tikiladi. Bu chok mashinada ham tikiladi, mashina choki popur nomi bilan mashhurdir. Zanjir choki bilan ko‘pincha jiyaklar, bezak buyumlari ning hoshiya lari, shuningdek yirik kashtalar tikiladi. Samarqand, Buxoro, Qashqadaryo viloyatlarida kashtalar ning asosiy qismi shu chokda tikiladi. Kashtado‘z ilmoqli bigiz bilan kashta tikayotga nida matoning eng quyi qismidan boshlab, yuqori tomoniga tika boradi. Dastlab bigiz sanchilib matoning orqa tomoniga o‘tkaziladi, unga kashtado‘z orqa tomondan chap qo‘li bilan tutib turgan ipni ilintiradi, matoning o‘ng tomoniga chiqargach, bigiz yana sanchiladi, sirtda halqa hosil bo‘laveradi, shu tarzda halqalar zanjiri vujudga keladi. Igna bilan tikkanda esa yuqoridan pastga tomon tikiladi. Ignaga o‘tkazilgan ip matoning sirti da chap qo‘l bilan ushlab turiladi, sanchilib chiqqan igna bilan halqa hosil qilinadi. Boshqa choklar bilan tikilgan yirik kashtalarning hoshiyalari, gul va barglarning asosoiy shoxchalari, bandlari va shunga o‘xshash kashta elemantlari qadimdan shu usulda tikiladi. Kashta tikishning bunday usuli bilan zamonaviy liboslarni badiiy bezatish hozirgi kunda juda urf bo‘lib bormoqda. Kashta tikishda iplar rangi tikilayotgan mato rangiga moslab tanlab olinadi, shuningdek libos bo‘laklarida naqshlar shakli kompozitsiyasi tuzib olinadi. Mato rangi iliq rangda bo‘lsa tanlangan iplar rangi ham iliq tuslarda 3

bo‘lishi lozim, naqshlarni zanjir choklar bilan to‘ldirishda yonma-yon joylashgan iplar rangi bir-birini to‘ldirib turishi lozim. O‘zbekistonda sanama kashtaning iroqi turi tarqalgan. Matoga gul-naqsh, tasvir konturi chizilib, kashta erkin tikilaveradi. Arqoq va o‘rish iplari kesishtirib to‘qilgan mato (polotno, bo‘z shaklida to‘qilgan mato)ga tikiladi. Chunki, bunday mato iplarini sa nash qulay. Bunday kashta gullari geometrik shakllar (uzun, qisqa, to‘g‘ri chiziqlar)dan iborat bo‘ladi. 2-rasm, d da sanama kashta tikish usuli ko‘rsatib o‘tilgan. Chamak chokidan (2-rasm, e ) ipi sitilib chiqmaydigan, qattiq to‘qilgan matolarda, movut, baxmal kabilarda, ko‘ylak, yubka, jaket, nimcha etaklarini, yeng, yoqalarning chetlarini be zab tikishda qo‘llaniladi. O‘ngdan chapga tomon tikilib, iplarning ranglarini turlicha olib libos bo‘laklarini rangli hoshiyalar bilan bezatishda ko‘p foydalaniladi. Erkin kashta usuli (2-rasm, f ) har qanday matoga tikilaveradi, bunday kashtalarning gullari turlicha bo‘lishi mumkin. Mo‘ljallangan gul chok bilan sidirg‘a qoplanadi, matoning orqa to- 2-rasm. Chok turlari va tikilish usullari: a – bigiz yordamida tikila- digan zanjir chok, b – igna yordamida tikiladigan zanjir chok, d – sanama kashta choki (iroqi), e – chamak chok, f – erkin kashta, g – ilmoqli chok. monida esa shu gulning konturi hosil bo‘ladi. Bu chok yo‘g‘on ip (mulina) yoki jun iplar bilan tikiladi. Ranglar o‘yini orqali kontrast hamda bir-biriga rang tusi bilan yaqin iplardan tikilib kashtaning jozibadorligini yanada oshirish mumkin. Bunday kashta turi ichki kiyimlar, ko‘ylaklar, ust kiyimlarni be- zashda juda keng qo‘llaniladi. Kashtado‘zlikning yana bir bezak choklaridan biri ilmoq li chok bo‘lib u gorizontal yo‘nalishda chapdan o‘ngga yoki yuqoridan pastga tomon tikiladi (2- rasm, g ). Ip o‘tkazilgan igna avval o‘ng 4a gb f d e

tarafdan, ipni chap qo‘l barmog‘i bilan ushlab turib, igna yuqori tomondan pastga tikkasiga sanchiladi. Igna sug‘urib olinayotgan paytda ip qo‘yib yuboriladi, bunda ip igna ostida qolishi lozim, shu tarzda halqa hosil bo‘ladi. Bunday chokni nafaqat to‘g‘ri chiziq bo‘ylab, balki aylana bo‘ylab ham tiksa bo‘ladi. Ilma choki odatda kashtalarning hoshiyalarini tikishda ishlatiladi, bunday chok bilan ti kish usuli ko‘proq Farg‘ona vodiysida keng tarqalgan. Kashtachilik sa’nati va uning qo‘llanilishi Kashtachilik san’ati ko‘p asr lik tarixga ega. Qadimda yoq kashtalar mavjud bo‘lgani haqi da arxeologlarning topilmalari guvohlik beradi. Bu turli shakl va hajmdagi naqshlar, hamda zardo‘zi texnikasi bilan baja rilgan kostum fragmentlari dir. Zardo‘zlik va boshqa kashtachilik turlari bilan ko‘proq ayollar shug‘ullanib, turmushda foydalaniladigan jihozlar yarat ishgan, qolaversa ijtimoiy mavqega ega shaxslar libosi zardo‘zi texnikasi bilan bajarilgan. O‘zbek xalk kostumlari forma, bezak, rang borasida juda xilma-xillikka ega bo‘lgan. Dekor – serjilo va takrorlanmas rang va naqshlar majmuasi, kashta – bu katta va qiziqarli dunyo, o‘ziga xos bilimlar va ijodiy fikrlar akademiyasidir. Kashtachilik eng qadimiy san’at turlaridan bo‘lib, ayollarning kundalik hayotida katta rol o‘ynagan va ular o‘z orzu-istaklari, ezgu niyatlarini kashta orqali buyumlarda aks ettirganlar. Kashtaning diqqatga sazovorligi faqatgina uy jihozlarida mavjudligida emas, balki, uning an’anaviy qadriyatlar sifatidagi tarixda tutgan o‘rnidadir. Qadimda oilada qiz uzatilayotganda albatta kashtalar bilan bezatilgan buyumlar tayyorlanib, sarpolariga qo‘shib qo‘yilgan va bu muhim an’analardan hisoblangan. Kashtachilik qo‘l ishi bo‘lib, O‘zbekistonning deyarli barcha viloyatlarida saqlanib qolgan. Kashtachilik san’ati O‘zbekistonda ko‘p yillar davomida rivojlangan. Respublikaning har bir viloyatida o‘ziga xos ornament va kashta choklari vujudga kelgan. Kashta muzeyini yettita lokal tiplarga ajratish mumkin: Toshkent, Pskent, Samarqand, Buxoro, Shaxrisabz, Farg‘ona hamda Surxondaryo va qashqadaryo kashtalari. 5

Kashtachilik usullari, naqshlari, ularning rang tasvirlari avloddan avlodga o‘tib rivojlandi. Kashtalar asta-sekinlik bilan yaxshilanib bordi va takrorlanmas xarakterlarga ega bo‘lgan kashta namunalari vujudga kela boshladi. Quyidagi sxemada o‘zbek kashtalarining o‘zaro bog‘liqlik klassifikatsiyasi be rilgan (1- sxema). Agar kashta san’atining markazlarini alo hida qarab o‘tadigan bo‘lsak, u holda, avvalo Buxoroni ko‘rib chiqish lozim. Bu shahardagi kashtalar turli xil va ayniqsa, ko‘p variatsiyaga ega. Asosan bu yerda kashtaning yo‘rma usuli bilan tikilgan, juda yorqin palitraga ega bo‘lgan buyumlar, so‘zanalar keng tarqalgan (3-rasm). Shaxrisabz Buxorodan keyin turadigan kashta markazlaridan biri hisoblanadi, boshqalarga o‘xshamagan variatsiyalar mavjud va ular asosan kanda-xayol texnikasida bajarilgan, ayrim hollarda bosma, yo‘rma, iroqi usullarida betakror motivlar, kashtalangan bu yumlar ham uchraydi (4-rasm). Samarqand kashtalari viloyatlar bo‘yicha oraliq holatni egallaydi. Bu yerda ham kashtalar va texnika usullari ko‘p variatsiyali bo‘lib, bir vaqtning o‘zida bir nechta kashta usul laridan foydalanib yaratilgan chiroyli kompozitsiyalarni uchratishimiz mumkin (5-rasm). Toshkentda kashtaning bosma usuli keng 4-rasm. Kanda- xayol ( a , b – tarqalgan, hoshi yalar uchun yo‘g‘onroq ipvariant). larda kashtalangan ochiq yo‘rma, go hida od diy yo‘rma usullari uchraydi. O‘simlik naqshlari 6b3-rasm. Yo‘rma chok a Nurota kashtalari deyarli tabiiyga o‘xshab ketuvchi rangli gul novdalari, turli o‘simlik naqshlari bilan ajralib turadi.

