Sabab - natija munosabatini ifodalovchi - Лингвистика - Рефераты

Sabab - natija munosabatini ifodalovchi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

98 KB

Sabab - natija munosabatini ifodalovchi Reja: 1. Bog`langan qo`shma gaplar 2. Bog`langan qo`shma gaplar 3. Ergash gapli qo`shma gaplar 4. Ergash gapning tuzilishi 5. Aniqlovchi ergash gapli qo`shma gaplar 6. to`ldiruvchi ergash gapli qo`hma gaplar 7. Ega ergash gapli qo`shma gaplar 8. Kesim ergash gapli qo`shma gaplar

BOG`LANGAN QO`SHMA GAPLAR Bog`langan qo`shma gap qismlarining biri ma’lum voqea, hodisa, xolatning ro`y berishiga sabab bo`lgan voqea, hodisa, holatni, ikkinchi qism esa shu sabab asosida ro`y bergan voqea, hodisa, holatni ifodalaydi. Masalan: Anor so`zlar va Zaynab qalbi tol bargiday dir-dir qaltirar. Bu qo`shma gapning ikkinchi qismi birinchi qismidan anglashilgan harakatning natijasidir. Qo`shma gapning birinchi qismidan anglashilgan mazmun ikkinchi qismdagi mazmunni yuzaga keltiradi. Sabab va natija munosabatini ifodalagan qo`shma gap qismlari o`zaro biriktiruv bog`lovchisi yoki r-u, -yu, -da yuklamalari yordami bilan bog`lanadi. Ammo sabab va natija munosabatining yuzaga kelishini bog`lovchi yoki yuklamaga bog`lab qo`yish to`g`ri emas. Qo`shma gapning umumiy mazmuni yoki uning tarkibidagi ayrim bo`laklarining ma’nosi, shuningdek, ohang va mantiqiy urg`u modal so`zlar sabab va natija munosabatini keltirib chiqaradi. Qo`shma gap qismlari kesimlarining ma’nosini bir-biriga qiyoslash bilan ular orasida sabab va natija munosabati ifodalanganligini tushunish mumkin. Ayrim hollarda qo`shma gap qismlari mazmunini qiyoslash sabab va natija munosabatini keltirib chiqarishi mumkin. Bu holat asosan yuklama yordami bilan birikkan qo`shma gaplarga va biriktiruv bog`lovchisi bilan birikkan ba’zi bir bog`langan qo`shma gaplarga oiddir: Anzirat xola endigina yorug` kun ko`rishga umid bog`langanida, damba va undan keyin kanal ihi boshlanadi-yu kuyov evaz i naqd bo`lmagan og`ir mehnatga tob bera olmay, Kimsanoyni olib, shaharga ketib qoldi. Bog`langan qo`shma gapning bu xili, ichki mazmun munosabatiga ko`ra, ergash gapli qo`shma gaplarga o`xshaydi. Ammo bu xil gap qurilmalar mazmuni, grammatik tuzilishi va ohang bilan farqlanib turadi va bog`langan qo`shma gap bo`ladi. Bog`langan qo`shma gapdagi sabab va natijani ifodalagan har bir qism mazmun jihatdan ma’lum darajada mustaqildir. Sabab va natijani ifodalovchi

ergash va bosh gaplarda esa har ikki gap bir-biri bilan jips mazmunini aloqasiga kirishadi; ergash gap esa bosh gapsiz o`qilmaydi, ihlatilmaydi. Ergash gapli qo`shma gapdagi tobelik va hokimlik bog`langan qo`shma gapda bo`lmaydi. Bog`langan qo`shma gapning bu turini tashkil etgan qismlari tuzilishi jihatidan mustaqil sodda gap shaklida bo`ladi, ergash gapli qo`shma gapning sabab anglatuvchi gapni tugallangan grammatik shaklli so`z bilan ifodalanmaydi, shuning uchun ham bu xil gaplar mustaqil ravishda qo`llanmaydi. Qo`shma gapning sabab anglatuvchi birinchi qismida ohang ma’lum darajada ko`tariladi va undan so`ng qo`shma gapning davom etishiga ishora beruvchi to`xtam bo`ladi. Ergash gapli qo`shma gapda ham ohang asosan ana shu tartibda bo`lsa ham, ergash gapdagi ohang ancha yuqori ko`tariladi va undan so`nggi to`xtam juda qisqa bo`ladi. Sabab va natija munosabatini ifodalovchi qo`shma gap qismlari kesimlarida zamon shakllarining qo`llanishida o`ziga xoslik bor. Mazmunan bu xil qo`shma gapni tashkil etgan qismlarning birinchisi sabab bo`lib ikkinchisi undan kelib chiqadigan natijani ifodalaydi. Shunga ko`ra birinchi qismning kesimi o`tgan zamon yoki hozirgi zamon shakli va ma’nosida bo`lsa, ikkinchi qismning kesimi o`tgan zamon yoki hozirgi yoki kelasi zamon shakli va ma’nosida bo`lishi kerak. Ammo amalda kesim shakllari ana shunday bo`lgan qurilmalar juda kam uchraydi. Odatda, bog`langan qo`shma gap qismlarining kesimlari bir xil zamon shaklida bo`ladi. Bu xil kesimlardan anglashilgan mazmunning ketma-ket ro`y berishi, birining sabab, ikkinchisining undan kelib chiqadigan natija ekanini kontekst, qismlarning umumiy mazmuni ko`rsatib turadi: Samandarov hammani tanisa kerak. Qo`shma gap tarkibidagi sabab va natijani ifodalovchi qismlar o`tgan zamonga oiddir. Ammo ulardan anglashilgan mazmun ketma-ket ro`y beradi sabab oldin, natija so`ng sodir bo`ladi. Sabab va natija munosabatini ifodalagan qo`shma gap qismlarinining kesimlari bir xil zamon shaklida bo`lishlariga sabab shundaki, bu hil gaplarda sabab va natija orasida qat’iy chegara bo`lmaydi-avval ifodalagan qismda harakat

