Qiyoslash munosabatini ifodalovchi bog`lovchisiz qo`shma gaplar - Лингвистика - Рефераты

Qiyoslash munosabatini ifodalovchi bog`lovchisiz qo`shma gaplar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

148 KB

Qiy o slas h munosabatini ifodalovc h i bog`lovc h isiz qo`s h ma gaplar Reja: 1. Izohlash munosabatini ifodalovchi 2. Bog`lovchisiz qo`shma gaplar 3. Shart-payt munosabati 4. O` x sh a t i sh m u n o s a b a t i 5. Qismlarning biri ikinchisi ni izoxlovchi bog`lovchisiz qo`shma gaplar

Bog`lovchisiz qo`shma gap qismlaridan anglashilgan mazmun bir-biriga qiyoslanishi mumkin. Shu mazmunga muvofiq birinchi gap yuqori ko`tariluvchi, ikkinchi qism esa pasayuvchi ohang bilan talaffuz etiladi va har ikki gap orasida sezilarli to`xtam bo`ladi. Bu to`xtamdan gapning davomi borligi sezilib turadi. Bog`lovchisiz qo`shma gap qismlari orasidagi bunday qiyoslash ohangiga yaqinlashishi ham mumkin: O`tirganlar bir-biriga qarab oldi, hech kim botinib javob bermadi. (X.Shams). Bunday qurilmalar umumiy mazmunga ko`ra qiyoslash munosababtini ifodalovchi bog`lovchisiz qo`shma gap turiga kiradi. Qiyoslash munosabatini ifodalovchi bog`lovchisiz qo`shma gaplarning xususiyatlari ularning tuzilishida ham ko`rinadi. Bu xil qo`shma gaplarni tashkil etgan gaplarning tuzilishida ko`rinadi. Bir xil qo`shma gaplarni tashkil etgan gaplarning tuzilishida, gap bo`laklarining shaklida muvoziylik, o`xshashlik bo`ladi. Bunday xususiyat ayniqsa maqola hikmatli so`zga o`xshash bog`lovchisiz qo`shma gaplarda erkin ko`rinadi: Yomon bo`lmoq o`zidan, silliq bo`lmoq so`zidan. Yilqi olasi tashda, odam olasi ichida. Yaxshidan ot qoladi, yomondan dod. (maqol). Qo`shma gap qismlari ifodalangan voqea, hodisalarni bir-biriga qiyoslashdan maqsad ularning farqini ochish, bir-biriga muvofiq, nomuvofiqligi yoki teng ekanligini ko`rsatish va ular haqida qo`shimcha ma`lumot ifodalashdir. Qismlari bir-biriga qiyoslanayotgan bog`lovchisiz qo`shma gaplarda quyidagi mazmun munosabatlari ifodalanishi mumkin: 1. Bog`lovchisi q o` shma gapni tashkil etgan qismlardan anglashilgan voqea, xodisalar bir-biriga zid quyiladi. Zidlik munosabatida, asosan, qushma gap tarkibidagi ayrim bo`laklarning mazmunini qiyoslanadi: Bular rohatda, men hasratda yashabman. (O.) Ba`zi bog`lovchisiz qo`shma gaplarning tarkibidagi qismlar orqali ifodalangan voqea, xodisalar bir-biriga quyilmay, ikkinchisi qismdagi voqea, hodisaning ro`y berishi birinchi qismdagi ro`y bergan voqea, hodisaga muvofiq emasligi anglashilishi ham mumkin. Birinchi qism mazmunidan ko`tarilgan voqea, h odisa ikkinchi qismda r o` y bermaydi. Bu xil qismlarida ma`lum darajada zidlik

ma`nosi ham bo`ladi: Sultonmurod o`zini chetga olishga tirishdi, xalq to`lqini uni surib ketdi (O). Bog`lovchisiz qo`shma gapning ayrim turlarining ikkinchi qismidan anglashilgan zidlikka qaramay, ma`lum bir ish-harakatning yuzaga kelishi ifodalanadi. Bu xil gaplar o`zining ohangi qo`shma gap tarkibidagi qismning birinchi qismga mazmunan tobe bo`lishi bilan xarakterlanib turadi: Jismimiz yo`qolur-o`chmas nomimiz. (X.O). 2. Qo`shma gap tarkibidagi qismlarning mazmunlari bir-biriga qiyoslanadi, chog`ishtiriladi, shu yo`l bilan ular o`rtasida farq ochiladi: Bilagi zo`r birni yiqar, bilimi zo`r mingni yiqar. 3. Bog`lovchisiz qo`shma gap tarkibidagi ikkinchi qismning mazmuni birinchisiga qiyoslanadi, unga asoslanadi. Odatda, bu turdagi qo`shma gaplarning birinchi qismi maqol, matallarda ifodalangan fikriga o`xshatiladi, ularga asoslanadi. Qo`shma gapning ikkinchi qismida bayon qilnayotgan asosiy fikrni shu orqali ifodalashga, isbotlashga harakat qilinadi: Uka, bor-boricha, yo`q-holicha, ish qilib bir kunimiz o`tib turibdi (O). Bu xil bog`lovchisiz qo`shma gaplarning tarkibidagi asoslanuvchi qism ikkinchi o`rinda bo`lishi ham mumkin. Bu holat asosiy daqiqa qo`shma gapning birinchi qismiga qaratilgan o`rinlarda ruy beradi: Men quruq so`zning dushmaniman, yetti o`lchab bir kesish kerak. (O). Ayrim bog`lovchisiz qo`shma gaplarda ayiruv munosabatiga yaqin mazmun aloqasi ifodalanadi. Quyidagi qo`shma gapning birinchi va ikkinchi qismi bilan uchinchi munosabatiga diqqat qiling: Menda nima gunoh, Yo`lchida nima gunoh, aybimiz, gunohimiz-muhabbatimizmi? (O). Qiyoslash munosabatining ifodalanishi qismlarning umumiy mazmuni orqali, kesimlarning shakli va ma`nosi orqali, ba`zan ayrim leksik vositalar orqali ifodalanadi: Yigit urishga ketdi orqasiga yer qoldi (X.O) . O`tgan zamon sifatdoshinng yoki –moqchi shaklli fe`lning ekan, edi to`liqsiz fe`li bilan kelgan shakli qo`shma gapning birinchi qismining kesimi bo`lib