5-rasm. Bosma chok variantlari. bilan bajarilgan Toshkent buyumlari Nurota buyumlariga ozgina o‘xshab ketadi, lekin kashtalardagi gul novdalari va rangining unchalik yorqin emasligi bilan farqlanadi. 7 4.1- sxema. Kashtalarning klassifikatsiyasi Bosma (so‘zana) Barcha viloyatlar Barcha viloyatlar Farg‘ona Krest texnikasi Xomdo‘zi Zirado‘zi (yoki donacha) Zardo‘zi-zamindo‘zi Zardo‘zi-guldo‘zi Qobuli Tahrir Dutarafa Yaktarafa Yarim krest texnikasi «Sanama» kashta turi «Chizma» kashta turi «Tirma» kashta Samarqand, Urgut, Buxoro Buxoro, Samarqand Buxoro, Nurota, Samarqand, Farg‘ona, Toshkent, Shahrisabz Buxoro, Shahrisabz Samarqand, Qarshi, Boysun, Surxondaryo Chok «lesenka» Kanda-xayol Iroq Ilmoq Xomdo‘zi Zardo‘zi Tagdo‘zi Yo‘rma Piltado‘zi Zaxmash daroz, zaxmash lunda Chinda-xayol (do‘ruya) Kashta

XIX asr oxiri XX asr boshlarda O‘zbekiston aholisining kundalik hayotida kashta katta rol o‘ynagan. Kashtalardagi rangorang dekorlar nafaqat o‘sha vaqtlarda, balki hozirgi kunda ham ko‘zni quvontiradi. Ma’lumki, do‘ppi, an’anaviy erkak va ayollar choponi (to‘n, chakmon), jiyak, kelinlar ro‘moli, belbog‘, ko‘ylak, undan tashqari ayollar etigi va tuflilari kashta bilan bezatilgan (6-rasm). Ularda ishlatilgan to‘g‘ri burchakli, markaziy, to‘g‘ri chiziqli, geometrik, o‘simlik, rapportli, o‘simlik va zoomorf kabi kashta kompozitsiyalarini sanab o‘tish mumkin. Kompozitsiyalar eng ko‘p qo‘llaniladigan asosiy kashta choklaridan biri bosma, ikki tomonlama chok – duruya, izma chok – ilmoq, iroqi, kandaxayol, po‘ta, ikki tomonlama bosma chok – xomdo‘zi, yo‘rma, baxmalchok (po‘ta) – mashina choklari yordamida yaratilgan. a b d e 6- расм . Texnika usullar va chok turlari: a – «Bosma», b – «Iroqi», d – «Yo‘rma», e – «Zardo‘zi-guldo‘zi». Kashta kamdan kam hollarda bir turdagi kashta tikish usuli bilan yaratiladi. Odatda bitta buyumda turli kashta choklari ishlatiladi, bu unga jilo va turli- tumanlikni bag‘ishlaydi. Masalan, iroqi usuli yozuv chokidan keyin paydo bo‘lgan. Iroqi yozuv chokka nisbatan tezroq bajariladi va fakturasining zichligi, pishiqligi, yorqin dekoratsiyaga egaligi bilan e’tiborni tortadi va buyumlarda ular birgalikda ishlatilsa, ajoyib namunalar paydo bo‘ladi. Yuqorida ta’kidlanganidek, o‘simlik, geometrik, zoomorf kabi naqsh turlari keng tarqalgan. Ular mayda, o‘rtacha, yirik, shu bilan birga tikish uchun turli rangdagi, yo‘g‘onlikdagi va turli sifatdagi iplar bo‘lgan. O‘simlik naqshlari tabiat kuzatuvi asnosida vujudga kelgan. Geometrik ornamentlar, masalan, aylana, krest, romb – barcha xalqlar an’anaviy san’atida keng tarqalgan Quyosh ramzini ifodalaydi. Uchburchak – ajralish ramzi, kvadrat – olamning to‘rt tomoni va abadiylik ramzi. Spiral – aylanuvchi disklar, yulduzlar, zigzag – himoya ramzidir. 8

Kiyimga kashta tikishda turli ornamental yechimlarga e’tibor qaratish lozim, masalan, asosiy mato ko‘rinmas darajada kiyim detallarining butun yuza qismi kashtalanadi, yoki kashta kiyim detallarining ayrim qismlarida kompozitsion markaz sifatida joylashtirilishi mumkin. Zamonaviy dizaynerlar qo‘llayotgan dekorlar ilgari kiyim, so‘zana, gilamlar, olachalarni bezagan. Turli kashta tikish usullaridan foydalanganlar: kanda-xayol, bosma, yo‘rma, suv chok, iroqi va boshqalar. So‘zanalarning katta qismi asosan yo‘rma chokida bo‘lib, o‘simlik va geometrik ornamentatsiya bilan beza tilgan. Hozirgi moda yo‘nalishi kundan kun o‘zgarayotgan paytda har bir tikuv korxonalari iste’molchilar uchun sifatli, chiroyli va raqobatbardosh mahsulotlar yaratish va ishlab chiqarishga hara kat qiladi. Dekorativ motivlarning semantikasi O‘zbek xalk kostumlarining tashqi dekorativ yechimining badiiy tahlili quyidagi xulosalarga kelishga imkon beradi, ya’ni eng oddiy elementlar – rang, chiziq, simvolik ornamental belgilar – o‘zlarida muhim ma’nolarni aks ettirgan, hayot va o‘lim, kun va tun, Yer va osmon, ezgulik va yovuzlik tushunchalariga ko‘plab etnograf va san’atshunoslarning fikrlariga ko‘ra qadimgi xalqlar ishonib yashashgan. Dekorativ elementlar katta bo‘lmagan ornamental motiv yoki minikompozitsiya sifatida ingichka, naqshli jiyaklarda ham bo‘lgan. Ayrim hollarda dekorlar matoning katta maydonini egallab, kelgusi avlodlarga milliy qadriyatlarni yetkazish bo‘yicha nafaqat kommunikativ funksiyani, balki, bir vaqtning o‘zida himoya belgisini ham bajargan. Boshqa tasviriy mifologemalar nazarimizda, dunyoning tug‘ilishi, hayot tasdig‘i, uning siklli ekanligi va barhayotligi kosmogonik afsonalar asosida vujudga kelgan. Ular vertikal- gorizontal yoki rapportli kompozitsiyada bo‘lib, matoda faktura (oltin, kumush) bo‘lib tasvirlangan. Material (oltin, kumush, ipak) va ranglardagi turli ramzlar va mifologemalar o‘zbek kiyimlarida dekorativ kompozitsiya sifatida qo‘shimcha ma’no va nyuanslarni bildirgan. Zar yoki kumush iplar bilan kashtalangan naqshlar, masalan, kelinlarning kelinlik libosidagi jiyak (zehikurta)dagi naqshlar kiyim 9

egasini yuqori ijtimoiy mavqega egaligini ko‘rsatgan. Shuning uchun ayollarning kostumlarida tilla keng qo‘llanilgan, tilla ko‘plab xalqlarda Quyosh nuri va barhayotlik ramzini anglatadi, balki o‘zbek xalqining hamma yorqinlik va yaltiroqlikka bo‘lgan mehrini shu bilan izohlash mumkindir. Qizil rang, kelinlar va yosh ayollar liboslarida keng tarqalgan, nazarimizda bu rang Ona Yer, ha yot boshlanishini anglatgan va turli xil ornamental kompozitsiyalar uchun fon sifatida ishlatilgan. Ko‘k rang, xitoy va turk afsonalarida osmon ramzini anglatadi, respublikamizning sharqiy viloyatlarida o‘ziga xos vazifalarda ishlatilar edi, masalan, oilada bir inson vafot etganda 7- rasm. Ayyollar ko‘ylagi. ko‘k kiyish udumlari shular jum- lasidandir. Qora rang sharqiy viloyatlarda o‘ziga xos ma’noga ega bo‘lib, bu motam belgisini ham anglatgan. Oq rang, hamma viloyatlarda qorong‘ilik, yovuzlik, johillik kabilarga xuddi yorug‘lik, olov singari kirib, yangilanish, ezgulik ma’nolarini olib kirgan. Shu ning uchun ham kelinning asosiy kelinlik libosining ichidan kiyiladigan ko‘ylaklari oq rangda bo‘lgan, bu albatta, yangi yorqin hayot sari yo‘l ma’nolarini anglatgan. Qizil rangdagi liboslar esa, hayoti ning yangi sifatlarini ochish va avlodlar bardavomligini ta’minlashini bildirgan (7- rasm). Ustki ko‘ylaklarning dekorativ bezagi sifatida birinchidan, kashtalangan jiyak (peshikurta, zehikurta), ikkinchidan esa, ichki kelinlik liboslarining uzun yeng uchlaridagi turli kashtalar xizmat qilgan. Rangli kashta kelin libosining yengida dekorativ bezak sifatida qo‘llanilib, o‘rtacha 30–45 sm2 maydonni egallagan. Uning dekorativ tashkiliy qismini bir nechta ornamental tizim tashkil etgan, bunda uzluksiz to‘lqinsimon yoki zigzag chiziqlarning bo‘lishi xa rakterlidir. Bitta yoki ikkita motivning ketma-ketligi, ya’ni Quyosh belgilari: aylana, ko‘p qirrali, nursimon gul. Ular ham o‘z o‘rnida zigzag chiziqlar kabi o‘simlik motivlari – yaproqlar, kurtaklar, shoh-shabbalar, gullar bilan tasvirlangan. 10