holat boshlangan bo`lsada, u tugallanmay, natija mazmunini ifodalagan qismdagi harakat holat boshlanadi va har ikkisi barobar davom etadi: G`amxonada qashshoqlik kuldi va oila tutday to`kildi. Bu xil gap qurilmalarining ayrim turlarida natija boshlanganda, sabab tugallanadi, ammo bu holda ham sababdan natijaning kelib chiqishi tezlik bilan ro`y beradi: Bemor dorini ichdi-yu, ta’siri ham darrov bilina qoldi. Sabab-natija munosabatini ifodalovchi qo`shma gaplarni tashkil etgan qismlarning ichki tuzilishi, urg`usi va ohangida o`ziga xoslik mavjuddir. Buning sababi qo`shma gapning ikkinchi qismi mazmuni ma’lum darajada birinchi qismga bog`liq bo`lishidadir. Odatda, sabab va natija mazmunini ifodalashda ayrim gap bo`laklari asosiy rol uynaydi. Mantiqiy urg`u ana shunday so`zlarga tushadi. Qo`shma gapning ikki qismi orasida bog`lovchidan oldin to`xtam beriladi va ikkinchi qismi orasida bog`ovchidan oldin to`xtam beriladi va ikkinchi qism xulosalash, natijalash ohangi, pasayuvchi ohang bilan talaffuz etiladi: O`rmonjon qariyalar bilan o`tkazgan bir suxbatida allanimadan gap chiqdi-yu, kimdir yer islohotidan burun bo`lgan daryo toshqini haqida gapirdi. Sabab-natija munosabati ayrim so`zlar yordami bilan burttiriladi. Bu so`zlar qo`shma gap ikkinchi qismining boshida keladi. Sabab-natija munosabatiga kirihuvchi gaplarni biriktirihda xizmat qilgan, bunday mazmun munosabatlarining yanada aniqroq, burttiribroq ifodalash uchun ishlatilgan shu xil leksik elementlar gap bo`lagi vazifasida keladi va o`z leksik ma’nosiga ega bo`ladi. Ikkinchi qism boshida shuning uchun kelgan qo`shma gaplarda ham sabab-natija munosabati bo`lsada, bu hil qurilmalar sabab ergash gapli qo`shma gap sanaladi. Chunki shuning uchun o`zbek tilida tobelashtiruvchi bog`lovchi hisoblanadi va u bosh gap tarkibida bo`lib, sabab-ergash gapga bosh gapga bog`lash uchun xizmat qiladi. Sabab-natija munosabatini ifodalovchi qo`shma gaplarning ba’zi bir turlarida qismlar orasida aloqa juda zich bo`ladi. Qo`shma gapning ikkinchi qismi tarkibida bu, u olmoshlari ishtirok etadi: bu olmoshlar qo`shma gapning birinchi qismiga mazmunan teng bo`ladi, uni eslatadi va so`nggi mulohaza uchun asos

bo`ladi. Bu, u olmoshlari gap tarkibida esa to`ldiruvchi yoki hol vazifasida keladi: Otam ham mening nog`ora chalishimni ko`rmoqchi bo`lgan, degan fikr kunglimga kelib, g`ururim yana ham ortdi va bu holning ta’siri bilan nog`ora cho`plarini yana ham balandroq ko`tarib, nog`oramga qattiqroq ura boshladim. BOG`LANGAN QO`SHMA GAPLAR Ba’zi bog`langan qo`shma gap qismlarining so`nggisi oldingi qismlarning mazmuniga qo`shimcha umumiy izoh bo`ladi, uni to`ldiradi, davom ettiradi; ular oldingi qismlarning mazmuniga aloqador bo`lgan yoki shu mazmundan kelib chiqadigan biror qo`shimcha xabarni yoki natijani ifodalaydi. Bu hil gaplar sodda yoki qo`shma gaplarning birikuvidan tashkil topishi mumkin. Ikkinchi qism birinchisiga qo`shimcha izoh bo`lgan qo`shma gap qismlarini o`zaro bog`lash uchun biriktiruv bog`lovchilari–ham, hamda, va; zidlov bog`lovchilari – lekin, ammo; bog`lovchi vazifasidagi bo`lsa, esa fe’l shakllari xizmat qiladi, bunda har bir bog`lovchi o`z grammatik ma’nosini saqlaydi. Qismlarning o`zaro semantik munosabatiga ko`ra bog`langan qo`shma gapning bu xili ikki turga bo`linadi: 1. Izohlash munosabatini ifodalash. 2. Qo`shimcha ma’lumot berish munosabatini ifodalash. Izohlash munosabatining ifodalanishi. Bog`langan qo`shma gapning bu xili guruhida qo`shma gapning ikkinchi qismi birinchi qismdan anglashilgan umumiy mazmunni izohlaydi va u bilan bog`liq bo`lgan qo`shimcha harakat holat, xususiyatlarni ifodalaydi yoki so`zlovchining birinchi qism mazmuni haqidagi fikri, bahosi munosabatini ko`rsatadi: Odamga andisha kerak, lekin undan ham ilgariroq insof kerak. Bu xil bog`langan qo`shma gap qismlaridan anglashilgan mazmun odatda bir vaqtda ro`y beradi, shuning uchun ham qo`shma gap qismlarining kesimlari bir- biriga mos bir xil zamon shakli va ma’nosida bo`ladi. Izoh munosabatini ifodalagan qo`shma gaplarning tarkibida bu olmoshi keladi. Bu olmoshi odatda qo`shma gap ikkinchi qismining boshida,

