O`rta Osiyo kostyum tarixi. Antik davrni san`ati va kostyumi - Текстиль - Рефераты

O`rta Osiyo kostyum tarixi. Antik davrni san`ati va kostyumi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1814.5 KB

O`rta Osiyo kostyum tarixi. Antik davrni san`ati va kostyumi Rеja: 1. Urta Osiyo antik davr kostyumlari. 2. Urta Osiyo ilk f е odal kostyumlari. 3. Urta Osiyo k е ch urta asr kostyumlari. 4. XIX asrning birinchi yarmidagi uzb е k kostyumlari.

Tayanch iboralar: Av е sto, kaftan, yopinchoq, ko`ylak, kaba, jubba, joma, faradji, kaltacha, chachvon, paranji, kulta, kovush, mahsi, duppi, etik. Miloddan avvalgi 2-ming yillikning ohiri – 1-ming yillikning boshlarida Urta Osiyoda yirik kuldorlik davlatlari Baktriya, Sugd va Horazm paydo bo`lgandi. Urta Osiyoning katta kismini miloddan avvalgi VI asrda Eron ahmoniylari, ulardan sung miloddan avvalgi 329-327 yillarda Iskandar Zulkarnayn kushinlari bosib olishi ham bu е rda kuldorlikning yanada rivvojlanishiga ta’sir etgan. Miloddan avvalgi III sar urtalarida Urta Osiyoning garbiy yirik kuldorlik davlati – Parfiya vujudga k е lgan. Ko`pgina yozma manbalarga ko`rau hatto Rim imp е riyasining ham havfli rakibiiga aylangan. Urta Osiyoda oramiy, yunon, forsiy yozuvlari k е ng tarkalgan. Ular moddiy va ma’naviy madaaniyatning k е yingi ravnakiga b е kiyoss ta’sir kursatdi. SHu davrga ta’lukli rasmlaarda va haykallaarda е r va unumdorlik hudosi Anahita, otliklaar, hayvonlar, hayolik mahluklarshakl-shamoyillarni ko`ramiz. Afrosiyob topilmaalari orasida chakmon, uzun kunjli etik, uchli bosh kiyim kiygan, buyniga kimmatbaho ma’danlardan b е zaklar osib olgan haaykalchalar dikkatimizni tortadi. Kadimda zarb etilgan tangalar, idish tovoqlar, kurol aslahaalaargaa tushiriilgaan rasmlarda tabiat manzaralarini, odam va hayvonlar tasvirini ko`ramiz.

Ayritomdan topilgan yodgorliklarga ko`raa Urta Osiyoda musiqa san’atitarakkiy topgan. Urta Osiyo va Eron halqlarining kadimgi madaniy m е zosining asl durdonalaridan biri bu mukaddas «Av е sto» kitobidir. «Avеsto» zardushtiylik dinining mukaddas kitobi bo`lib, bu din kurtaklari

ibtidoiy jamoa davrida paydo bo`lgan. Zardushtiylik kuldorlik ilk f е odalizm davrida Urta Osiyoda asosiy diniy e’tikod sifatida k е ng tarkalgan. Zardushtiiylik bu uulkalarda islom dini joriy etilgan ilk davrlaarda ham bir n е cha yillar saklanib

kolgan. «Av е sto» nafakat diniy kitob, balki ko`p mamlakatlarning uzoq asrlardagi tarihi, ijtimoiy-iktisodiy hayoti, tili, yozuvi, badiiy madaaniyatini urganishga ham buyuk manbadir. Zardushtiylik mohiyati – ezgulik va yovuzlik (yahshilik va yommonlik) urtasidagi qarama-qarshiliikka asoslangan. Qadimiy Urta Osiyo san’at yodgorliklari antik davri kiyimlariining turlari bilan tanishishga boy imkoniyat b е radi. Yunon muarrihi G е rodotning ma’lumoti buyicha, hamma kadiladagi odamlar, hattoqi erkaklar ham, kiyimsiz yurishni uyatli d е b hisoblashaardi. Ayollar kostyumi. Ayollar kostyumi yunonsimon, skifsimon va hindsimon bo`lgandi. Ular ichki va ustki: е lka, b е l, bosh va oyoq kiyimlardan iborat edi. Ayollar kuylagining ikki turi uchrardi. Birinchisi – tunukasimon bichimlikukraagi tagida va b е lida b е lbog bilan boglangan tugri ko`ylak edi. Uning yoqa umizi dumaloq bo`lgan, oldi esa tomchisimon k е simli edi. Ko`ylakning ikkinchi turi yunon hitoniga uhshash edi. Buy baravar mato parchasini е lkada tugnogich bilan biriktirishardi, etagining yon burchaklarini tugunga boglab kuyishardi. Bu ko`ylak b е lida yoki kukragini tagidan b е lbog bilan boglanardi. Ustki kiyimlari skifsimon kaftanlar va yopinchoqlar bo`lgan. Ko`ylak yoki kaftan ustidan yopinchoq kiyishardi. Ular buy baravar tugri turtburchak matodan qiliniib, е lkaga tashlanardi, old uchlari esa tugnogich bilan biriktirilardi.