Boshqa ornamental tizimda ma’no va diqqat ko‘p bora takrorlanadigan va markaziy kompozitsion joyni egallagan bitta yirik motivga qaratiladi. Odatda, bunda quyosh motivi, dumaloq shakldagi gul ko‘rinishida berilib, u gohida sakkiz qirrali yulduz, 8-rasm. Sakkiz qirrali yulduz mokrest, ko‘p yaproqli gul, romb- tivi tasvirlangan jiyak fragmenti. simon shakl sifatida tasvirlangan (8- rasm). XIX asrda markaziy viloyatlardagi ustki ko‘ylaklarda asosiy bezak sifatida to‘qilgan keng (4–6 sm) jiyak ishlatilgan (peshikurta). U bo‘yin o‘mizidan o‘tib, ko‘ylak etagigacha tushgan. Jiyakning vertikal yo‘nalishi bo‘ylab ornamental belgilar, motivlar va katta bo‘lmagan ornamental kompozitsiyalar tasvirlangan. Ular ichidagi eng ko‘p uchraydigan ornamental ramzlar bu ajdarho va ilon, hosildorlik xudosi va turli naqshlar edi. Ilon yoki ajdarho obrazlarining traktovkasi asosan shartli S simon belgi bilan ifodalanardi (9-rasm). Hosildorlik xudosi esa, oval yoki rombsimon edi. Matoning naqshi, ya’ni kompozitsion tuzilishi oddiy (masalan, chiziq-chiziq chit) yoki aksincha, murakkab naqshlar (abrli shoyi lar kabi) yuqori dara- 9-rasm. S simon belgi tasvirlangan jiyak fragmentlari. jadagi improvizatsiya ga ega. Bu yerda birinchi planda naqshli kompozitsiyalar ning emotsionalpsixo logik interpretatsiyasi, ularning obrazli rangi va estetik jihatlari turadi. Ana shundagina u dekorning asosiy tashkil etuvchisiga aylanadi va matoning obrazli tuzilishiga yuqo ri intonatsiyali ma’no va kamalakning jarangdor, gohida sokin ranglarini beradi. Tabiatga bo‘lgan cheksiz muhabbat Buxoro tikuvchilarining kashtalarida o‘z aksini topadi, ularning naqshlariga turli zamon 11

ramzlari va shakllari singdi rilgan. XIX asrdagi Buxoro so‘zanalari gul va o‘simlik motivlariga boy ekanligi bilan ajralib turadi. Daraxtlar, gullab turgan novdalar, chinni gul, lolaqizgaldoq, pion, 10-rasm. So‘zana. Buxoro. xrizantemalar borliqning cheksiz chiroyini, go‘zalligini tasvirlaydi. Ulardagi ayrim gullar o‘zida tabiatning gullab yashnashini aks ettiradi. Gullar – muhabbat va ishonch, mevalar – hosildorlikni ifodalaydi (10-rasm). «Takiyapush» g‘ijduvon kashtachili gining Buxoro davlat badiiy-arxitektura muzeyida XIX asrning ikkinchi yarmida tikuv - chi ayol tomonidan yaratilgan ot ustidagi chavandoz kashtasi mavjud. Bu syujet afsonaviy baxt qushi bilan bog‘liq. Afsonaga ko‘ra davlat hukumdorsiz qolgan paytda «baxt qushi»ni osmonga uch marta uchirishar ekan, agar qush uch marotaba ham bir kishining boshiga qo‘nsa, uni hukmdor deb saylashar ekan. Shu tariqa kashta tikuvchilar baxt qushini orzular va istaklar ramzi sifatida tasvirlashar edi. So‘zanalarda kamdan kam hollarda ramziy ma’noga ega bo‘lgan chayon obrazlarini ham uchratish mumkin. Xalqning nazariga ko‘ra, bu obrazni so‘zanalarda tasvirlash orqali yangi turmush qurgan yosh oilalar hayotini zaharlovchi, g‘arazli niyatdagi kimsalardan asrash turadi. Baliq xalqda «Luqmai-halol» deb qaraladi, ya’ni shariat tomonidan mumkin va halol bo‘lgan taomni iste’mol qilishni anglatadi, shuning uchun ham u tozalik ramzidir. O‘zbek dekorlarining kostumdagi xususiyatlari Xalq kostumi qadimgi dekorativ elementlardan ma’lumot beruvchi madaniy boylik, yangi zamonaviy liboslarni yaratishdagi ijod manbai hamdir. Qadimgi xalq kostumlaridagi har bir dekorativ element takrorlanmas, original, o‘ziga jalb qiluvchi va turli ramziy ma’nolarga egadir. Kashtani biz do‘ppi, an’anaviy erkaklar va ayollar choponlari (chakmon), jiyak, kelin ro‘moli, belbog‘, ko‘ylak, ayoll ar etigi va tuflilarida uchratishimiz mumkin. Ular ning tikilish usullari ham turlicha: suv chok, zardo‘zi, yo‘rma, iroqi va boshqalar. 12

Kostumlarda aralash texnika ham qo‘llaniladi, masalan, yoqa, yeng uchi, etak iroqi, kostumning boshqa qismlari yo‘rma chok bilan bajarilishi mumkin. Ma’lumki, XIX asr oxiri XX asr boshlarida kashtachilik o‘zbek oilalarida muhim o‘rinni egallagan. Dekorning serjiloligi nafaqat o‘sha davrda, balki bugungi kunda ham diqqatga sazovordir. Albatta boshqa xalqlar ham milliy dekorativ elementlarga ega, lekin O‘rta Osiyo dekorativ elementlari o‘ziga xos. Shuning uchun ham ayni paytda dizaynerlar zamonaviy liboslarga milliylikni mohirona qo‘llab ham raqobatbardosh, ham milliylik ruhi ufurib turadigan zamonaviy liboslar yaratishmoqda. Konstruktiv yechim, shakl, mato tanlovi, uning kolorit yechimi, texnologik tayyorlanish jarayonlari kostum yaratishdagi asosiy bosqichlardan hisoblanadi. Astarsiz kostum detallariga kashta tikishda ayrim hollarga e’tibor qaratish lozim. Bunda kashtani yoqa, manjet, cho‘ntak qopqog‘i kabi detallarga tikish tavsiya etiladi. Dekor libosning old yoki ort bo‘laklariga tikilsa bunda albatta astar qo‘yilishi lozim, bunda gigiyenik, ergonomik va estetik funksiyalar ko‘zda tutiladi. Yuqorida ta’kidlanganidek, kashta ham kundalik, ham boshqa marosim kos tumlarida qo‘llaniladi. Kashta o‘z ko‘rinishini uzoq vaqt saqlashi, tashqi ta’sirlarga ko‘p uchramasligi u kostum detalining qaysi joyiga biriktirilganligiga bog‘liq. Masalan, kashta pidjak, ustki ko‘ylaklarning uzun yengining uchlarida bo‘lmagani ma’qul, chunki u kostum ning tashqi ta’sirlarga ko‘p beriladigan ekspluatatsion qismi hisoblanadi. Zardo‘zi texnikasida albatta zar, kumush iplardan foydalaniladi. Zardo‘zi texnikasi bilan biriktirilgan dekorativ elementlar liboslar ning asosan ustki qismlariga qo‘llanilgani ma’qul. Yuqorida ta’kidlanganidek, dekortiv elementli zamonaviy libosni loyihalashda va yaratishda konstruktiv yechimlarni hisobga olish kerak. Dekorni bevosita kostum detaliga kashtalash yoki qoplama usulida o‘rnatish mumkin. Qoplama usulida dekor alohida bir matoga kashtalanadi va libosning asosiy detaliga tikib qo‘yiladi. Yaratilgan buyum yuqori sifati, formani yaxshi saqlashi, buyum tashqi ko‘rinishining talablariga mosligi kabi xususiyatlarga ega bo‘lishi uchun bu usullarning har ikkalasi ham, mehnat va e’tiborni talab qiladi. Dekorni tikishda 13