bog`lovchilardan so`ng qo`llanadi. Bu olmoshi mazmunan birinchi gapga teng keladi, uni eslatadi va so`nggi muhokama uchun asos bo`ladi. Bu olmosh turli vazifalarda qo`llanadi, ammo u qanday vazifada bo`lmasin, qo`shma gapning ikkinchi qismida, fikr o`sha haqda boradi: 1. Olmosh–ega vazifasida: Oziqlantirish bilan sug`orish katta uzilishga yo`l qo`yilmoqda, bu esa o`g`itning tuproq qatlami orasida qolib, kuchini yo`qotishga sabab bo`layotir. 2. Olmosh–to`ldiruvchi vazifasida: Yaqin olti oy bo`ldiki, mana shu osoyishtalik buzildi va bunga sabab, kampirning gumonida, Siddiqjonning onasi edi. Ayrim hollarda bu olmoshi narsa, hol kabi so`zlar bilan birga kelishi mumkin. Bu holda bu olmoshi sifatlovchili aniqlovchi vazifasida bo`ladi; ba’zan qaratqich kelishigi qo`himchasini olib, qaratqichli aniqlovchi yoki to`ldiruvchi vazifasida kelishi ham mumkin: Boyning zulmi borgan sari ortdi, bu hol esa xalqning g`azabini yanada kuchaytirdi. Ba’zan ikkinchi gap tarkibidagi olmosh ifodalanmaydi, ammo bu konteksdan, umumiy mazmundan anglashilib turadi: Mulla Hakim, bir nozik ish bor. Lekin hayrli ish. Ayrim hollarda bu olmoshi butunlay qo`llanmaydi. Bunday hollarda ikkinchi gap o`z mazmuniga ko`ra birinchi gapga umumiy izoh bo`ladi: -Nima qildi jonim?–so`raydi Yo`lchi, lekin «betobmisan?» deyishga tili bormadi. 3. Qo`shimcha ma’lumot berish munosabatining ifodalanishi. Bog`langan qo`shma gapning ikkinchi qismi qo`shimcha ma’lumot ifodalashi mumkin. Qo`shimcha ma’lumot qo`shma gapning birinchi qismi bilan bevosita bog`lanishi, undan kelib chiqishi yoki birinchi qismning mazmuni bilan bevosita bog`lanmasligi ham mumkin. Bu xil bog`langan qo`shma gap qismlarini biriktirish uchun asosan ham, hamda bog`lovchilari ishlatiladi. Haftalar o`tdi ham tugaldi savdo.

Ham bog`lovchisi qo`shma qapning ikki gapi orasida emas ikkinchi gapning tarkibida qo`llanishi mumkin: Siddiqjon «unsur» kalimasini «hukumatga qarshi» degan ma’noda ishlatar, bu yerdagilar ham ma’noda anglar edi… Bunda harakat-holatning ham bog`lovchisidan oldin kelgan bo`lakka oidligi alohida ta’kidlanadi. Qo`shimcha izoh munosabati va bog`lovchisi orqali ham ifodalanadi: Bu kunlardagi ijodim o`quvchilar ommasiga ma’lumdir va shu yillardagi she’rlarimni to`plab, «Men sharqdan kelayotirman» nomli kitob qildim. Bog`langan qo`shma gapning bu xili va, ham, hamda bog`lovchilari yordamida tuziladi. Payt munosabatini ifodalashda xizmat qiluvchi boshqa bog`lovchilar bunday ma’no munosabatini ifodalashda ihlatilmaydi. Qo`shma ma’lumot ifodalovchi gap qurilmalarinnig ikkinchi qismi birinchi kesimdan anglashilgan xabarga baho munosabatini ifodalash mumkin. Ikkinchi qismda qo`shimcha ma’lumot ifodalagan gap qurilmalari yana, tag`in elementlarning yordami bilan ham tuzilishi mumkin. Men tayinlangan gaplar esingdan chiqib qolibdi. Shuni hisobga olish kerakki, og`zaki va yozma nutqda qo`shma gaplar faqat bir xil ma’no munosabatlarini ifodalash bilan chegaralanmaydi, ko`p hollarda turli ma’no munosabatlari birgalikda ifodalanadi. Masalan, ayiruv munosabalari bilan payt qiyoslah munosabatlari; bilan payt va ayiruv munosabatlari birga ifodalanadi. ERGASH GAPLI QO`SHMA GAPLAR Tobelashtiruvchi bog`lovchilar yoki bog`lovchi vazifasidagi vositalar yordami bilan aloqaga kirib, biri ikkinchisiga mazmunan tobe bo`lib, uni izohlab kelgan gaplar birikmasidan tashkil topgan qo`shma gap turiga ergash gapli qo`shma gaplar deyiladi. Ergash gapli qo`shma gaplarni tashkil etgan sodda gaplar xususiyatiga ko`ra ikki xil bo`ladi: boshqa bir gapga ergashib, tobe bo`lib, ikkinchi bir gapni izohlab,