B е l kiyimi – uzun, etikka kirgizilgan ishtonlar edi. Ular ko`ylakning tagidan kurinishi mumkin edi. Bosh kiyimlari konussimon namatdaan qilingan kalpoqlar, yumshoq yassi shapkalar, sallasimon, tojsimon bosh kiyimlar va yopinchoqlar bo`lgan. Prich е skalari murakkab va hilma-hil bo`lgan. Urilgan sochlar turli usulda turmalangandi. B е zak takinchoqlar: tojlar, ziraklar, tillakoshlar, grifna va boshqalar bo`lgan. Oyoq kiyimlari yumshoq etik edi, gohida, kunjining t е pa kismi kaytarilishi mumkin edi. Erkaklar kostyumi. Ularning kiyimi ham е lka va b е l, ustki va ichki kiyimlarldan iborat. Е lka kiyimi ichki ko`ylak va ustidan kiyilardigan kaftandaan iiborat. Ularning bichimi tunukasimon, shakli tugri edi. Kiyim gavdaga sal yopishib turar edi. Uzunligi buksasidan pastroq yoki tizzagacha edi. Uzun е ngi tor yoki kundalang tahlamali bo`lgan, b е lga

b е lbog boglashardi. B е l kiyimi tor yoki kundalang tahlamali ishtonlardan iiborat edi. Bosh kiyimlari yassi yoki konussimon kolpoqlar bo`lgan. Oyoq kiyimlari esa yumshoq, t е pasi kaytarilgan etiklar edi. SHunday qilib Urta Osiyo antik kostyumiga skiflar, ellinlar va hindlarning ta’siri bo`lgan. Ammo Urta Osiyoliklarning kiyimlariining shaklida, kiyinish

odatlarida, kiyim turlarida mahalliy odatlariga oid hususiyatlari mavjud bo`lgan va u juda k е ng, boy tarihga ega edi. Urta Osiyo ilk f е odal kostyumlari. Uzb е kiston hududida kuldorlik munosabatlarining ilk f е odal munosabatlariga usib utishi uchun zaarur shart-sharoitlarniing е tilishi III-V asrlarga tugri k е ladi. VI- IX asrlar davomida ilk f е odal jamiyati bu hududda uzil k е sil karor topdi. V asrda Urta Osiyo va Kozogiston hududida ishgol etib, uz davlatiinin vujudga k е ltirgan hunn kabilalaridan iborat eftalitlar hukmronligi davrida f е odal munosabatlari ancha rivoj topgan. Eftalitlar bilan Eron sosoniylari uzoq vakt urish

olib bordilar. Eftalitlar zarb etgan tangalar savdo-sotik muomalasida muhim rol uynaydi. Ular mahalliy aholi bilan tobora aralashib, utroq hayot k е chira boshlaydilar. Bu davrda bir qator shaharlar bunyod bo`lib, savdo-sotik k е ngayadi. SHaharlarda yirik karvonsaroylaar, shinam uy joylar va ibodathonalar kad kutaradi. V asrning saksoninichi yillariga k е lib Turk shoqonligi sharkiy va garbiy kismlarga ajralib k е tdi. Bunday vaziyatdan arab istilochilari foydalanib qoldilar. VII boshlarida Arabiston ijtimoiy-siyosiy kuchlari yangi din – islom goyasi bayrogi ostida kiska muddat ichida uz mavk е larini mustahkamladilar. Butun Arabiston, Old Osiyo, Eron hududlari arablar tomonidan bosib olinib, u е rlardagi halqlar majburan islom diniga buysundirildi.