matoning yuvilganda kirishishi, cho‘zilishi kabi fizik-mexanik xususiyatlarini, matoning to‘qilish texnologiyalarini, dekor ipining rang mustahkamligi, ishqalanishga ta’sirlarini ham inobatga olish zarur. Chunki, buning zamirida asosiy narsa, chidamlilik va estetik go‘zallik turibdi. Kiyimni tashkil etuvchilari (detallari)ning bir umumiylikka, uyg‘unlikka egaligi kostum kompozitsiya asosini hosil qiladi. Kostum shaklining qanchalik darajada namoyon bo‘lishi kompozitsion yechimga bog‘liq. Agar asosiy hajmlar va bezaklarning uyg‘unligi, hamda kostumning umumiy proporsiyasi bo‘lmasa hech qanday dekor uni chiroyli qila olmaydi. Kompozitsiyaning komponenti sifatida shakl, siluet, chiziqlar (konstruktiv va dekorativ), rang va bezovchi elementlar (dekor) tushuniladi. Demak, libos yaratishda, uni turli dekoratsiyalar bilan bezashda, albatta, yuqoridagi talablarni inobatga olish zarur, shundagina raqobatbardosh, ehtiyojni qondira oladigan bejirim va chiroyli buyumlarni yaratish mumkin. Zamonaviy kostumda ornament rangining xususiyatlari Kostumda rang kompozitsiyasini yaratishda dekorativ elementlar, rang va atrof- muhit muhim rol o‘ynaydi. Shunga bog‘liq holda spetsifik kompozitsiyaning qurilishi dolzarb hisoblanadi. Kostumning koloristik yechimini izlashda jiddiy muammolarga duch kelish mumkin, bunda nafaqat tanlangan ranglarning uyg‘unligi, balki tashqi omillar ham mavjud – vazifasi, vositalar, inson yoshi va nihoyat, dekorativ elementlar. So‘nggi omil ayni vaqtda juda katta ma’no va qiziqishga ega. Kostumda rang kompozitsiyasining uyg‘unligini quyidagi jihatlar bilan aniqlash mumkin, ya’ni kostum inson obraziga, uning individual xususiyatlari soch, tana, ko‘z rangiga qanchalik darajada mos tushganligi shular jumlasidandir. Ma’lumki, o‘zbek milliy dekorativ elementlari serjilo, ular insondagi rang xarakteristikasini takrorlashi mumkin, masalan, ko‘k rang bilan ishlangan naqsh insondagi ko‘k rangdagi ko‘zlarga, to‘q jigarrang esa shunday rangdagi sochlarga mos keladi. Kostum rangi albatta shu nyuanslarni hisobga olishi lozim va ularni kontrast yoki o‘xshashlik prinsiplari bilan uyg‘unlashtirishi kerak. 14

Liboslardagi uyg‘unlik ishlab chiqarishda kiyimlar kompleksi uchun ma’lum bir rang gammasini yaratish bilan amalga oshiriladi, rang gammasi ikkita-uchta rang asosida quriladi, bunda ranglar turli yorqinlikda xarakterga ega bo‘lishi mumkin. Ayni o‘zbek dekorlari ikkitadan ortiq ranglarda bo‘lib, ular tabiat ranglari bilan aloqador va ular insonlarni ruhlantirib, shaxs individualligini ifodalashga qodir. Ma’lumki, bolalar kiyimini konstruktiv-texnologik loyihalash murakkab jarayonlardan biri hisoblanadi. Birinchi o‘rinda, bolalar kiyimi fizik-ximik va ergonomik talablarga yuqori darajada javob berishi lozim. Masalan, bolalar kiyimini iloji boricha tabiiy materiallar asosida yaratish lozim. Estetik jihatdan bezashga kelsak, albatta, bolaning psixologik va fiziologik holatiga qarab mos keladigan ornamentni tanlash muhim vazifalardan hisoblanadi (1-jadval). 1-jadval. Insonning o‘zaro psixologik va fiziologik bog‘liqlik holatlari jadvali Rang Namoyon bo‘lish Fiziolo gik Assotsia tiv Psixologik Qizil Tezkor, yorqin Issiq, hayajon Revolutsi ya, yong‘in, shovqin Qaynoq tuyg‘u, aktivlik, hasad Sarg‘ishqi zil Yorqin, ko‘zga tashlanadi gan Tushku n- lik, haya jon Quyosh, tantana Qo‘pol, yuqori energiyali Sabzi rang Yorqin, ko‘zga tashlanadi gan Tajang Quyosh botishi, kuz Notinchlik, harakatchanli k To‘q sariq Yaltiroq, ko‘zga Jo‘shqin lik Quyosh chiqishi, Baxt, hayot, unumdorlik 15

tashlanadi gan qu yosh, oltin Sariq Yaltiroq Hastalik Yorug‘li k, limon Quvonch, shodlik Sarg‘ishya shil Yaltiroq Tinchli k Bahor Umid, nimjon Yashil Qat’iyatsiz lik, neytral Osudali k O‘simlik , daryo Tinchlik, muvozanatlas hish Ko‘k Harir Salqin Uzoqlik Muvozanat, tinchlanish Siyoh rang Zich havo Iliq havo Binafsha Tantana, motam O‘zbek milliy dekorativ elementining har birida kamalak ning yetti rangi, betakror naqsh va ma’no ifodalanadi. Demak, dekorlarni kostumga qo‘llaganda inson yoshiga, tabiat faslla riga mos keluvchi sifatlarini e’tiborga olish lozim. Har bir viloyatda eng ko‘p tarqalgan ranglarni ko‘rsatuvchi jadval berilgan (2-jadval). Jadval milliy ko‘ylak, jiyak, paranji, kultapushak (ayollar bosh kiyimi), qo‘lro‘molcha, mahsi (ayollar etigi va tuflisi), belqars (erkaklar belbog‘i), do‘ppi, doka ro‘mol (kelinlar ro‘moli) dekorlarida ishlatilgan ranglarini ko‘rsatadi. 2- jadvaldan kelib chiqib, turli xulosalarni chiqarish mumkin. Ya’ni, yashil rang, tinchlik, yangilanish kabi sifatlarni anglatadi. U Buxoro, Namangan, Xivadan tashqari hamma viloyatlarda uchraydi. Siyoh rang – iliq havo timsoli (Samarqand, Surxondaryo, Buxoro, Namangan va Qashqadaryo). Bunday rangga boy dekorlarni bolalar kiyimida qo‘llash maqsadga muvofiq. 2-jadval. O‘zbek xalq buyumlari va kashtalarida ishlatilgan iplar rangining viloyatlararo tahlili № Viloyatlar 16

1 Qiz il Qizil Qizil Qizil Qiz il Qi zil Qi zil Qi zil Qiz il 2 Sariq Sariq Sari q Sari q Sar iq Sar iq Sar iq Sari q 3 Yas hil Yashi l Yashi l Yash il Yas hil Yas hil 4 Siyoh rang Siyo h rang Siy oh ran g Siy oh ran g Siyo h rang 5 Oq Oq Oq O q O q 6 Ko‘ k Ko‘k Ko‘ k Ko ‘k 7 Qor a Qora Qor a Qo ra 8 Hav o rang Hav o ran g Hav o rang 9 Och push ti Och pus hti Och pus hti 1 0 To‘ q qizil To‘ q qizi l 1 1 Pus hti Pusht i 17Toshkent Samarqand Farg‘ona Xorazm Surxondaryo Buxoro Namangan Xiva Qashqadaryo

1 2 Jigarr ang Jigarr ang 1 3 Sabzi rang Sab zi ran g 1 4 Kulra ng Ma’lumki, yoz va bahorgi kiyimlar qishki ustki kiyimlardan ajralib turadi, ranglarining yorqinligi, yashil maysalar, ko‘k osmon, daryo suvi, quyosh nurida yaltirayotgan qum ranglari bilan umumiy bir uyg‘unlikka, hamohanglikka ega. Qishki kiyimlarning kompozitsion yechimi ko‘p hollarda ranglarning to‘qroq va ochroq, sovuq va iliq kabi nisbiy munosabatlariga asoslanadi. Bunday nisbatdagi va rangdagi dekorativ elementlarni biz barcha viloyatlarda topishimiz mumkin. 2. Tabiat manzaralarini kiyimlarda qo‘llanilishi Tabiat manzaralarini peyzajlar, gullar va daraxtlar tasvirini libosda mohirona qo‘llanilishi turli xil millatlarning milliy libosiga xosdir. Azaldan tabiatsevar xalqlar manzaralar, manzaralarda uchraydigan nabotot olami tasvirlarini, stilizatsiyalashgan holatlarini naqshga tushirib, qo‘llab keladilar. Tabiat manzaralarining libosda nafis aniqlik bilan aks ettirilishini yapon xalqi kimonolarida ko‘rishimiz mumkin (11-rasm). Yaponlar o‘z kimonola rida go‘zal tabiatlarining manzaralarini aks ettirar ekan, ranglarni mohirona uyg‘unlashtirish orqali so‘lim bog‘lar, daryolar, tog‘u dashtlar, gullayotgan Sakura daraxtlari, bahoru yoz, kuzu qish manzaralarini juda aniqlik bilan ifoda etish- lari tahsinga sazovordir. Manzaralardan par- 11-rasm. Yapon chalarni libos kompozitsiyasida qo‘llanilishi kimonosi. jarayonida simmetriyadan ko‘ra ko‘proq 18