to`ldirib keluvchi gaplar ergash gaplar bo`lsa, mazmuni izohlanayotgan boshqaruvchi gap bosh gap hisoblanadi. Bosh va ergash gap grammatik hamda mazmunan jips bog`lanib, yaxlit birlikni tashkil etadi va umumiy bir fikrni ifodalaydi. Bosh va ergash gap o`zaro: 1) fe’lning funktsional shakllarining qo`llanishi (turli grammatik vositalar birikkan sifatdosh, ravishdosh, shart fe’li. 2) yordamchi so`zlar orqali munosabatga kirishadi. Ergash gap, odatda, bosh gapni izohlash vazifasida keladigan, izohlash orqali mazmunan bosh gapga tobe bo`lgan qo`shma gap qismidir; ergash gap turli tobelashtiruvchi vositalar yordami bilan bosh gapga bog`lanadi. Bosh va ergash gapni biriktirishda turli leksik vositaning-birinchi navbatda nisbiy olmoshlarning roli kattadir, bu olmoshlar ham bosh gap, ham ergash tarkibida yoki ularning birinchi tarkibida bo`lishi mumkin. Ba’zi hollarda bosh va ergash gaplarni bog`lovchi grammatik vositalar bosh gap tarkibida bo`ladi: Nihoyat, Hirotdagi ba’zi mashhur zotlarga shunday tahlid qildiki, o`tirganlar o`rinlaridan qo`zg`olmay qoldilar. Bu ergash gapli qo`shma gapning bosh gapi –Nihoyat, Hirotdagi ba’zi mashhur zotlarga shunday tahlid qildiki bo`lib tarkibidagi bosh va ergash gapni biriktiruvchi shunday nisbiy so`zi va –ki bog`lovchisi bor. Bu gap shaklan ergash gapga o`xshasa ham, mazmunan bosh gap hisoblanadi. Ikkinchi gap natija ergash gap bo`lib, u bosh gapning kesimidan anglashilgan holatning natijasini ta’sirini ifodalaydi. Ergash gapdagi mustaqillik ayniqsa bosh gap……….ma’lumki, shuni bilingki kabi iborali gap qurilmalarida yaqqol ko`rinadi. Bunday qo`shma gaplarning bosh gapi shaklan va mazmunan kirish bo`lak yoki kirish gaplarga o`xshaydigan barqaror so`z yoki birikmalar orqali ifodalanadi. Bunda ergash gap fikran kengaytirih, hatto asosiy maqsadni ifodalash uchun xizmat qiladi. Demak, ayrim ergash gaplarda bosh gapdagiga qaraganda ham muhimroq voqea, hodisa haqida xabar beriladi, ular shaklan mustaqil ham bo`ladi. Ammo bu turdagi ergash gaplar mazmuniga, boshqa bir gapni izohlash vazifasiga ko`ra, ergash gap sanaladi.

ERGASH GAPNING TUZILISHI 1. Ergash gapning kesimi quyidagi so`z turkumlari orqali ifodalanadi: 1) Sifatdoshning –r/-mas shaklli turi va shu haklning ekan ko`makchi fe’l bilan birikkan shakli payt ergash gapning kesimi bo`lib keladi: Majlis tugar–tugamas, Siddiqjon lip etib chiqib ketdi. Sifatdoshning asosiy shakli aniqlovchi ergash gapning maxsus turining kesimi vazifasida keladi: U Jumaboyev uchrab qolishi mumkin bo`lgan koridor va vestibyullardan tez o`tib, ko`chaga chiqdi. Sifatdosh turli vositalar bilan birga ham ergash gapning kesimi sifatida keng qo`llaniladi: Bu kanallarga yaqinlashgan sayin, Siddiqjonning yuragi taka–puka bo`la boshladi. 2) ravishdohning (-i), -may, -gach, -guncha shaklli turi ravish, payt, shart, to`siqsiz kabi ergash gaplarning kesimi vazifasida keladi: ……vodokachka bitguncha, ariqlar, tayyor bo`ldi. 3) buyruq-istak mayli. Buyruq mayli to`siqsiz ergash gapning kesimi sifatida qo`llaniladi: ….. Ular yuzlarcha qo`l bo`lsin. Yo`lchi ular bilan yolg`iz kurashajak, bo`g`ishajak!…. Buyruq fe’li ko`pincha boshqa leksik va leksik–grammatik vositalar bilan birga qo`llanadi: Kim so`zlamasin, uning gapiga luqma tashlab o`tirar edi. 4) shart fe’li deyarli hamma ergash gaplarning kesimi vazifasida keladi. Shart fe’l yolg`iz qo`llanishi yoki turli leksik va grammatik vositalar bilan birga ishlatilishi mumkin. Bundan tahqari, shart fe’li turli vositalar, nisbiy olmoshlar bilan birga ergash gapning kesimi vazifasini bajarib keladi: Kimki Moskva yo`liga bog`lasa qamar, unga ayturlar Muborak safar. 5) Fe’l. Mustaqil ravishda ma’lum shaxs ko`rsata oluvchi fe’llar ham ergash gaplarning kesimi vazifasida qo`llanadi. Ammo kesim mustaqil fe’ldan ifodalanuvchi ergash gaplarda ma’lum grammatik va leksik–grammatik vositalar bo`ladiki, ular ergash gapni alohida ajratib turadi. Bunday vositalarga

bog`lovchilar (-ki, agar, chunki, toki, deb), yuklamalar (-mi, xuddi), nisbiy olmoshlar kiradi: Bizning tilimiz Navoiy sozida ulug` qudrat va muazzam ohang bilan yangradiki, hammamiz, hayratda qoldik. 6) Ergash gaplarning kesimi ko`p o`rinlarda ot kesim shaklida bo`lib, ot, sifat, ravish va boshqa modal ma’noli so`zlar orqali ifodalanadi. Ammo ot kesimli ergash gap tarkibida albatta boshqa leksik, leksik–grammatik vositalar qo`llanihi shart. Kesimi sifat bilan yoki bor, yo`q so`zlari bilan ifodalangan aniqlovchi ergash gapning maxsus tipida esa ergash gapni bosh gapga bog`lovchi vositalar qo`llanmaydi: Toki borsan–men ham tirikman!…. 7) Harakat nomi ko`makchilar bilan birga ergash gaplarning kesimi bo`lib kela oladi: Bu shartnoma, mustahkam bo`lishi uchun, podsho harakatlaridan so`ralsin. 2. Ergash gapning egasi bosh kelishik shaklida bo`lgan so`z turkumlari orqali ifodalanadi va bu ega bohs gap egasidan farqlanib turadi. Bosh gap bilan egasi umumiy bo`lgan gap qurilmalari sifatdosh va ravishdosh yoki shart to`siqsiz qurilmali murakkab gapni tashkil etadi: Bektemir shu kungacha qo`li ishga tegmaganidan afsuslanadi. Ergash gap bir sostavli gap shaklida bo`lganda, tabiiyki, ega ifodalanmaydi Egasi umumiy bo`lgan gap qurilmalari uyushiq kesimli sodda gapni tashkil etishi mumkin: Obidjon…. akasining bu ketishi ilgarigi ketishidan emasligini sezar edi, shuning uchun xayrlahganda yig`lamaydi. 3. Ega va kesim mosligi. Ergash gapning ega va kesimi o`zaro va shaxs sondagi munosabatiga ko`ra ikki xil bo`ladi. 1) Ega va kesimi moslashgan hamda. 2) Ega va kesimi moslashmagan ergash gaplar. Ega va kesimi moslashgan ergash gaplarning kesimi aniqlik, shart, buyruq- istak mayllari orqali ifodalanadi. Ega va kesimi shaxs va sonda moslashmagan ergash gaplarning kesimlari sifatdosh, ravihdosh va harakat nomi orqali ifodalanadi. Ammo, bu bilan ergash gap so`z birikmasiga aylanmaydi: ma’lum fikr, maqsadni ifodalashi, tarkibida