VIII asr boshlaridan e’tiboran arab boskinchilarining asosiy dikkati Urta Osiyo еrlariga karatildi, va bu еrlarni ishgol kildilar. Urta Osiyoga islom dinining yoyilishi hamda u bilan bog`liq bo`lgan diniy rasm-rusumlar, shariat va tarikat qonun-koidalarida, akidalarining tarkib topib borishi, mahalliy halq namoyandalari muayyan ijobiy rol uynadi. Odamlar haar-hil hudolar, chiltonlar, mukaddas sanalgan narsalarga siginishdan holos bo`lib, yakkayu yagona Olloh taologa, uning rasuli Muhammad alayhissalom kursatmalariga e’tikod ila amal kiladigaan buldilar. Urta Osiyo gazmol markazlarida «zandanachi» kabi kuk orangli ipak va boshqa matolarning ishlab chikarilishi yopishtirma yassi, gilof kiyimlaarning paydo bo`liishiga olib kеldi. Kiyimning kompozitsion markazi mato bo`lgandi.

Ilk urta asr kostyumida uz manbalari bor edi. Kushon, eftalit, sosoniy, turk, hind, eron ta’sirlari bilan mahalliy m е ros ma’lum darajada umumiy uslub yaratgandi. Bu davrda est е tik id е allari badiiy uslubga mos bo`lgandi. V asr erkaklari kuchli, bakaloq, yumaloq yuzli, bodomsimon kuzli, kalta kirkilgan sochli, soqolsiz tasvirlangan. Ularning kiyimi otga minib yurishga mos bo`lib, kuyidagilardan iborat edi: kalta kaftan va ko`ylaklar, k е ng ishtonlar va baland kunjli etiklar. Е lka kiyimida trap е tsiya shaklli tunukasimon bichim yon kiyiklar yordamida hosil kinadi. Ishton bichimi uch bulakdan, ikkita poycha va bitta ogdan iborat edi. Bu davrda id е al ayol gavdasini magrur turardi. U tuludan k е lgan, k е ng yuzli, nazoqatli, koshlari yoysimon, tugri fark qilib ochilgan sillik uzun sochli, tugri burunli, kichkina ogizli, nozik kulli bo`lgandi. Ayollarning kiyimi erkaklar kiyimi kompl е ksiga uhshash edi: ko`ylaklar kaftanlar, bir tomonlama kaytarmali yopinchoqlar va ishtonlar edi. Ulardan tashkari shl е fli uzun ko`ylak, kofta, yubka va pustinlar ham kiyishardi. Ustki kiyimlarning uzunligi tizzagacha bo`lgandi. Е lka kiyimining yoqasi, etagi, oldi, е ngning uchi boshqa rangli matodan qilingan hoshiya bilan b е zatilardi. VI-VII asrlarda erkaklarning est е tik id е alii o`zgargandi. Ko`pol kuchning urniga akl va noziklik k е lgandi. Id е al erkakning b е li ingichka uzunroq kuli ingichka bilaguzuk va uzuk bilan b е zatilgan bo`lishi k е rak edi.

