O'rin-joy ma'nosini ifodalovchi so'zlar tasnifi

Загружено в:

25.02.2024

Скачано:

0

Размер:

29.7041015625 KB

Скачать

O’rin-joy ma’nosini ifodalovchi so’zlar tasnifi Reja: Kirish 1. Ona tili ta’limi va undagi o’zgarishlar xususida 2. O’rin-joy otlari va ularning ma’nosini ifodalovchi so’zlar tasnifi Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

Kirish Mustaqillikka erishganimizdan keyin o’zbek tili ta’lim tizimida ko’plab o’zgarishlarni ko’rishimiz mumkin. Bunday o’zgarishlarni quyidagilar asoslab beradi: Lotin alifbosiga asoslangan yangi o’zbek yozuvining joriy etilishi, yoki shu alifbo asosida ishlab chiqilgan yangi imlo qoidalari. O’z navbatida, Prezidentimizning quyidagi fikrlari ham tilshunoslik tarixi haqidagi ayni haqiqatdir: ―Mubolag’asiz aytish mumkin-ki, fanimiz aql-zakovat, salohiyatimizning noyob va go’zal binosiga bundan ko’p asrlar muqaddam, poydevor solingan edi. Mamlakatimiz fani juda qadim zamonlardan yuksala boshlaganini, uning chuqur va qudratli ildizlari borligini ayta olamiz. U asrlar davomida o’zbek millatiga, butun insoniyatga tabiat sirlarini o’rganishda tibbiyot, falsafa, huquqshunoslik, ilohiyot, adabiyotshunoslik va tilshunoslikka ishonchli xizmat qilib kelmoqda‖. 1 Istiqlol – xalqimizning ulkan yutug’i bo’lib, u o’z taqdiriga egalik qilish huquqi, ma’naviy qadriyatlar va milliy an’analarga tayanib yashash va yurtimiz boyliklaridan xalqimiz va Vatanimiz manfaatlari yo’lida foydalanish imkoniyati ekanligi bugungi kunda barchamiz anglayotgan haqiqatdir. Mustaqillik yillarida aholi ong va tafakkurini o’zgartirishning zarurligini hisobga olish doimo ustuvor bo’lib keldi. Yurtboshimizning: ―Ong va tafakkur o’zgarmasa, hayot o’zgarmaydi’’, - degan g’oyasi amalda o’z isbotini topmoqda. Zero, mustaqillikni chuqur anglash, uni qadrlash, uning uchun qayg’urish, avvalo, ongni, tafakkurni yangilash va sog’lomlashtirishdan boshlanadi. Yangicha hayotni eskicha ong va tafakkur, qarashlar bilan qurib bo’lmasligini anglab yetish odamlar dunyoqarashining o’zgarishiga olib keladi. Ma’naviy barkamol avlodni tarbiyalash bugungi kunning eng muhim va dolzarb masalasidir. Bu masalada Yurtboshimizning quyidagi sabog’i ibratlidir: 1 . Karimov I.A. O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. ―O`zbekiston‖ nashriyoti. 1997-yil. 2