mustaqil eganing bo`lishi, predikativlikning mavjudligi bilan gap sanaladi, kesimining tobe shaklida kelishi va boshqa bir gapni izoxlahi bilan ergash gap bo`lagi. Ayrim xollarda kesimi sifatdosh shaklida bo`lgan ergash gaplarning kesimi tarkibidagi egalik qo`shimchasi orqali moslashishi ham mumkin: Men uyga kirganimda, …. Sen uyga kirganingda,…..U uyga kirganida kabi. 4. Ergash gaplar mazmuni va turiga ko`ra, asosan ikki sostavli; darak yoki istak-hart bildiruvchi buyruq gaplar shaklida bo`ladi. Ergash gaplarning so`roq yoki boshqa xil shaklda bo`lishi kam uchraydi: Men nima qilibmanki, jamoa xo`jaligini opichlab katta qilgan odamlar qatori Qo`shchinorning xo`jayini bo`laman? Ergash gap ayrim o`rinlarda bir sostavli gap shaklida bo`lishi ham mumkin. Ergash gap asosan shaxsi, umumlashgan va shaxssiz gap shaklida bo`ladi: Qayoqqa qarasang, qarag`ayzor, qalin o`rmon rus yeri go`zal. Egasi yoki biror ikkinchi darajali bo`lagi ifodalanmagan to`liqsiz gap shaklidagi ergash gaplar ham qo`llanadi: Ilgarilashgan sari, bazmning butun dabdabasi aniqroq sezilib, Yormatni bezovta qilaveradi. Bosh gapdan so`ng kelgan ergash gaplar ko`proq to`liqsiz gap bo`ladi: Lekin achchiq tajribalarni hisobga olib, xavfning ko`ziga dadil qaramoqchi bo`lsangiz, uylangki, ertaga-bo`ron! 5. Ergash gaplarning ohangi murakkab bo`lib, ergash gapning tuzilihiga bog`liq bo`ladi. Agar ergash gap tobe shaklda bo`lsa, ohang ergash gapda ko`tarila borib bosh gapda pastlahib, ohang albatta bosh gap oxiriga borib yana ko`tariladi. Agar bosh gap mustaqil shaklda bo`lsa, ohang gapda ko`tarilib, ergash gapda pastlahadi. Umuman, ergash gap ohangi bu xil gaplarning tuzilishiga bosh gap bilan bog`lanish usuliga bevosita bog`liq bo`ladi. 6. Ergah gapli qo`shma gapning bosh gapi tuzilishi jihatidan mutsaqil bo`ladi. Bosh gapning kesimi barcha so`z turkumlari bilan ifodalana beradi. Ayrim o`rinda ergash va bosh gapni biriktiruvchi leksik va grammatik vositalar bosh gap tarkibida bo`ladi.

Bosh gapning tuzilishiga ko`ra o`ziga xos ba’zi xususiyatlari bor: A) Bosh gap asosan ikki sostavli gap shaklida bo`ladi. Ammo bosh gap bir sostavli gap shaklida ham keladi. Bunda bir sostavli gapning hamma turlarining qo`llanishi ahamiyatlidir. Bunday va shunga o`xshash xollarda bosh gap tuzilihining erkin shaklda qo`llana olishiga sabab shuki, bosh gap, odatda ikkinchi o`rinda keladi, uning ma’nosi va etishmagan bo`laklar ergash gapning mazmuni va bo`laklarning ma’nosidan ayon bo`lib turadi. B) Bosh gapning to`liqsiz gap shaklida qo`llanishi ko`p uchraydi: Saligan isitma chiqarsang, Vaxrobod – ona…. V) Bosh gap ko`chirma gap shaklida: Bir chol dediki, bu tomonlarda fritslar juda oz, katta yo`llar yo`q. G) Ayrim bosh gaplar barqaror qurilmalar yoki so`zlardan iborat bo`ladi, shuning uchun ham ularning ko`pi kirish bo`lak va birikmalarga yaqinlahadi. Masalan, Nima qilayki, bizning muxabbatimizning o`rtasida tikan Qosimjon bo`lmasa edi, allaqachon yetishgan bo`lar edik. D) Ba’zi bosh gaplar ergash gap mazmuniga bo`lgan munosabatni ifodalaydi: - Juda zarur bo`lsa, bu – boshqa gap… Ergash gaplar bosh gapga quyidagi vositalar bilan bog`lanadi. 1. Tobe bog`lovchilar. Tobe bog`lovchilar–ki (-kim), (nega-ki, zeroki), shuning uchun, toki, guyo turli ergash gaplarni bosh gapga biriktiradi: Bizning tilimiz Navoiy so`zida ulug` qudrat va muazzam ohang bilan yangradiki, Hammamiz chuqur xayratda qoldik. 2. Yuklamalar –mi, xuddi yuklamalari: Ular bir yerga yig`ildilarmi, suhbat «bu yil paxta yili» deyishdan boshlanadi. 3. Bog`lovchi vazifasidagi so`zlar. Ergash gapni bosh gapga bog`lashda ayrim so`zlar xizmat qiladi. Bular deb, shu sababli, shuning natijasida kabi so`zlardir:…o`g`il-qizlar bo`lmagan, bo`lsalar ham yoshlikda o`lib ketganlar, shuning uchun bo`lsa kerak, Otabekka ixlos quyib, unga o`z bolasi kabi qarar edi.