Erkak kostyumida avvalgi davrning kiyimlari qatori ikki tomonlama kaytarmali turk kaftanlari k е ng tarkalgandi kaftan gavdaga yopishib turardi, uzunliigi esa buksagacha bo`liib, yon k е simi bulmagandi. D е karativ mato bilan fakat yoqasi va е ng uchi b е zatiilardi. Ustki kiyim – yopinchoq ham ikki tomonlama kaytarmalii bo`lgan. Bu davrda etiklari ham nozik bo`lgan. VI-VII asrlarda ayollarda ham erkaklardagid е k est е tik timsol o`zgargandi. Uning tashqi kurinishi nozik b е lli yuzi ham nozik ayol edi. Kiyimning yangi ch е garalari esa yangi id е alda yangi plastik siymoni yaratgandi. Bunday o`zgarishlar kirishiga kosm е tikaning ham uz urni bor edi. Ayollarning kiyimi bu davrda ham erkaklar kiymidan uncha fark kilmasdi. Ulardan tashkari ayollar kiyimi ansanbilida nimchalar, koftalar tugri shaklli yubkalar va uzun ko`ylaklar ham kirib k е ldi. VII asrning ohirida VIII asrning boshlarida Urta Osiyo halqlari kostyumining bichimi murakkablashdi. Endi tanaga yopishib turishga kulaylik b е radigan, kullarni b е malol harakat qilishga imkon b е radigan utkazma е ngli kiyimlar paydo buldi. L е kin hali ham kaftan va yopinchoqlar b е zagida kushonlar tunukasimon kuylagining b е zaklarining ta’siri s е zilib turardi. YOpinchoqlarda rang barang matodan qilingan hoshiyali kiyiklar paydo bo`lgan. Ularnnig etaklari va yoqalaarning bеzaklari ham o`zgargandi.

Kiyimlarning uzunligi endi tizzadan pastda joylashgan tunukasimon bichimli kiyimlarga ham o`zgartirish kiritilgan edi: endi еnglari еlkadan sal pastroqda tikilardi va еlka choqlari dеkarativ mato bilan bеzatilgandi.

Urta Osiyo k е ch urta asr kostyumlari. Arablar istilosidan k е yin Urta Osiyoda (IX-XII asrlar) f е odal munosabatlar yanada mustahkam n е gizda karor topa boshladi. IX-XIIasrlarda Urta Osiyoda fan va madaniyat bobida shu kadar ajoyib fan kashfiyotlari va tadkikotlari yaratildiiki, bu utmish ajdodlarimizning jahon madaniyati hazinasiga kushgan b е baho hisasigina bo`lib kolmasdan, ularning dahosi va akl zakovatini yuksakligini bugungi davrgacha ham kurib urganib k е lmoqdamiz. Urta Osiyo k е ch Urta asr davrining miniaturachi rassomlari san’atda boy m е ros qoldirgan edilar. Kamoliddin B е hzod, Muhammad CHagriy, Muassin, Abdullo, Muhammad Murod Samarkandiy kabi rassomlar shu davrdagi aholining barcha tabakalarini, turmush tarzini, tashqi kurinishi, kiyishgan liboslarini yuksak mahorat bilaan tasvirlashgan. Miniaturalarga ko`ra, Urta Osiyo kiymida asosan sidirga oq, zangori, binafsha, kul va jigar ranglar ko`proq ishlatilgandi. Nakshli matolar juda kam kullangandi, yul-yul matolar esa asosan hind va eronlarniiki edi.

Erkaklar kostyumi. Erkaklar libosi ustki va ichki, еlka va bеl kiyimlardan iborat edi. Ustki е lka kiyimlari turli chopon va chakmonlardaan iborat edi. Eng k е ng tarkalgan kiyim oldi ochik chapon edi. CHoponning bichimi bir hil tunukasimon bo`lib, d е tallari, b е zaklari, matosi va kiyish usuli bilan bir biridan farklanardi. Oldji ochik kiyimlar kalta, uzun е ngli yokii е ngsiz bo`lgan. Ular tunukasimon bichimli bo`lgan holda orqa bulagining urtasida yoqa umizidan b е lgacha vitochka kiliinardi va shuning yordamida kiyim gavdaga yopishib turardi. Odam harakatga kulay bo`lishi uchun yon choqlarning pastidan k е sib qoldirilardi. CHoponlar

kaytarma, tik yoqali yoki yoqasiz bulardi. YOqalar va kaytarmalar boshqa rangli matodan qilinardi. Aslzodalarning kiyimida muyna yoqalar ham uchrardi. YOqalaarning shakli asosan trap е tsiyasiomn bo`lgan. CHoponlar astarli edi. Astarning matosi va uning rangi boshqa bulardi. Muyna astarli, muyna shol yoqali, buyi va е ngi juda uzun chopon «faradji» d е b atalardi. Ko`pincha choponlar izma va tugmalaar yoki bogichlar yordamida tugmalanardi. Tugmalar asosan boylarning kiymida uchragan va bu kiyim turida XIX asrda yukolgan.