―Biz sog’lom avlodni tarbiyalashimiz, voyaga yetkazishimiz kerak. Sog’lom kishi deganda, faqat jismoniy sog’lomlikni emas, balki, sharqona axloq-odob va umumbashariy g’oyalar ruhida kamol topgan insonni tushunamiz‖. Sharqona odob- axloq va umumbashariy g’oyalarni ongiga singdirib olgan kishi yuksak ma’naviyatli, ya’ni ma’naviy barkamol, komil inson hisoblanadi. Ma’naviy barkamollik insonning dunyoqarashi, e’tiqodi, ruhiyati, xulq-atvor normalari, axloq-odobi bilan bevosita aloqadorligi orqali ajralib turadi. Ma’naviy barkamol kishilar xalq taqdiri va farovonligi, Vatan taqdiri va uning ravnaqini o’ylaydilar. Ma’naviy barkamol inson shon-shuhrat, mansab, moddiy boylik ketidan quvmaydi, moddiy qiyinchiliklar duch kelganda qaddi bukilmaydi. Xalqimizning boshidan k е chirgan fojiali o’tmishi, uning tilimiz, dinimiz, ma'naviyatimizga solgan xavfi bizdan tarixni anglash va ogohlikni talab etadi. Prezidentimizning ‖O’z tarixini bilmaydigan, kechagi kunini unutgan millatning kelajagi yo’q‖ 2 , - degan fikrlari ham bejizga aytilmagan. Darhaqiqat, ertangi kun egasi o’z tilining tarixini bilishi maqsadga muvofiqdir. Fan sohasidagi tadqiqotlarning yanada rivoj topishiga esa biz o’zimiz harakat qilishimiz zarur. Shu jumladan, boshqa fanlar qatori ta’lim tizimida ona tili fanining tutgan o’rni ham o’ziga xos bo’lib, u o’z predmeti va boshqa fanlar haqidagi ma’lumotlarni uzatish hamda qabul qilishda asosiy vosita bo’lib xizmat qiladi. Ma’lumki, o’quvchilar til birliklariga tayanib, o’z fikr-mulohazalarini, tushunchalarini ifodalashga harakat qiladilar. Shunga ko’ra, ona tili darslarida o’quvchilarning nutq faolligini oshirishda muammoli vaziyatlarni vujudga keltirish, ularni mantiqiy xulosalar chiqarishga undash, izchil fikr bayon qilish malakalarini rivojlantirish muhim ahamiyat kasb etadi. Til sohasida qilinadigan har bir yangilik shu tilning ravnaqi uchun xizmat qiladi. Bugungi yosh avlodni tarbiyalashda ilg’or pedagogik texnologiyalarni dars jarayoniga tatbiq etish bugungi kunning asosiy maqsadlaridan biridir. Shuning uchun ishimiz so’ngida mavzuga mos namunaviy dars ishlanmasi ko’rsatiladi. 2 Islom Karimov.Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. Toshkent ,‖Ma’naviyat‖, 2008-yil, 4-bet. 3

Yurtboshimizning maktab ta’limiga e’tiborini ko’pgina asarlaridagi fikrlarida uchratish mumkin: ―Shu haqiqatdan kelib chiqqan holda, yoshlarimizni har tomonlama sog’lom va barkamol etib tarbiyalash, hayot abadiyligi, avlodlar davomiyligini ta’minlaydigan ma’naviyat qo’rg’oni bo’lmish oilani mustahkamlash bugungi kunda barchamizning nainki asosiy vazifamiz, balki insoniy burchimizga aylanishini istardim‖. 3 O’z navbatida , oilada ta’lim va tarbiyani maktab bilan hamkorlikda olib borish bugunning asosiy vazifasidir. Shuning uchun ham ta’lim tizimidagi o’zgarishlar jadal rivojlanmoqda va yoshlarimiz ilm-fan sohasida jahon ahlini lol qoldirib kelmoqdalar. O’quvchilarning komil inson sifatida takomil topishida o’qituvchining o’rnini hech qaysi fan bosa olmaydi. Ayniqsa, o’quvchilarning nutqiy malakalarini shakllantirishda, dunyoni anglatishda o’qituvchi nutqining ham o’ziga xos o’rni mavjud. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi hamda Ta’lim to’g’risidagi qonun talablari asosida ta’lim tizimini tubdan yaxshilashga jiddiy e’tibor berilmoqda. Milliy dasturning qabul qilinishda har bir o’qituvchiga alohida mas’uliyat yuklanadi. Shu jumladan, har bir o’qituvchi o’z nutqi ustida ham mukammal ishlashi zaruriyati tug’ildi. Barkamol hamda har taraflama yetuk insonni tarbiya qilish uchun o’qituvchi nafaqat puxta bilimli, balki o’z fikrini chiroyli, ravon, puxta nutq madaniyati qonuniyatlarini chuqur egallagan holda ifoda qila bilishi zarur. Respublikamiz Prezidenti I. A. Karimov ―Fidokor‖ gazetasi muxbiri savollariga javob berar ekan, jamiyatimizning mohiyati xususida shunday deydi: “Biz barpo etayotgan yangi jamiyat yuksak ma’naviy va axloqiy qadriyatlarimizga tayanadi va ularni rivojlantirishga katta e’tibor beradi”. Ana shu ma’naviy va axloqiy qadriyatlar inson tafakkuri, nutqiy madaniyati bilan chambarchas bog’liqdir. Zero jamiyat madaniyati nutqiy madaniyatsiz bo’lmaydi. ―O’z fikrini mutlaqo mustaqil, ona tilida ravon, go’zal va lo’nda ifoda eta olmaydigan mutaxassisni, avvalambor, rahbar kursida o’tirganlarni bugun 3 Islom Karimov ―Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch‖, Toshkent ―Ma’naviyat‖, 2008, 56- bet 4