4. Fe’lning funktsional shakllari sifatdosh, ravishdosh, shart yi`li ergash gapning kesimigina bo`lib qolmay, ergash gapni bosh gapga bog`lashda vosita ham bo`ladi: Majlis tugar-tugamas, Siddiqjon lip etib chiqib ketdi. 5. Qo`shimcha vositalar. Fe’lning funktsional shakllari bilan birga ergash gapni bosh gapga bog`lovchi qo`shimcha vositalar bo`ladi. Bular quyidagicha: A) ko`makchilar: uchun, bilan, ko`ra, sari, beri va boshqalar: Qiz Yo`lchini chuqur sevar, uning yolg`iz ismini eshitish bilan, yuragi to`lqinlanar edi. B) Yordamchi so`z vazifasidagi burun, avval, chok, payt kabi so`zlar: Kanal qazilmasdan burun, bu yerlar dasht-sahro edi. V) Kelishik qo`shimchalari. O`rin-payt va chiqish kelishigi ergash gapni bosh gapga bog`lashda xizmat qiladi: Birinchi qor yoqqan kezlarda, chittakni tutish uchun tuzoq kuyardim. G) Nisbiy olmoshlar: kim, qaysi, qanday, qachon va boshqalar: Kimning so`zi to`g`ri bo`lsa, uning xalq oldida e’tibori yuqori bo`ladi. ERGASH GAPLARNING TASNIFI Ergash gaplar, ifodalanayotgan mazmun va vazifalariga ko`ra, quyidagi turlarga bo`linadi: aniqlovchi, to`ldiruvchi, ega, kesim, payt, sabab, maqsad, shart, to`siqsiz, natija, ravish, qiyoslash, umumlashtiruvchi izoh ergash gaplar. ERGASH GAPLI QO` SHMA GAPLARNING TURLARI Aniqlovchi ergash gapli qo`shma gaplar Aniqlovchi ergash gap bosh gap tarkibidagi ot yoki olmosh orqali ifodalangan biror bo`lakning belgi-xususiyatini izoxlab keladi. Aniqlovchi ergash gap anglatgan mazmun va vazifasiga ko`ra, quyidagi turlarga bo`linadi: 1. Aniqlovchi izoh ergash gaplarda ma’lum predmetlarning belgi xususiyati to`g`risida fikr yuritiladi, aniqlovchi ergash gap ma’lum predmetning belgi-

xususiyati to`g`risida izoh beradi va shu yo`l bilan bosh gapning mazmunini to`ldiradi. Aniqlovchi-izoh ergash gap har vaqt bosh gapdan so`ng keladi. Bir xil ergash gaplar bosh gapga–ki bog`lovchisi orqali bog`lanadi. Bundan tashqari, bosh gap tarkibida shunday, bir olmoshlari va unga mos xolda ergash gap tarkibida shunday, bu, bu xil, yoki u, uning olmoshlari bo`lib, ergash gap bu olmoshlar orqali aniqlanmish–otning ma’nosini azoxlaydi, to`ldiradi. Bosh gapdagi olmoshlar aniqlovchi vazifasida, ergash gapdagi olmoshlar esa turli vazifasida keladi: Paxta tolasi va chigit shunday xazina manbayi ekanki unda olinadigan narsalarning son sanog`i yo`q. Bosh gap tarkibida bir shu o`sha olmoshning qo`llanilishi kam uchraydi bir vaqtlar kelarki bu g`ayratli qizning asarlari hozirda o`zi savdo qilayotgan bir dukon peshtaxtalaridan joy olar. Axir ular shu qarorga kelardiki bolalarni buvimga topshiradigan bo`ldi. Mazmuni ixohlanayotgan olmosh gapning egasi to`ldiruvchi yoki kesimga bog`lanadi, bu xolda ergash gap ana shu boshqarayotgan ot yoki sifatning ma’nosini ochadi: Bir akang borki, murdani zinda, zindani gazzanda qiladi. Ba’zan aniqlovchi ergash gaplarning tarkibidagi olmosh ham, bosh gap tarkibidagi olmosh ham bo`lmasligi mumkin. Ammo ergash va bosh gaplarning biriktiruvchi–ki bog`lovchisi saqlanadi. Shu bilan birga, bosh va ergash gaplarda mazmunni izohlanayotgan otlar ham bo`ladi: Odam borki, qolur undan yaxshi ot, Odam borki, qolur undan oxu dod. Aniqlovchi ergash gapning maxsus turi bosh gapdan oldin keladi, bosh gap tarkibidagi biror otni izohlaydi, aniqlaydi, izohlanmish ot ergash gap yonma-yon keladi. Aniqlovchi ergash gapning buturi o`zbek tilining o`ziga xos ichki xususiyatidan kelib chiqadi va mazmuni hamda ohangda yumuq bir guruhni tashkil etadi. Bosh gap tarkibidagi otning belgisi xukum yo`li bilan ifodalanadi: Aniqlovchi gap tarkibidagi o`z egasi va kesimi bo`ladi. Ana shu grammatik belgisiga ko`ra, aniqlovchi ergash gap sanaladi.