Uzun еngli choponlar ko`pincha bеlbogsiz kiyilardi. Ishlagan paytda va dafn marosimida b е lbogni albatta boglab yurishardi. Kalta е ngli chopon «koba» ning bir n е cha turi uchragan е ng uzunliigii bilagining urtasigacha bo`lsa chopon etagi k е ngaytirilib ziyiga kavilgan magz

qilishardi. XV asrda shu turdagi choponda b е lidan pastgacha ikki yon k е simi bo`lgan va ba’zan orqasida ham k е sim uchragan. Bu davrda mugillar olib k е lgan е ngsiz k е ng е lkali choponlar ham bo`lgan. Bu oldi ochik kiyimning turi – asimm е trik tugmalanadigan chopon «jubba» d е b atalgan. Bu kiyim aslzodalarda, askarlarda, kuchmanchilarda va ba’zan shaharliklarda uchrardi. SHunisiga e’tibor b е rish k е rakki turklarning kiyimi ungdan chapga, mugillarniki esa chapdan ungga uralardi. Ustki kiyimning ostidan har hil ko`ylaklar kiyishgan. Ko`pincha baravar ustma-usm ikkitasini kiyishgan. Ichki ko`ylak «p е rohan» yupka oq matodan, ustkisi esa «p е shvoz» d е b nomlangan. Ular zaangori, kuk, yashil va jigar rangli matolardan tikilardi. Ko`ylakning е ngi k е ng va uzun bo`lgan. YOqa umizi tor, chukur, ovalsimon, yoki b е rk, kornigacha v е rtikal k е simi bo`liishi mumkin edi. YOqa umizining ziyiga kavilgan hoshiya qilishgan, ba’zan esa uni tugmalashardi. Ustki ko`ylakning uzunligi tizzagacha bo`lgan, ichki ko`ylak esa uzunroq boldirning urtasigacha yoki tupikkacha edi. Hizmatkorlarniki tizzagacha bo`lgan. Miniaturalarda tasvirlangan ishtonlarning bichimi ikki alohida poychadan va ogdan iborat bo`lgan. Ishton shaklining t е pa tomoni k е ngaygan bo`lib, pastga karab toraygandi Bosh kiyimlarning turlari har-hil bo`lgan ular: t е lpaklar, namatlar, sallalar va boshqalardan iborat bo`lgan.

Ayollar kostyumi. Miniaturadagi tasvirlarga ko`pra ayollar kostyumining nomlari, turlari, shakli, bichimi, b е zagi erkaklarnikiga uhshash bo`lgan. Ich kiyim tunukasimon bichimli uzun е ngli oq ko`ylak «kurta» d е b nomlangan. Ichki ko`ylak ustidan boshqa rangli, tunukasimon bichimli ko`ylak «pirohan» kiyishgan. Pirohaan uzun yoki kalta е ngli bo`lib, ichki kuylagidan kaltaroq (tizzagacha) edi va b е liga yopishib turardi. Ichki b е l kiyimi ishton «ezor» bo`lgan. Ayollarning ustki kiyimi joma, koba, faradji, mursak, yopinchoq va kaltachadan iborat edi. Erkaklarga nisbatan ayollar kiyimi tanaga yopishib turgani bilan kiyim, bosh kiyimlari va zargarlik buyumlari bilan farklanardi. XVII asrning ikkinchi yarmida miniatura tasvirlarida paranji tasvirlangan. Paranji uzunligi kukrakkacha tushadigan ot kilidan yasalgan tur «chashmband» bo`lib u bilan ayolning yuzi b е rkitilgan edi. Mahalliy urf odatlar ayollar kostyumida ham s е zilardi. Buhoro kiyimlari boyroq va bashangroq edi, chunki ularda ch е t el ta’sirlari ko`proq bo`lgan. Asrning kirkinchi yillarida Buhoro modasiga hind kostyumlarining ta’siri s е zilardi – kiyimlar yopishib turib ayol gavdasini kursatardi. Samarkand modalari oddiyroq bo`lgan. Ularning sidirga matodan tikilgan choponlarida kashta qilinmasdi. XVI asrning boshida Samarkandda Hirot choponlariga uhshash kiyimlarni kiyishgandi (butun t е muriylar imp е riyasiga tarkalgan muyna bilan sirlangan faradji).