tushunish ham, oqlash ham qiyin‖. (I. A. Karimov. Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori). Malumki, insonlar yashab kelayotgan joylariga nom berish qadim-qadimdan kelmoqda.O’z navbatida joyga berilgan nom ham nimagadir asoslanadi.Bugungi kunda esa o’sib kelayotgan yosh avlod o’zi yashab kelgan joy nomini tarixini bilishi va qo’yilgan nomlar bo’yicha ma’lumotga ega bo’lishi kerak.Prezidentimiz Islom Karimov ,, Jamiyat taraqqiyotining asosi, uni muqarrar halokatdan qutqarib qoladigan yagona kuch – ma’rifatdir’’ 4 , - degan so’zlari bilan jamiyat taraqqiyotida ma’naviyat va ma’rifatning nechog’lik katta ahamiyatga ega ekanligini ko’rsatib berganlar. Mamlakatimizda demokratik jamiyatni vujudga keltirishda har bir fuqaroning yuksak ma’naviyatli, chuqur ilmiy bilimlar sohibi bo’lishining o’rni va roli juda katta ekanligini isbotlashning hojati yo’q. Demak tarixni bilish, o’z avlodlarini bilish demakdir. Tilshunoslikning turli davrlarida nomshunoslik bilan shug’ullanish, olimlarimiz tomonidan respublikamizdagi nomlarning o’rganilishi davom etib kelmoqda. Maktabda o’quvchilar nafaqat aniq va gumanitar fanlarning asoslarini balki odamiylik, insoniylikning qonun-qoidalarini ham o’rganadilar. Bolalarga uni singdirishda o’qituvchining o’rni nihoyatda kattadir. Shu sababga ko’ra uzluksiz ta’lim tizimida o’qituvchi shaxsiga katta e’tibor berilgan. Geografik nomlarni, atamalarni o’rganish Mustaqillikka erishganimizdan so’ng yanada katta ahamiyat kasb etmoqda. O’z xalqining, o’z mamlakatining hozirgi davrdagi taraqqiyotini va madaniyatini chuqurroq o’rganmoqchi bo’lgan har bir kishi, shubhasiz uning tarixini mukammal bilishi kerak. Joy nomlari xususida prezidentimiz Islom Karimov o’zining qarashlarini quyidagicha bayon etadi: ―Holbuki, ajdodlarimiz o’zlari yashaydigan mahalla, shahar va qishloqlar, bog’xiyobonlarga nom tanlashga juda katta e’tibor bergan. Misol uchun, Toshkentning o’n ikki darvozasiga berilgan chuqur ma’noli, go’zal nomlarni olaylik. Samarqand, 4 Karimov I. A. ,,Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q’’, Toshkent, ,,Sharq’’ ,1998-yil, 7-bet 5