Aniqlovchi gapning maxsus turi uch guruhning tashkil etadi. Aniqlovchi ergash gapning birinchi guruhida ergash gap bosh gapga analitik yo`l bilan bog`lanadi: ergash gapni bosh gapga bog`lash uchun asl ma’nosini yo`qotibi, yordamchi so`zga o`tgan degan sifatdosh shakli qo`llanadi. ergash gap shaklan ko`chirma gap shaklida bo`lsa ham, mazmunan biror shaxs tomonidan aytilgan gapning aynan ko`chirmasi bo`lmaydi. Muallifning taxminiy yoki biror maqol, matal bo`ladi. Ergash gapning tarkibidagi ega va kesim bo`lib, ular shaxsda moslashadi, kesim shaxs ko`rsatuvchi shaklda bo`ladi. Odatda, ergash, gapdan so`ng qisqa to`xtam berilib, bosh va ergash gapni biriktiruvchi degan yordamchisi bosh gap tarkibidagi aniqlanmish so`z bilan umumiy oxangga ega bo`ladi, ularning orasida to`xtam berilmaydi: Saida gap tamom bo`ldi degan xayolda o`rnidan turmoqchi edi. Aniqlovchi ergash gapning ikkinchi guruhining kesimi sifat, ot, bor yoki yo`q so`zlari orqali ifodalanadi: ergash gap bosh gapda to`xtam bilan ajralmaydi; to`xtam aniqqlanmish so`zdan so`ng beriladi; ergash gapning ega va kesimi moslashmaydi. Shunga qaramay, bu xil gap qurilmalarining ergash gap sanalishiga sabab: a) ularda ma’lum rajada nisbiy fikr tugalligining bo`lishi va b) tarkibida bosh kelishikdagi o`z egasi va kesimining mavjudligidir. Bu xil gaplar bosh gapga sintaktik usul bilan bog`lanadi: Sochi tim qora, qoshlari usma bir xotini bor. Aniqlovchi ergash gapning uchinchi guruhi aniqlanmish so`zdan oldin keladi. Bu xil ergash gaplarning kesimi sifatdosh shaklida bo`ladi va ega bilan moslashmaydi, chunki sifatdosh kesim shaxs bilan tuslanmaydi: ertasiga Ibroximov Kanizak va Siddiqjon aytgan g`o`zalarni ko`zdan kechirdi. Aniqlovchi ergash gapning kesimi vazifasida asosan–gan shakilli sifatdosh keladi. Aniqlovchi ergash gap maxsus xilining uchinchi guruhi aniqlanmish so`zdan oldin kelsa ham, undan to`xtam bilan ajralmaydi shu bilan birga, bir xil ohang bilan talaffuz etiladi, qisqa to`xtam aniqlanmish so`zdan so`ng beriladi.

Aniqlovchi ergash gapning bu xili uyishib kelishi mumkin: Xotinlarning bir qismi o`zi ko`zlab yurgan yoki kuchi etadigan soxada ishlashga hoxish bildirdi. Aniqlovchi ergash gapning bu xili bosh gap tarkibidagi ot bilan ifodalangan bo`lakka bog`lanadi, aniqlanmish gapning bosh bo`lagi ham, ikkinchi darajali bo`lagi ham bo`la oladi. TO`LDIRUVCHI ERGASH GAPLI QO`HMA GAPLAR To`ldiruvchi ergash gap bosh gap tarkibidagi biror bo`lakning (olmoshning yoki mavhum otning, shuningdek, fe’l kesimning) ma’nosini aniqlash yo`li bilan bosh gapni va uning kesimidan anglashilgan mazmunini to`ldiradi. To`ldiruvchi ergash gaplar bosh gapdan so`ng kelib, unga analitik yo`l bilan bog`lanadi. To`ldiruvchi ergash gap bosh gap kesimi tarkibidagi–ki bog`lovchisi orqali va bosh gap tarkibidagi shu nisbiy olmoshi orqali bosh gapga bog`lanadi, ergash gap ana shu olmoshning mazmunini ochadi. Bu olmosh to`ldiruvchi vazifasida keladi. A) Vositasiz to`ldiruvchi vazifasidagi olmosh izoxlanadi: Shu bilan shuni bilib quyingki, dehqonlar yangilikka intiluvchi xalq, ular bir joyda qotib qolgan rahbarni yoqtirmaydilar. B) Vositali to`ldiruvchi vazifasidagi olmosh izohlanadi: shundan bilamizki, mushtum zo`r tipirchilab qoldi. Ba’zan shu olmoshi bilan birikib keladi shu narsaning esdan chiqarmanki… Bosh gap tarkibidagi shu olmoshi ko`pincha ifodalanmaydi, ba’zan yashirinadi (bu holda uni mazmunan tiklash mumkin). Bunday qurilmalarda diqqat kesimning ma’nosiga qaratilib, ergash gap uni izoxlaydi, ma’nosini ochadi, to`ldiradi: Men istamasdimki botqog`imizning bir parcha loyi fritsning poshnasida ketsin. To`ldiruvchi ergash gap bog`lovchi vazifasidagi deb ravishdosh shakli bilan bosh gapga bog`lanadi: Ajoyib otalar o`tgan ekan deb, sening suratingga bokajak, tuymas.