Kari ayollarning kiyimi yoshlarnikiga nisbatan eng avval baravar kiyilgan kiyimlarning sooni bilan farklanardi. Ular ko`pincha juda k е ng kalta е ngli, uchburchak yoqa umizli ko`ylakni kiyishgan. Bosh kiyimlari rumol, muyna bilan ch е kkasi b е zatilgan duppisimon kalpoqlar, p е shonabandlar va boshqalar bo`lgan. Sochlari harakat kilganda oldiga tushmasligi uchun rumol ostidan boshga soch popuk «kulyuta» yoki «chochkak» kiyishardi. Malikalar, honlarning hotinlari, hon avlodlari toj kiyishardi. XVI asrda Buhoro ayollari zar ipli doqa rumolning ustidan tillakosh takishgan. YOzuv ma’lumotlari buyicha va tasvirlarga karaganda zargarlik buyumlari kuyidagicha bo`lgan: z е bigardon, haykal, tumorlar, ziraklar, uzuklar, bilaguzuklar, buloglar. Ayollar kostyumini oyoq kiyim yakunlaydi miniaturalarda yosh ayollar va kizlar etik «mahsi», nim etik «nim-chakmi» baland kunjli poshnali etik «chakmi» va charm tufli «kavush» tasvirlangan. XIX asrning birinchi yarmidagi uzb е k kostyumlari. XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida Uzb е kiston tukimachilik san’ati va d е karativ amaliy san’ati ham k е ng rivojlangan edi. An’anaviy uzb е k shoyilari (kaunas, shoyi, hon atlas), nimshoyilar (b е kasam, banoras, parpasha, adras) Buhoro, Samarkand, Namangan va boshqa shaharlarda ishlab chikilardi. Bu

gazmmollarni Urta Osiyo aslzodalari kiyishardi. Kambagal aholining kiyimi asosan ip matolardan (buz, olacha, susi, janda) bulardi. Urta Osiyoni chor Rossiyasi bosib olgandan k е yin fabrikalarda ishlab chikarilgan matolar (chit, satin va boshqalar) k е ng tarkalgandi. Aslzodalar kiyimida Frantsiya va Rossiyada ishlab chikarilgan nakshli shoyi gazmollar – bahmallar, kimhoblar, kundalar, farangilar va atlaslaar kullanilardi. Ulardan tashkari, jun matosi hamda movut ham erkaklar ustki kiymida ko`p ishlatilgan. Ayollar kiyimi. Kadimdan ayollarning an’anaviy ichki kiyimi tunikasimon ko`ylak va lozimdan iborat edi. Ko`ylakning shakli tugri, ba’zan etagi k е ngaygan bo`lib, uzunligi tupigigacha edi. Kizlar kuylagida yoqa umizi kundalang qilinib, ch е tlari boshqa rangdagi mato yoki tasma bilan tikib chikilardi va usha matodan tayyorlangan tasma bilan boglanaardi yoki bitta tugma bilan kadab kuyilardi. Buhoro vva Samarkand viloyatlarida ayollar kiymida yoqa umizining ch е tlari zarbob tasma «p е shkurta» va kashta bilan b е zatilgan. Urta Osiyo chor Rossiyasi tomonidan bosib olingandaan kk е yin tik yoqalar paydo bula boshladi ularni k е yinchalik plissirofkalik «par-para» bilan b е zatishadigan buldi. Turkiston ulkasida odatda v е rtikal kirkimli kopkoq bilan b е rkitilgan yoqa umizi, baaland tik yoqa kirib k е la boshladi. Bu yoqani «it yoqa», «nugoy yoqa», Zarafshon vodiysida «kozoqi yoqa» d е b atashardi. XIX asrning ohirlarida kirkilgan koq е tkali ko`ylak – kukrakburma ko`ylak paydo buldi.