asimmetriya qonunini ifoda etilishi libos kompozitsiyasini jonliroq chiqi shiga yordam beradi. Kompozitsiyalarda shakl va ranglar mutanosibligi bir-birini to‘ldirib, barcha unsurlar bir-biriga uyg‘unlashgan holda aks ettirilishi maqsadga muvofiqdir. Manzaralarda kompozitsion yaxlitlik yaqqol ifoda etib turishi, kompozitsion markaz, hukmron va bo‘ysunuvchi unsurlarning joyida qo‘llanilishi libosning badiiy qimmatini belgilaydi. Ba’zan libosning rang-tasvirli bezalishi, uni nafis san’at asariga ham aylanishiga imkon yaratadi. Rang-tasvir fani kursini o‘tagan va o‘z ustida tinmay ishlaydigan, rang «ko‘ra oladigan», o‘ziga xos qobiliyatga ega liboschirassomlargina o‘z ijodiy ishlarida tabiat manzaralarini yuqori aniq lik va nafosat ila aks ettirishga qodirlar. Tabiat manzaralarini aks ettirishda bir qator badiiy ishlov berish texnologiyalaridan foydalansa bo‘ladi, bu ishlarda gobelen, kashta, batikning turli xil usullari qo‘l kelishi mumkin. Texnikani ham aralash tarzda qo‘llash ishlarning o‘ziga xos bejirim chiqishiga yordam beradi. Masalan, kashta va biser- munchoqlarda tikish, gobelen va kashta, yapon kimonolarida ko‘p qo‘llaniladigan usullardan batik va zardo‘zlik, batik va kashta usullari tabiat manzarasini aniq va jonli chiqishiga yordam beradi. Go‘zal tabiat, so‘lim go‘sha, gullarga burkangan qir va adirlar, daraxtning nafis gullagan payti, fasllar jilosini matoda yaqqol aks ettirish uchun batik texnologiyalaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Batik texnologiyasining asoschilari deb Indoneziya xalqi etirof e’tiladi. Oq rangli ipak yoki paxta tolali mato ustiga, XVII asrda kashf etilgan bir yoki bir necha burunchaga ega «chan ting» nomli metall ingichka naychani bambukga bog‘lab, maxsus eritilgan mum to‘ldirilgan holda naychalardan quyilib tasvir tushirilgan. Mato bir necha soatlarga rangli bo‘yoqga bo‘ktirib qo‘yilgan, so‘ng, mato sekin-asta qotib qolgan mum egib sinib qolmasligini ta’minlab, o‘girilib turilgan. Mato bo‘yoqdan olinib, quritilib, so‘ng mumning keyingi qatlami tushirilgan, shunday usul bilan tasvirlar bosqichma-bosqich tushirib borilgan. Matoga tushirilayotgan tasvir ochdan to‘q ranglarga qadar bir necha bosqichlarda bo‘yalgan. Bo‘yalishning so‘nggi rangi bu 19

to‘q jigarrang va qora bo‘lgan. Jarayon tugashi bilan mato yaxshilab quritilib, mumni matodan olish jarayoniga o‘tilgan, buning uchun matoni suv qaynab turgan idishga solingan. Sekin-asta eritilgan mumni qo‘lda tasvir tushirish usul larini taxta yoki metall qolip lar egallab batik jarayonini birmuncha oson lashtirdi. Batik ishlari uchun kerakli ashyolardan taxta ramka, ipak yoki krepdeshin mato, mo‘yqalamlar, maxsus naysimon shisha, ani lin bo‘yoqlari turli kattalikda bo‘yoq aralashtirish uchun foydalaniladigan maxsus idishlar kerak bo‘ladi. Batik (batik) so‘zini indoneziya tilidan tarjima qilinganda tik – «nuqta» yoki «tomchi», va ba – «paxta tolasidan tayyorlangan mato» ma’nosini beradi. Batik matolarni badiiy bezatishning turli-tuman usullarini o‘zida mujassam etadi. Issiq usulda bajariladigan batik matoga badiiy ishlov berish ning qadimgi usullaridan bo‘lib yuqorida aytib o‘tildi. Hozirgi kunda ham avvalgiday paxta tolali yo ipak matoga eritilgan mum bilan tasvir tushirilib tasvir ranglari ochdan to‘q rangga qadar bo‘yoqlar bilan bo‘yalish bosqichlaridan o‘tadi, so‘ng ish nihoyasida qotib qolgan mum dazmol urish yordamida olib tashlanadi. Bunda bo‘yal gan mato ikki tarafdan gazeta qog‘ozlari bilan yopiladi va mum erib qog‘ozga shimilib ketguniga qadar dazmol urilib turiladi. Sovuq usulda bajariladigan batik sovuq rezervlash jarayoni amalga oshirilishi bilan farqlanadi. Matoga tasvir tushirish shisha naycha orqali rezerv, ya’ni sovuq mumni surat konturi bo‘ylab oqizib chiqish orqali amalga oshiriladi. Bunda mum tushgan joy matoda rangsiz chiziq qoldiradi. Mumni turli xil ranglarga bo‘yab ham surat tushirsa bo‘ladi, bunda surat birmuncha aniqlashib grafik xarakterga ega bo‘ladi. Bo‘yoqlar rang-tasvirli texnikada mo‘yqalamlar yordamida surat konturi bo‘ylab beriladi. Tayyor ish issiq bug‘da puxtalanadi va dazmollanib, sovunli iliq suvda yuviladi. Issiq usuldagi batikdan farqli o‘laroq sovuq usuldagi batik faqat ipak matolarga yoki juda mayin paxta tolali matoga tushiriladi. Sovuq va issiq usulda bajariladigan batik keng murakkab badiiy jarayon bo‘lib rassomdan rang-tasvir mahoratini, ranglarni nafis ko‘ra bilish iqtidorini talab etadi. Barcha uddalay oladigan batik usul laridan biri esa tugunli batik bo‘lib, bu 20

usulning afzallik tomonlaridan biri rassomning ishtiyoq va qiziqishi bo‘lsa, shuning o‘zi kifoya. Tugunli batik batikning qadimiy turlaridan bo‘lib, Hindistonda paydo bo‘lgan va shu yerning o‘zida keng tarqalgan. Mato arqonlar yordamida bo‘yoqlar tegishi lozim bo‘lmagan joylari puxta qilib bir necha marta o‘ralib bog‘lanadi, so‘ngra mato to‘laligicha bo‘yoqga botiriladi. Shuningdek, qisqichlardan foydalanilsa, yoki matoning o‘zini tugun qilib ham bog‘lasa bo‘ladi. Tugunlar ichiga kichik hajmga ega buyumlar – tugmachalar, yoki toshchalarni qo‘yib bog‘lash ham turli bejirim qiziqarli naqshlar chiqishiga yordam beradi. Bo‘yoqlash jarayonidan so‘ng bu joylar rang tegmagan holda qoladi. Tugun hosil qilish jarayonida turli xil shakllar, naqshlar, aylanalar, gorizontal va vertikal chizgilar va ularning uyg‘unlashuvini hosil qilish mumkin. Erkin naqsh tushirish usuli rezerv va mumlarsiz amalga oshiriladi. Matoga naqsh va suratlarni tasvirlash mo‘yqalam yordamida bo‘yoqlarni erkin qo‘yish bilan amalga oshiriladi, ba’zi hollarda tugatilish ishlari uchun rezervdan foydalaniladi. Erkin naqsh tushirishning bir necha usullari bo‘lib, bulardan: tuzli eritmani qo‘llab chizish, rezerv bilan chizish, bosma bo‘yoqlari bilan matoga surat tushirish, moybo‘yoqlar bilan chizish kabi xillari ma’lumdir. Moybo‘yoqlar bilan chizish usulidan tashqari yuqoridagi barcha usullar ranglarni bug‘lab puxtalash jarayonini talab etadi. Hozirgi kunda turli xil akril bo‘yoqlarning ishlab chiqarilishi birmuncha batik jarayonini yengillashtirdi, chunki akril bo‘yoqlarini puxtalash qizdirilgan dazmol urish bilan amalgan oshirilsa bo‘ladi. Biroq, bunday batik usuli baribir ehtiyotlikni talab etadi, chunki bu ishni aslo yuvib bo‘lmaydi. Tayyor bo‘lgan ishni sirtiga suv tomchilari tushishidan, namlanib qolinishidan asrash lozim bo‘ladi. Aerografiya usuli o‘z navbatida bo‘yoqlarni aerograf asbobi yordamida matoga sepish usuli bilan amalga oshiriladi. Tomchilarni mayda sepilib tushishi tufayli suratni nafis chiqishiga, konturlari noaniqlashib, erib ketayotganday yumshoq tushishiga yordam beradi. Aerografiya usulida deyarli turli xil rang-tuslardan foydalanilsa bo‘ladi. Kompozitsiyada mahorat bilan andaza-trafaretlar, 21