Beshyog’och, Kukcha, Chig’atoy, Sag’bon, Labzak, Taxtapul, Qorasaroy, Kamolon, Qo’ymas, Qo’qon, Qashqar darvoza degan nomlar avvalombor o’zining aniq tarixiy-jug’rofiy ma’nosi bilan ajralib turadi‖. 5 Tarix – kishilik jamiyatini aniq taraqqiyot yo’lini har tomonlama va ziddiyatli bo’lgan yagona qonuniyatli bir prots е ss tarzida o’rganuvchi ijtimoiy fanlar ichida asosiy o’rinni egallaydi. Shunday ekan, har bir inson o’z Vatani tarixini yaxshi bilish va o’zga mamlakatlar tarixi va madaniyatiga hurmat bilan qarashi lozim. Darhaqiqat, tarix odamlarni o’ylantiradi, bo’lib o’tgan tarixiy voqea va hodisalarni tahlil qilish, fikrlash va ulardan amaliy hayotiy xulosalar chiqarishga o’rgatadi. Tarixni - milliy o’zlikni anglashda, milliy birlikni shakllantirishda, shajaramiz ulug’ligi va pokligini bilishda, o’zbek xalqimizning jahon xalqlari orasida tutgan o’rniga baho b е rshida, barkamol haqiqiy inson shaxsini yaratishda o’rni b е nihoya kattadir. Yoshlarga Vatan tarixi va madaniyatini, jug’rofiyasi va iqtisodini, qadimiy urf-odatlarimizni har tomonlama o’rganish katta ahamiyatga egadir. Suningdek, o’zi yashayotgan joy nomlaridan xabardor bo’lish ham bugungi kunning dolzarb masalalaridan biridir. Bunday ulug’vor vazifani hal etishda O’zbekiston tarixi fani juda katta ahamiyatga ega. Xalq ta’limi tizimining barcha bo’g’inlarida O’zbekiston tarixini o’qitish jarayonida talabalarda vatanni sevish, uni ardoqlash, harf bir shaxsga o’zini shu yaxlit jamiyatning bir bo’lagi ekanligi hissini shakllantirish, o’zlikni anglash, o’z xalqiga chuqur hurmat va e’tibor an’analariga sodiqlik ruhini shakllantirish, yuksak axloqiylik, ruhiy poklik xislatlarini vujudga keltirish, umuminsoniy qadriyatlar bilan milliy qadriyatlarni ardoqlash kabi tushuncha va g’oyalarni singdirishda madaniy-ma’naviy merosning o’rni va roli benihoya cheksizdir. Xalqimiz ma’naviy merosi buyuk mazmun va hududiy cheksizlikka ega, o’zi yaratgan bebaho ma’naviy xazinasi bilan sharq olamida ma’lum va mashhurdir. 5 Karimov I.A. ―Yuksak ma’naviyat – yingilmas kuch‖ , Toshkent, ―Ma’naviyat‖ , 2008-yil, 92-bet 6

Shuning uchun ham Prezidentimiz Islom Karimovning xalqimizning boy madaniy merosini o’rganish zarurligi haqida: ,,Ota-bobolarimizning asrlar davomida to’plagan hayotiy tajribalari, diniy, axloqiy, ilmiy qarashlarini o’zida mujassam etgan bu nodir qo’lyozmalarni jiddiy o’rganish’’ 6 lozimligi davr talabi ekanligini hamisha ta’kidlaydilar. Ya’ni, bu yerda arab yozuvida bitilgan ko’pgina qo’lyozma manbalar nazarda tutiganligi ko’rinib turibdi. Ma’naviyatimiz sarchashmalari bo’lgan buyuk bobokalonlarimiz jaholatga qarshi ma’rifat quroli bugungi mafkuraviy kurashlar maydonidagi zafarlarimizninig ta’sirchan vositasi va umuman xalqimiz iymon e’tiqodi butunligining in’ikosidir. Shunday ekan, o’quvchilar ongida milliy g’oya, milliy mafkura asoslarini shakllantirishda xalqimizning ulug’ donishmandlari ma’naviy xazinasidan foydalanish juda katta va ta’sirchan ahamiyat kasb etadi. Yashab turgan joylarimizni sevib o’rganishni talab qiliadi. Shu nuqtai nazardan olib qaraganda mustaqillik yillarida respublikamizda buyuk ajdodlarimizni qayta tanish, yashab turgan hududlarimiz nomlarini qayta o’rganish kabi muhim ishlar amalga oshirilmoqda.Tilshunoslikning muhim bir sohasi bo’lgan toponimika ma’lum hududda yashovchi xalqlarning tarixning turli bosqichida qanday hayot kechirganliklari, ularning rivojlanish yo’llari va usullari, hayotning turli bosqichlarida yuz bergan hodisalarni aniqlash, shuningdek ushbu xalqning tiliga xos bo’lgan qonuniyatlar va hodisalarni yoritishdek katta ilmiy ahamiyatga ega. Tilshunoslikning bu muhim sohasi Respublikamizda anchagina rivojlangan. Bu, albatta, o’zbek tilshunosligining katta yutug’idir. Joy nomlariga bag’ishlangan materiallar, kuzatishlar va yerli kishilarning og’zidan yozib olingan ma’lumotlar asosida yig’iladi. Shuningdek, qishloq fuqarolar yig’ini xaritasi va turli tarixiy va ilmiy manbalardan ham foydalanilishi mumkin. Mazkur kurs ishda toponimika fani va uning hozirgi bosqichdagi rivojlanishi, joy nomlarining kelib chiqishi va xalq hayoti bilan bog’liqligi, toponimlarning tuzilishi va yasalishi, etimologiyasi kabi masalalarni yoritishga harakat qiladi. 6 Karimov I. A. ,,Adolatli jamiyat sari’’ , Toshkent, ,,O’zbekiston’’, 1998-yil, 32-bet 7