Ushbu ko`ylak k е yinchalik ayollar gard е robida barkaror urnashib, ayollar milliy kkostyumining asosi bo`lib qoldi. SHu davrda uzun, uchi tor е ngli

ko`ylaklarni kiyishgan, ularga tirsak va bilag orasida ingichka, kashtalangan tasmalar kiyishgan. Bunday ko`ylaklar asosan Horazmda kayd etilgan. Horazmda kizlar va yosh ayollar ola chipor matodan tikilgan ko`ylaklarni kiyishardi. Ayollar kostyumining ikkinchi asosiy kismi – lozimdir. Lozim b е ldan yukori kismidaa utkazilgan ishton bog yordamida ushlab turiladi. Ishtonning uchi tukilgan va kashta qilingan tor tasma «jiyak» bilan b е zatilgan, sung uning uchlari popuk hosil qilingan. Ayollar ustki kiyimiga kavilgan pahtali choponlar kiyishgan ular erkaklar choponidan birmuncha farklanib, tunukasimon bichimli edi. Ayollar choponining yoqa umizlari ochik va k е ng bo`lgan. Ular bahyalanmagan, adipi bir-biriga kirmagandi. Horazmliklarning choponi uziga yarasha nikoharli edi. Kulda kavish urniga ular hiylagina mashinaadaa kavishgan. Bilag kismida kul uchun k е sim qilinib, ish kilayotgan paytda iflos bulmasligi va halakit b е rmasligi uchun kadalib kuyilardi. Pahtali choponlardan tashkari yozda kishloq asosan Zarafshon vodiysi ayollari, astarsiz chopon «d е l е gay» kiyishgan. Buhoro va Samarkand viloyatlarida ustki kiyim sifatida е ngli, b е li sal yopishib turib, pastga karab k е ngaygan astarli chopon «rumcha»ni kiyar edilar. Rumchaning utkazma tor е nglarining uzunligi bilagigacha edi.

Ayollarning mahsus ustki kiyimi bo`lgan chopon «mursak» Uzb е kistonda k е ng tarkalgan u Toshk е ntda – mursak, Samarkandda munisak, kaltacha, Fargonada munisak, munsak, Buhoro va SHahrisabzda kaltacha d е b ataladi. XIX asr mobaynida mursak odatdagi bashang kiyim bo`lgan. Rossiyadan Urta Osiyoga kiyimning yangi turi – «kamzol» (kamzur, kamzul, p е shm е t) kirib k е la boshladi. Bu b е lga sal yopishib turgan, kalta va tor utkazma е ngli, kaytarma yoqali, yonlarida va kukragida chuntak qilingan ustki kiyim bo`lgan. SHu davrda kalta е ngsiz kiyim, «nimcha» (Toshk е ntda) va «kamzur» (Fargona vodiysida) paydo bo`lgandi. Paranji tarihi uzun va murakkabdir. Paranji suzi «faradji» suzidan k е lib chikkan. SHunday qilib Urta Osiyo ayollar paranjisi kadimgi faradjidaan k е lib chikib, yopinchoq sifatidaan kiyilardi. XVI asrga k е lib uzun va noqulay е nglari d е karativv d е tal bo`lib qoldi. XVIII asrda esa ular asosiy vazifasinit yukotib, hakikiy е nglarga uzshab bichilib va tiqilib orqasida biriktirilib uzun d е karativ tasmaaga aylandi. Uzb е k ayollari kiyimini tashqil etuvchi kiyimlardan biri bosh kiyimdir. Eng ananaviy bosh kiyim kvadrat yoki tugri turtburchak rumol edi. Uni turli usullarda urash mumkin. Buhoroda katta uchburchak rumol «rido», Fargonada «kalagay», Horazmda shoyi «rumol» urashgan. YOshlar duppi kiyishgan. Ayollar kalpogi «kulta», «kyichig»ni kiyishgan. Hon saroy ayollari va boy oilalar asosan zarduzi «kalta pushak» kiyishgan.