shuningdek turli ashyolar: o‘simliklar, to‘qilgan to‘rlar, tugma va taqinchoqlarni qo‘llasa bo‘ladi, bunda o‘simliklar va boshqa ash- yolar matoga joylashtirilib ustidan aerograf yorda mida rang sepiladi. Bu usul bilan juda bejirim kompozitsiyalarga erishilsa bo‘ladi. 3. Biser tikish san’atining kiyimlarda qo‘llanilishi Munchoqlar etnik taqinchoqlarning asosiy tarkibi hisoblanadi. O‘zbekiston hududida munchoqlardan yaratilgan bunday taqinchoqlarni ayollarimiz ko‘p sevib taqib yurganlar. Hozirgi kunda Qashqadaryo va Surhondaryo vohalarida ayollar, momolar bo‘ynida milliylik aks etgan munchoqlarning turli-tumanini ko‘rishimiz mumkin. Liboslarda zardo‘zi va kashtalarga aralashtirib munchoqlar tikish urf bo‘lgan. Odatda munchoqlar qimmatbaho organik moddalardan tashkil topgan, sekin-asta texnika rivojlanib, biser ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yilgandan so‘ng shisha va polimerlardan ko‘plab miqdorda turli-tuman shakllardagi biserlar yaratilgan. Biserlar o‘lchami millimetrlarga teng bo‘lishi mumkin, ba’zi hollarda esa santimetrdan oshishi, hattoki bir necha santimetrlarga teng bo‘lishi mumkin. Hozirgi kunda biserlarning shisha, plastik va toshlardan yaratilgan turlarini ko‘p uchratishimiz mumkin, biroq biserlarning suyaklardan, shoxlar, metallar, chig‘anoqlar, durlar, korall, qimmatbaho toshlar, sintetik materiallar, yog‘och, sopol, qog‘oz va boshqa mahsulotlardan tayyorlangan turlarini ham uchratishimiz mumkin. Biserlar bilan liboslarni bezatish san’ati hozirgi kunda juda rivojlanib bormoqda, biser-munchoqlarining xilma-xilligi undan liboslarni bezatishda turlicha chok usullaridan foydalanish, shuningdek ulardan bejirim aksessuarlar, taqinchoqlar, turli-tuman zargarlik buyumlarini yasash imkoniyatini beradi. Biserlardan keng assortimentga ega buyumlar yaratish, liboslarni bezatish uchun rang uyg‘unliklarini to‘g‘ri topish, naqsh kompozitsiyasini moslab tanlashda dizaynerlardan katta mahorat talab etiladi. Liboslarga biser-munchoqlarini tikish uchun ko‘p hollarda libos to‘liq tikib olinadi va bezak uchun joy qoldiriladi. Biser-munchoqlari bilan bezatish chog‘ida 22

buyumga yo‘l-yo‘lakay naqsh tanlanib tikib ketilishi bilan birga, murakkab, rang- tasvirli kompozitsiyalarni ham avvaldan chizib olib tiksa bo‘ladi. Biser-munchoqlarini libos bo‘lagiga avvaldan chizib olingan kompozitsiyadan foydalanib tikishda, ushbu kompozitsiyaning shakllar o‘yini, ranglarni libosga moslab to‘g‘ri tanlanishi, munchoqlar katta-kichikligiga qarab, sxema chizib olinishi ta lab etiladi. Barcha tikish oldidan qilinadigan ishlar nihoyalangach bi ser tikish ishlari boshlanadi. Tikish uchun maxsus ingicha ignalar tanlanadi, ignalar biserlar teshigidan silliq o‘tib, ularni ipga tizishga mo‘ljallanadi. Biser tikish chok turlari: Birinchi usul – «oldinga ketuvchi igna» choki, biser munchoq ignaga sanchilgandan so‘ng, igna matoni teshib, kirib chiqadi, bunda biser-munchoq mato yuzasida qoladi (12- rasm). Ikkinchi usul – «orqaga ketuvchi igna» 12-rasm. choki, bunda biser-munchoqlar bir- biriga mahkamroq holda birikib turadi, ya’ni biser chokimiz zichroq bo‘ladi (13-rasm). Uchinchi usul – biser bilan surat maydonini to‘liq holda qoplash uchun ignaga bir necha biser-munchoqlar qadab olinib xud- 13-rasm. di kashta tikayotganday matoga tikib chiqish mumkin (14- rasm). To‘rtinchi usul – «biriktirib tikish» usuli, biserdan ip terib (bunda, leska – shaffof ip ishlatiladi) ikki tomoni mahkamlanadi. Matoga surat konturi qalam yoki mel bilan chizib olinadi, so‘ng biser terilgan ip naqsh 14-rasm. bo‘ylab yotqizilib chiqiladi va uchi yopiq ignalar (bulavkalar) bilan qotiriladi. So‘ngra bir yo ikki biser-munchoq bilan biser terilgan ip shu ipga perpendikular ravishda matoga biriktirib tikib chiqiladi (15-rasm). 23

15-rasm. Beshinchi usul – bu chok turi ko‘proq murakkab suratli kashtalar tikish uchun qo‘llaniladi, bunda kashta yuzidagi har bir biser-munchoq diagonal chok yordamida biriktiriladi, matoning teskari tomonida esa chok vertikal ko‘rinishda bo‘ladi (16-rasm). Ushbu chok turlaridan foydalangan holda biser- munchoqlarni libosga qadab tikiladi. Shuni aytib o‘tish joizki, biser tikish uchun naqshlar libosning shakliga, vazifasiga (kundalik yoki oqshom libosi), uning egasining 16-rasm. yoshiga, libos tikilgan mato suratiga, mato zichligiga va pishiqligaga juda bog‘liqdir. Agarda libos matosining guli ma’lum bo‘lsa (adras, gipyur va h.k.) biser-munchoqlar mato gulini va rangini xiyol takrorlab tikilsa maqsadga muvofiq bo‘ladi. Murakkab syu jetli (guldastalar, kapalaklar, mushukchalar va h.k.) tasvirlar sidirg‘a gazlamalarga tushirilgani ma’quldir. Bunda albatta libos kompozitsiyasi qonunqoidalarini o‘zlashtirgan holda, ijodga keng fantaziya va erkinlik berib, me’yor o‘lchamlariga rioya qilinib libosimizdagi jilodor go‘zallikka erishish mumkindir. 4. Zardo‘zlik san’ati texnologiyasi Zardo‘zlik – xalq amaliy san’ati va hunarmandchiligining juda qadimiy turlaridan bo‘lib, zar iplar bilan qo‘l yordamida gul ti kish kasbidir. Zardo‘zlik so‘zi forscha «zar» – tilla, «do‘zi» – tikmoq, ya’ni zar iplar bilan gul, kashta tikmoq degan ma’noni anglatadi Zardo‘zi naqshlar mahalliy va yevropadan keltirilgan qizil, si yoh rang, yashil va ko‘k rangdagi baxmallarga, ipak, atlas, movut, ingichka paxta tolali matolarga, shuningdek teri ustiga tikilgan. Yosh bolalar va ayollar liboslariga ko‘proq qizil rangdagi matolar ishlatilgan. Bu naqshlar orqali ayollar peshonabandlari, peshkurtalari, bosh kiyimlari, nimchalari, lozimlari, kavushlari, erkak va bolalar etiklari, qo‘nji kavushlar, choponlar, belbog‘lar bezatilgan. Atlas matolardan ayollar liboslari va bosh bog‘ichlari, shu ningdek erkaklar va bolalar 24