Ma’lumki, toponimika 7 yunoncha ( topos-joy, onoma-nom ) so’zidan olingan bo’lib, morfologiyaning joy nomlarini o’rganuvchi bo’limidir. Bu haqida umumiy o’rta ta’limda ona tili fanidan 6-sinf darsligi 8 da ma’lumot beriladi. Qayer so’rog’iga javob bo’lib, o’rin-joy ma’nosini bildiruvchi otlar o’rin-joy otlari sanaladi. 9 Fanning bu sohasi ancha rivojlanib kelmoqda.Toponimika fanining rivojlanishiga geografiya, etnografiya, tarix arxeologiya va nihoyat tilshunoslik kabi fanlarning barcha sohalarida ishlovchi olimlar o’z hissalarini qo’shib kelmoqdalar.Ammo tarixchi,geograf,etnograf,arxeolog va lingvist toponimikaga murojaat qilar ekan, ularning har biri bu fanni o’zicha tekshiradi.Natijada ayrim chalkashliklar kelib chiqishi mumkin. Biz asosiy maqsadni, qaysi fan nuqtayi nazaridan o’rganmaylik, geografik joy nomlarini to’g’ri, ilmiy izohlashga qaratishimiz lozim. Geografik nomlar ijtimoiy hodisadir. U ma’lum bir obyektning bir qismi bo’lmay, balki uning atamasidir. Mana shu atamalarning ko’pchiligini qachon va kim tomonidan, nima sababdan shunday nomlanganligini bilish ancha mushkul. Eng qadimda ismlarni hech kim rasmiy ravishda qo’ymagan, ular stixiyali tarzda yuzaga kelgan. Ayrimlari tasodifan ham yuzaga kelgan bo’lishi mumkin (Amerigo Vespuchchi tomonidan Reo-de-Janeyro, Yanvar daryosi ning nomlanishi va shu kabilar.). Nomlar asosan yerli xalqning madaniy-iqtisodiy saviyasi qay darajada ekanligiga, kasb-koriga qarab qo’yiladi. Shuning uchun ham ayrim yerdagi joy nomlarining boshqa yerda tushinish qiyin bo’ladi. Ko’p hollarda joy nomlari bizgacha o’zining ibtidoiy ko’rinishida emas, balki o’zgargan, buzilgan holda yetib keladi. Shuninmg uchun ham atoqli toponimist S. B. Vasilovskiy Tadqiqot davridagi avvalo terminning to’g’ri formasini aniqlash kerak. Bunga, albatta, hamma vaqt ham erishaverish mumkin emas’’degan edi. O’z navbatida, bu fikrni E. Murzayev ham to’g’ri ta’kidlaydi: ―Toponimlar hozirgi 7 A.Hojiyev Tilshunoslik terminlarining izohli lug`ati Toshkent, 2002-yil, 110-bet 8 N. Mahmudov va boshqalar Ona tili 6-sinf uchun darslik 2009-yil, 110-111-betlar 9 Yuqoridagi kitob 110-bet 8

$ma’muriy va etnografik chegaralarini tan olmaydi‖. 9 Boshqacha qilib aytganda bir joydagi toponim ,O’zbekistonning boshqa huhudida ham uchrashi tabiiy. 9 Murzayev e Appelyativ v toponimax Srednney Azii \\ OSA Frunze, 1960. Str.46. 9$

O'rin-joy ma'nosini ifodalovchi so'zlar tasnifi

25.02.2024

0

29.7041015625 KB

Похожие