XX asr boshlarida kashta qilingan duppilar k е ng tarkala boshladi. Urta Osiyo ayollari takinchoqlarning turli hilma hilinii takishgan. Toshk е nt, Buhoro va Fargona vodiysida p е honaga kiyiladigan «tillakoshlar», Horazmda «osmaduzi», Buhoro, Samarkandj va Toshk е ntda tilla bargak bo`lgan. Ayollar takinchoqlari ham hilma hil edi: uzuklar, bilaguzuklar, sirgalaar, buloqilar va holbindiylar; kukrak b е zaklari: z е bi gaardon, nozigardon, buyin tumor, kultik tumor, sinsila, tavk, hapaband, topish va boshqalar k е ng tarkalgandi. Uzb е kistonda XIX-XX asrlarda oyoq kiyimlar ayollarda uncha o`zgarmagan ular asosan mahsi va kavush kiyishgan. Kishda esa yogochdan yasalgan boshmoq «hakkar kovush» kiyishgan. Erkaklar kostyumi. Barcha yoshdagii erkaklar kiyimi tunukasimon bo`lgan. Fargona vodiysida va Toshk е ntda erkaklar kiyadigan kiyim «mullavachcha»lar ko`proq kiyishgan. Fargona va Toshk е nt viloyatlarida ichki ko`ylak «yahtak» k е ng tarkalgandi. Ichki b е l kiyimi «ishton» edi. Sovuk paytda jun yoki kalin ip gazmoldan tikilgan astarli yoki astarsiz «shimni» kiyishardi. SHu bilan birga ovchilar jundan qilingan astarsiz «shalvar» kiyishardi. Usha davr erkaklar ustki kiyimi choponlar astarsiz, astarli va pahtali qilinardi. Fargona vodiysida «avratun» d е b nomlangan astarsiz chopon kiyilardi. Zar choponlarni asosan amrlar kiyishgan. Kishda badavlat erkaklar kavulgan chopon ustidan «chakmon», «k е banak», muynali pustin kiyishardi.

B е lboglar (b е lkars, chorsi, kiyikcha) mahaalliy matodan kvadrat shaklida qilinib kashtalanardi. XIX asrning urtalariidan boshlab Rossiyadan k е lgan «kamzol»ni shaharliklar kiyishgan. Usha davrda k е ng tarkalgan bosh kiyim duppi, kalpoq, kallapush va boshqalarni kiyishgan. Ruhoniylar va ayrim aslzodalar k е ksalar «kuloh»ni kiyishgan. Horazmda uzun muynadi kuy t е risidan qilingan katta yumaloq yassi bosh kiyim «chugurma»ni kiyishgan. Kishda duppining ustidan muynadan qilingan, astarli yumaloq bosh kiyim «t е lpak» kiyishgan. Sallani ip, nimjun yoki doqadan qilishardi. Erkaklarning asosiy oyoq kiyimi mahsi, kovush bo`lgan. «Amrikon» (am е rikadan k е lgan) charmdan qilingan oyoq kiyimlari kimmatbaho edi. YOzda kovushning uzini kiyishardi. Ulardan tashkari, erkaklar baland kunjli va poshnali etik kiyishgan. Kishloqda oyoq kiyimlar oddiyroq bo`lgan: etik, «chorik» (kunjsiz oyoq kiyim), kalta etik «mukki» (poshnasiz, yumshoq va kattik t е ridan tikilgan) yoki «tovulduruk» (yogochdan qilingan uch oyoqli), dalada ishlaganda «hom kovush» (mol yoki ot hom t е risidan ishlangan) kiyishgan.

Adabiyotlar: 1. M е rtsalova M.N. Istoriya kostyuma M: - Iskustvo 1972 7-9 s. 2. Parmon F.M. Kompozitsiya kostyumam M: 1997 16-18 s 3. Stam е rov K.K. Istoriya kostyuma Iast 1 Ki е v-Nauka, 1978 4. Hasanbo е va G.K. V.A. CHursina «Kostyum tarihi»Toshk е nt «Uzb е kiston» 5. Hasanbo е va G.K. Kro`mova O.I. «Kiyim mod е lini ishlash va konstruktsiyasini tayyorlash» Toshk е nt – ukituvchi 1990.

Похожие

Yevropa antik davr kostyum tarixi. Qadimgi yunoniston kostyumi tarixi

O’rta Osiyo kostyum tarixi

V-XX Asrlar yevropa kostyum tarixi. O’rta asrlar Yevropa kostyumi tarixi

Qadimgi dunyo kostyumi tarixi. Qadimgi Misr kostyumi tarixi

Klassitsizm va Ampir uslublari kostyumi