qiyiqchalari tikilgan. Toza junli movut dan yuqori lavozimdagi harbiylar kiyimlari tikilib, zardo‘zi naqsh lar bilan bezatilgan. Zardo‘zi tikish uchun avvalambor rassom va ustalar tomonidan charm yoki kartondan naqshlar kesib olingan. Naqshlar matoga joylashtirilib uning ustidan tilla yoki kumush iplardan relyefli zamindo‘zi va guldo‘zi kashtalar tikilgan. Zamindo‘zi usulida matoning butun foni zar iplar bilan to‘ldiriladi, guldo‘zi usulida mato yuzi fon bo‘lib, faqat gullari tikiladi. Naqsh chetlari taxrir-texnik usuli bilan yoki bir-biri bilan zich o‘ralgan zar iplar tasmalari yo- 17-rasm. ki qobuli (bir-biri bilan aylana solqilar bilan birlashgan iplar) yordamida ishlov berilgan. Kashtadan xoli qolgan fon maydonlari turli zarli spiral, gajaklar bilan to‘ldirilgan. Zardo‘zi naqshlarda asosan islimiy naqshlar qo‘llanilgan, keyinchalik aylana va romblar shaklidagi girih naqshlar qo‘llanila boshlandi. Islimiy naqsh kompozitsiyalarida biz uslubiylashtirilgan o‘simlik va mevalardan, masalan: bodom, anor, lola, tuvakli gullarni ko‘rishimiz mumkin. Zardo‘zlikda ishlatiladigan asbob-uskunalar unchalik ko‘p bo‘lmasada, ular o‘ziga xos tuzilishga ega. Zardo‘zlikda asosiy ishlatiladigan asbob korcho‘b (forscha so‘zdan olingan bo‘lib «kor» – ish, «cho‘b» – taxta) bo‘lib u ikki qismdan iborat: chambarak va xorak (17-rasm). Chambarak uzunligi 320 sm gacha bo‘lgan, ikkita teng yonli yog‘och dasta va ularning maxsus qismida harakatlantiruvchi silliq taxta, ya’ni shamshirakdan iborat. Xoraklar esa yog‘och poyalar bo‘lib, ishlagan vaqtda chambarak ular ustiga qo‘yilgan. Chunki, qadimda zardo‘zlar ko‘rpacha ustida o‘tirib, ish tikishgan. Xoraklarning uzunligi shamshirak uzunligiga, balandligi esa odam tanasining beligacha bo‘lishi lozim. Zardo‘zlikda korcho‘bdan so‘ng turadigan asboblardan biri – patila hisoblanadi (17-rasm). Patila –chorrax (to‘rt qirrali) va nafis qilib tarashlangan, ichi qavilib, qo‘rg‘oshin quyib vazminlashgan, uzunligi 18–20 sm li od diy yog‘och tayoqchadir. Patila zar iplarni zich va bir tekis qilib o‘rashni ta’milaydi, bu bilan tikilayotgan zardo‘zining bir tekis chiqishiga erishiladi. Zardo‘zlik naqshlari faqat qo‘lda tikilgani uchun angishvona (forscha 2518 – 20 sm 2- sonli 1- sonli 43 2 1

so‘zdan «angusht» – barmoq, «vona» – saqlovchi) ham juda zarurdir. Shuningdek, tikish uchun 2-sonli, bezatish ishlari uchun 1-sonli ignalar ishlatiladi. Zardo‘zlikda to‘rt turdagi qaychilar ishlatiladi, barcha qaychilar ma’lum bir vazifani bajaradi: 1 – naqshlarni qirqish uchun o‘rdakburun qaychi, 2 – naqshlarni qirqish uchun tuyabo‘yin qaychi, 3 – pardozlash uchun qaychi, 4 – bichish uchun qaychi. Zardo‘zlik naqlarini tikish uchun asosan baxmal, duxoba, ip duxoba, vellur, velvet (chiyduxoba), zamsh, atlas, shoyi, adras, sarja, chit, satin, parcha, kristalon kabi gazlamalar qo‘llaniladi. Hunarmand zardo‘zlik sirlarini o‘rganish uchun qadimdan uch turdagi hunarni bilishi lozim bo‘lgan, bular: birinchisi – rasm solish va naqsh chizish, ikkinchisi – naqshlarni tushirish va qirqish, uchinchisi – qirqilgan naqshlarni zar iplar bilan tikish va bezatish. Zardo‘zlikda uchraydigan naqshlarni o‘zbek amaliy san’atining devoriy naqsh, gul bosma, zargarlik, kulolchilik, yog‘och o‘ymakorligi, kashtado‘zlik va boshqa ko‘plab turlarida uchratishimiz mumkin. Naqshlar qaysi amaliy san’at turida aks ettirilgan bo‘lmasin, ularni to‘rt guruhga ajratib o‘rgansa bo‘ladi: 1. Islimiy (o‘simliksimon) – egri chiziqli o‘simlik elementlaridan iborat. 2. Girih (geometrik) naqshlar – to‘g‘ri chiziqli elementlardan tashkil topgan. 3. Murakkab gulli naqshlar – islimiy va girih elementlarining chatishmalaridan iborat. 4. Ramziy naqshlar (hayvonot va odamzod olamidagi shakllarni qayta ishlab stilizatsiya qilingan naqshlar). Xalq amaliy bezak san’atining qaysi turi bo‘lmasin, uning zaminida turli naqsh elementlaridan tuzilgan kompozitsiya yotadi. Mustaqil naqsh kompozitsiyalarini tuzish uchun avvalo ularda ishlatiladigan naqsh elementlari va ularni hosil qilish yo‘llarini bilish zarur bo‘ladi. Inson xotirasida qanchalik ko‘p naqsh elementlari mavjud bo‘lsa, shunchalik rang-barang kompozitsiyalarni tuzishga imkoniyat mavjud bo‘ladi. Quyida keltirilgan kurtak, madohil, marg‘o‘la, bofta, tanob kabi islimiy naqsh elementlaridan foydalangan holda o‘z fantaziyasini qo‘llab turib, zardo‘zlik texnologiyasi uchun bir qancha bejirim naqsh kompozitsiyalarini tuzsa bo‘ladi (18-rasm). 26

Shuni aytib o‘tish joizki, har bir naqsh elementi xalqimiz orasida qadimdan ma’lum bir ma’noga ega bo‘lib o‘z joyida qo‘llanilishiga harakat qilingan. Aholi o‘z orzu-istaklarini, niyatlarini amalga oshi shini ramzlarga bog‘lab o‘z liboslarini va uylarini bezatganlar. 18-rasm. Masalan, islimiy naqshlardan, Bodom – baxt-iqbol, Barg – bahoriy uyg‘onish, Novda – boylik va farovonlik, Gul – go‘zallik, Olma – muhabbat, Anor – ezgulik, to‘qchilik, Qalampir – yomon ko‘zdan asrash. Girih naqshlardan, Aylana – olam, baxt, quyosh; Romb – ayol, yor ramzi, serfarzandlik; Yarim aylana – baxt; Quyosh – hayot; Bulut – g‘oliblik ma’nolarini bildirgan. Qush va hayvonlarning stilizatsiyalangan tasvirlari ham o‘z ramziy ma’nolariga ega bo‘lib libos va xona interyerlarini bezashda keng qo‘llanilgan: Sher – mardlik, adolat va kuchlilik, Xumo – baxt qushi, Oqqush – mehr-muhabbat, Tovus – go‘zallik, Bulbul – sadoqat, Oq kabutar – tinchlik, Baliq – mashhurlik va h.k.. Islimiy naqsh kompozitsiyalari tabiatdagi o‘simliklar dunyosi manzarasining aksi bo‘lib, ular bu dunyodagi ko‘rinishlarini stilizatsiya qilish natijasida hosil qilingan. Bu naqsh nusxalari huddi tabiatdagidek turli-tuman va rang- barangligi bilan ajralib turadi (19-rasm). Naqsh kompozitsiyalari kartonga chizilib, tuzib olingandan so‘ng naqshlarni qirqish jara - yoni boshlanadi. Qadimda podshoh ustaxonalarida 27a b d e f g h Kurtak Madohil Margo‘la TanobBofta

bunday hunarni yaxshi o‘zlashtirgan hunarmandni «gulbur», ya’ni «gul kesuvchi» deb ataganlar. Naqshlarni ke sishda oddiy qaychidan foydalanish qiyin bo‘lgan, shuning uchun o‘ziga xos tuzilishga ega bo‘lgan tuyabo‘yin qaychi 19-rasm. «Guli chini» nusxalar ning turlari: a , d , f , g – «guli chini», b – ixtiro qilingan. Qaychi naqsh «guli qoshg‘ariy», e – «guli kosagul», kesayotganda karton tagida h – «angur». bo‘ladi. Naqshlarni qirqish av- valo ularni kovlab olishdan boshlanadi. Chunki, gullarni ichi eng kichik qirqiladigan yuzalar hisoblanadi. Gullarni qirqish markazdan chetga tomon boradi. Karton dagi gullarni qirqish jarayonida qirqish chizig‘iga katta e’tibor berish lozim, aks holda ularning ko‘rinishi buzilishi mumkin, bu esa zardo‘zi buyumlarning sifatiga katta ta’sir qiladi. Zardo‘zlar naqsh nusxalari tagiga turli xil rangli mato bo‘laklaridan fon qo‘yish usulini «dili xonanok» deb atashgan. Bunda qirqilgan naqsh nusxasi teskaridan yelimlangan mato bo‘lagi ustiga qo‘yiladi, uning ustidan esa tekis og‘ir buyum qo‘yiladi. Yelim yaxshi yopishgach, mato bo‘lagining naqsh nusxasi atrofidan chiqib turgan ortiqcha qismlari kichkina qaychi yordamida qirqib tashlanadi. Bu usul naqsh kompozitsiyalarida zardo‘zi usul lari bilan qo‘shilib, o‘ziga xos ranglar jilosini hosil qiladi. Zardo‘zlikda qo‘llaniladigan iplar o‘ziga xosdir, ular tuzilishi va yaltiroqligiga qarab zar ip (pishitilgan yassi metall ip), sim (tekis yassi metall ip), likkak (prujinasimon ingichka dumaloq me tall ip), vag‘ar (burab tayyorlangan yassi metall ip) va h.k. deb atalganlar. Bunday iplar qimmatbaho metallardan maxsus texnologiya asosi da tayyorlangan. Qimmatbaho metall zardo‘zi naqshlar tikiladigan matoga oddiy g‘altak iplar yordamida mustahkamlangan. Tikish usullari turkumi zardo‘zlikning asosiy usullaridan bo‘lib, o‘zining murakkabligi bilan zardo‘zlikning boshqa usullaridan ajralib turadi. Tikish usullari kartondan qirqilgan naqshlar ustini hamda tagini zar iplar bilan tikishda qo‘llaniladi. Tikish usullarida zar iplar turli choklar yordamida naqshlar ustiga 28