Bosh gapning kesimi bilmoq, ko`rmoq kabi fe’llarda ifodalangan to`ldiruvchi ergash gaplar keng ishlatiladi. Lekin bu xil to`ldiruvchi qurilmalar har vaqt ham to`ldiruvchi ergash gapli qo`shma gap bo`lavermaydi. Ko`pincha, bilmoq, ko`rmoq fe’llari kirish bo`lak vazifasida qo`llanadi: Ko`rdingizmi, Amin- dedi unga. –Ishlash, ish buyurishda qancha qiyin ekan. Bilmoq, ko`rmoq va boshqa fe’l va ayrim ot, sifatlar modal munosabatlarni ifodalasa, kirish bo`lak yoki kirishga bo`lib keladi. EGA ERGASH GAPLI QO`SHMA GAPLAR Ega ergash gap deb, bosh gap tarkibidagi ega vazifasida bo`lgan olmoshning ma’nosini aniqlab keluvchi yoki bosh gapga nisbatan ega vazifasida bo`lgan ergash gapga aytiladi. Ega ergash gaplar bosh gapning tarkibidagi olmosh orqali ifodalangan egani izoxlaydi, uning ma’nosini aniqlashtiradi. Bu xil ergash gapli qo`shma gaplarning mazmuni aniq harakat-holat xususiyatlarga oid bo`ladi. Ega ergash gap bosh gapdan so`ng keladi. Bu xil gap qurilmalarda asosiy mazmun ergash gapda ifodalanadi, bosh gap esa asosiy fikrni anglashga xozirlaydi, unga diqqatni jalb etadi. Ergash gap bosh gapdan so`ng kelib, bosh gapning ot yoki fe’l kesimiga qo`shilib kelgan–ki bog`lovchisi orqali bosh gapga bog`lanadi. Bunda ergash gap bosh gapga uning tarkibidagi ega vazifasida bo`lgan shunisi, shu, shu narsa kabi olmosh yoki olmosh va ot birikmasining mazmunini izohlaydi: Yo`lchiga shunisi qiziq tuyuldiki, bu yerda qay tomondan qaramang, hamma daraxtlar bir chiziqustida saf turadi. Ko`pincha, bosh gap tarkibidagi ma’nosi izohlanayotgan olmosh yashirinadi. Bu xol asosiy diqqat egaga emas, uning kesimiga qaratilganda ro`y beradi: O`rtog`im o`lgandan keyin, ma’lum bo`ldiki, qiz uni yaxshi ko`rar ekan va o`shanga tegaman deb niyat qilib yurar ekan.

Ega ergash gapli qo`shma gapning kesimi, ko`pincha, ot kesim shaklida bo`ladi, bosh gap kesimi shaklida kam qo`llaniladi, qo`llangan holda ham holat bildiruvchi fe’llar bilan ifodalanadi. Umuman, bosh gapning o`zi va uning kesimi frazeologik birlikka yaqinlashgan gap qurilmasi bo`ladi. Bosh gap vazifasida bundan chiqdiki, ko`rinib turibdiki, (sizga) o`z-o`zidan ma’lumki, shunisi borki, (shu narsa) shubxasiz va boshqa gaplar qo`llanadi. Bu xil gaplarning kesimlari har vaqt sifat yoki bor so`zi orqali va ba’zi yordamchi fe’llar orqali ifodalanadi: Bundan (shu) chiqdiki, yolg`on gaplarni yozgan ekansan-da. Ega ergash gapning ot kesimi hozirgi zamonni ifodalaydi, o`tgan yoki kelasi zamonni ifodalash uchun bo`lmoq bog`lamasidan foydalanadi (bo`ldi, bo`ladi). KESIM ERGASH GAPLI QO`SHMA GAPLAR Kesim ergash gap deb, bosh gap orqali eganing ma’nosini aniqlashtirib keluvchi ergash gapga aytiladi. Bosh gap tarkibida ma’nosi aniqlanayotgan shu, shunda, shunday (shunaqa) ko`rsatish olmoshlari ergash va bosh gapni biriktiruvchi vosita vazifasida ham keladi. Bundan tashqari, bosh va ergash gapni bog`lash uchun–ki bog`lovchisi ishlatiladi. Kesim ergash gap har vaqt bosh gapdan so`ng keladi. Ergash gaplarning bu turida asosiy fikr, maqsad ergash gap orqali ifodalandi, butun ergash gap bosh gapga nisbatan mantiqan kesim bo`ladi. Bosh gapning kesimi ko`rsatish olmoshi orqali ifodalanib, bu olmosh kesimning ma’nosi ergash gapda ochiladi. Shunisi muhimki, bosh gap ko`p o`rinlarda ergash gapni mantiqan izohlaydi, unga baho beradi, uni xarakterlaydi: Demak, xulosa shuki, vaqtida suv, vaqtida o`g`it, vaqtida kultivatsiya, ham chopiq. Bosh gapning kesimi vazifasida shunda va shunday olmoshlari kamroq qo`llanadi. Shunda olmoshi qo`llanganda, kesim ergash gap bosh gap egasining mazmunini izohlaydi. Bunday ergash gapning bosh gapi ergash gap mazmunini izohlamaydi. U asosiy fikrni ifodalaydi. Shuning uchun ham bosh gap ko`pincha

yoyiq gap bo`ladi: Hamma kasal shunday qilib rais ana shu kamchiliklarni birdan bartaraf qilishga, ochig`i, ojizlik qilmoqda. Bosh gapning kesimi vazifasida shunday olmoshi qo`llanganda, ergash gap bosh gap egasining xususiyati, belgisi haqida ma’lumot beradi: Vaziyat…. xim, shundayki, hamma og`irlik artilleriyaga tushgan… Bosh gapning kesimi vazifasida keluvchi ko`rsatish olmoshi iborat, bo`lmoq, emoq so`zlari bilan birga kelishi mumkin. Bu holda iborat so`zi o`zidan oldin kelgan olmoshni chiqish kelishigida bo`lishini, bo`lmoq, emoq fe’llari va –dir shakllari esa bosh yoki vosita kelishiklarining birida bo`lishini talab qiladi. Bo`lmoq va emoq fe’llari bosh gapdagi xususiyat yoki Holatning o`tgan va hozirgi zamonda ro`y berishini ko`rsatish uchun qo`llaniladi; bu vositalarsiz yoki iborat so`zi bilan kelgan kesimlar xususiyat yoki holatning hozirgi zamonda ro`y berishi, shu belgining hozir muvjudligini ko`rsatadi: Majlisda ko`riladigan masalaning muhim tomoni shundan iboratki, Baqaqurilloqdagi cho`l yerlarni suvga serob qilish muhokama qilinadi.

Похожие

Qiyoslash munosabatini ifodalovchi bog`lovchisiz qo`shma gaplar

Fe’lning modal ma’no ifodalovchi shakllari

O'rin-joy ma'nosini ifodalovchi so'zlar tasnifi

Bog’langan qo'shma gaplar taraqqiyoti

Bog`lovchisiz qo`shma gap qismlarining tuzilishi