yoki to‘g‘ridan to‘g‘ri mato ustiga mustahkamlash bilan hosil qilinadi. Tikish usullari ularda ishlatiladigan zar iplarning tuzilishi va choklarning ko‘rinishiga qarab Zardo‘zi guldo‘zi va Zardo‘zi zamindo‘zi turlarga bo‘linadi. 1. Zardo‘zi guldo‘zi tikish turi. Bu turga kiruvchi usullarning umumiy xususiyati shundaki, charm, karton, qalin qog‘ozdan qirqilgan naqshlar – gullar usti turlicha holatdagi zar iplar bilan butunlay qoplab tikiladi. Guldo‘zi so‘zi forschadan «gul» – gul, «do‘zi» – tikmoq, ya’ni gul tikmoq ma’nosini anglatadi. Bu usulda faqat gullar usti tikilgani uchun «guldo‘zi» deb ataladi. Guldo‘zi usulida zar ip matoni teshib o‘tolmasligi sababli ular matoning teskari tomonidan oddiy iplar bilan mustahkamlanadi. Matoning ustiga kartondan qirqilgan gullar ustidan zar iplarni mustahkamlashda iroqisimon choklar qo‘llaniladi (20-rasm). Zardo‘zi guldo‘zi tikish turlaridan yana shakarak usuli mavjud bo‘lib, unda ham 4–5 qavat zar iplar bilan qoplanib tikiladi. Faqatgina zar iplar eshilgan, yigirilgan holda ishlatiladi. Bunday usulda maxsus gullar va barglar tikiladi (21-rasm). 20-rasm. Zardo‘zi guldo‘zi usullarini tikishda qo‘llaniladigan iroqisimon chok va uning tuzilishi. 21-rasm. Zardo‘zi guldo‘zi tikish turi – shakarak tikish usuli. 2. Zardo‘zi zamindo‘zi tikish turi. Zamindo‘zi forscha «zamin» – yer osti, tagi, «do‘zi» – tikmoq degan ma’noni anglatadi. So‘zning ma’nosidan ko‘rinib turibdiki, zardo‘zi tikish usullari naqshlar tagini yoppasiga zar iplar to‘ldirib tikish va turli naqshlar hosil qilish vazifasini beradi. Zardo‘zi guldo‘zi usulida tikkanda kartondan tayyorlangan naqshlar usti zar iplar bilan tikib, ularning tagi tikilmasdan qoladi. Zardo‘zi zamindo‘zi usulida esa 29

naqshlarning aynan shu tikilmagan zamini yoppasiga zar iplar bilan qoplanib tikiladi. Zardo‘zi zamindo‘zi usuli ham qadimiy usullardan bo‘lib, ikki yo‘l bilan tikiladi: siddilardan hosil qilingan pilta (to‘shama) ustiga hamda, to‘g‘ridan to‘g‘ri mato ustiga tikish. Ikkala holda ham naqshlar tagiga mato qo‘yilgan va bu mato «zarcho‘ba» degan qattiq bo‘yoq bilan sariq rangga bo‘yalgan bo‘ladi. Pilta siddilardan hosil qilinadi. Siddilar asosan ipak iplardan tayyorlanadi, kamdan kam hollarda paxta ipidan foydalaniladi. Siddi uchun tanlangan ip dastavval suvda ivitiladi. So‘ng 4 yoki 5 qavat qilib eshilgach, keyin yana uni 2 qavatdan 8 qavatgancha qilib eshiladi, natijada ingichka yoki yo‘g‘on chilvirga o‘xshaydi. Ana shu ip «siddi» deb ata lib uning ingichka yoki yo‘g‘onligi ulardan hosil qilingan to‘shama ustiga tikiladigan zamindo‘zi usuliga bog‘liq bo‘ladi. Siddilardan pilta tayyorlangach, ulardan sijjilar tayyorlanadi. Pilta yo‘llariga ko‘ndalang tarzda qator qilib yotqizib chiqilgan zar iplar «sijjilar» deb ataladi. Tikilayotgan zamindo‘zi usuliga qarab sijjilar 4, 6, 8 va undan ortiq zar iplar eshilmasidan tayyorlanadi va piltaga o‘raladi. So‘ng sijjilar pilta iplari – siddilarga mustahkamlanib chiqiladi. Qo‘l choklari tikilayotgan usulning ko‘rinishi, tasvirga ko‘ra siddilar va sijjilar kesishgan turli nuqtalarda joylanishi tufayli o‘ziga xos kashtani yuzaga keltiradi. Chok hosil qilgan ipak yoki paxta ip zar ipni qisib turgan qator chuqurchalar hosil qilib, ip bilan tikilmagan o‘rinlar xiyol do‘ppayib turadi, bu keng sath uzra to‘lqinsimon chiziqlar hosil qilingani uchun zardo‘zlar tilida «mavj» – to‘lqin deb nom olgan (22-rasm). Zardo‘zi tikish turlaridan foydalanib qo‘li gul hunarmandlarimiz nihoyatda bejirim ayollar va erkaklar liboslari, choponlar, oyoq kiyimlar, shuningdek xonalarni bezatish uchun buyumlar yaratib kelmoqdalar. Ularning ishlaridan namunalarni kuzatar ekanmiz, (23-rasm) zaminimiz insonlarining ijodi benihoyaligiga, ularning qo‘llari bilan yaratilgan bu nafis san’at asarlariga lol 30

22-rasm. Zardo‘zi zamindo‘zi tikish usuli, to‘lqinsimon «mavj» turlari. qolmasdan iloji yo‘q. Shuni aytib aytib o‘tish joizki, qadimgi an’analardan kelib chiqqan holda, zardo‘zi tikish usullarini qo‘llab, zamonimizga xos bo‘lgan yangi liboslar, kiyimlarga mos aksessuarlar yaratish dizaynerlar, libos rassomlari tomonidan katta mahorat talab etadi. Yangicha g‘oya bilan yaratilgan liboslar an’analarimizni aks ettirib, o‘zida o‘zbekona lutf va zamonaviy yo‘nalishni baravariga mujassam ettira olsa, bu yosh ijodkor rassomlarimiz uchun katta yutuq bo‘ladi. 31

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. S.Sh. Tashpulatov, X.X. Kamilova va boshq. Xalq iste’mol buyumlarini modellashtirish va loyihalash. – Toshkent: Sharq, 2008. 2. S.Sh. Tashpulatov, X.X. Kamilova va boshq. Tikuv buyumlarini loyihalash. – Toshkent: «Voris nashriyoti», 2010. 3. Мартынова А.И., Андреева Е.Г. Конструктивное модели рование одежды. – М.: Легкая индустрия, 2002. 4. Ерзенкова Н.В. Женская одежды в деталях. – Минск: «Полымя», 1991. 5. Козлова Т.В. и др. Моделирование и художественное оформление женской и детской одежды. – М.: «Легпромбытиздат», 1990. 6. B. Baymetov, G. Alimova «Maxsus rasm». – Toshkent: «Iqtisod-moliya» 2010. 7. Полтава В.А. «Учитесь шить сами». – Ташкент: «Госиздат». 1974. 8. D. Jabborova. «Zardo‘zlik texnologiyasi». – Toshkent: G‘. G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2004. 9. Пармон Ф.М. «Композиция костюма». – Москва, изд.: «Лёгкая промышленность и бытовое обслуживание», 1985. 10. Горина Г.С. «Моделирование формы одежды». – Москва: «Лёгкая и пищевая промышленность», 1981. 10. www.Biser.ru 32

Похожие

Applikatsiya, gajim tayyorlash va bezash

Keng assortimentdagi kiyimlarning konstruksiyasini qurish

O’zbеkiston badiiy gazmollari

XX Asr Yevropa kostyumi tarixi

Kostyumda qo’llaniladigan matеriallarni asosiy hususiyatlari struktura, faktura, naqsh