kelganda ham, umumiy mazmunga ko`ra qiyoslash-zidlash munosabati ifodalanadi: Saida chiqib ketmoqchi edi, Nosirov to`xtatdi (A.K). O`tgan zamon sifatdoshining yoki –moqchi shaklli fe`lning ekan, edi to`lisiz fe`li bilan kelgan shakli qo`shma gapning birinchi qismining kesimi bo`lib kelganda ham, umumiy mazmunga ko`ra qiyoslash-zidlash munosababti ifodalanadi: Saida chiqib ketmoqchi edi, Nosirov to`xtatdi. (A.K) Bog`lovchisiz qo`shma gaplardagi qiyoslash munosabati qo`shma gapning tarkibidagi gaplarning kesimlari inkor shakilda ham ifodalanadi. Bunda quyidagi holatlar bo`lishi mumkin: Odatda, ikinchi qismning kesimi inkor shaklida bo`ladi: U onasidan qolgan uyni buzdirib, yog`ochini sotmoqchi bo`lgan ekan, hech kim olmabdi (A.K). Gaplarning qiyoslanayotgan kesimdan boshqa bo`laklari ham inkor shaklida keladi: Toqatliga tog`lar egar boshini, toqatsizning birovlar yer boshini. (maqol). Qo`shma gap birinchi qismining inkor shaklida bo`lib, ikkinchi qismnikini tasdiq shaklida bo`lishi ham mumkin: Unga bu ishni hech kim majburan bergan emas, u o`zi tanladi. (O). Qo`shma gap tarkibidagi har bir qismning kesimi inkor shaklida bo`lganda, zidlik mazmuni anglashilmay, voqea, hodisalar bir-biriga qiyoslanadi, o`xshatiladi: Axmoq xoriganini bilmas, ko`sa qariganin. (maqol). Qiyoslash munosabati ikkinchi qism oldidan qiyos m azmunidagi shart yoki payt ergash gapni keltirish yo`li bilan bo`ladi: Toma-toma ko`l bo`lur, hech tommasa cho`l bo`lur. (maqol). Bog`lovchisiz qo`shma gaplarni tashkil etgan qismlarning kesimi bir xil bo`lgan, kesim bir o`rindagina qo`llanilishi mumkin: Gul tikansiz bo`lmas, dur sa dafsiz (maqol). Ba`zi bog`lovchisiz qo`shma gapni yuzaga keltiruvchi birinchi gap frazeologik birikmaga aylangan: Buxoroga borib o`qish nari tursin, qishloqda ham o`qiy olmas edim (S.A). Ikkinchi qismi bo`ladi fe`lidan tashkil topgan qiyoslash munosababtini ifodalovchi bog`lovchisiz qo`shma gaplar alohida guruhni tashkil etadi. Bunday

holatda bo`lmadi fe`li qo`shma gapning birinchi qismidan anglashilgan maqsad amalga oshmaganini anglatadi va ma`no hamda vazifasiga ko`ra shaxssiz gapga teng bo`ladi: Men bir oz hazillashib ko`rdim, bo`lmadi (Oydin). Qiyoslash munosabatini ifodalangan bog`lovchisiz qo`shma gaplarni tashkil etgan qismlarning kesimlari fe`l kesim yoki ot kesim tarzida bo`lishi mumkin. Qo`shma gapni tashkil etgan qismlarning kesimi fe`l kesim bo`lganda, uning zamon shakllari bir-biriga muvofiq kelishi ham, kelmasligi ham mumkin. 1. Kesimlar o`tgan zamon shaklida: Libosni boylar kiydi – bizlar yalong`och. (“Xat”). So`ng g i qo`shma gapning ot kesimi, birinchi kesimga ko`ra, o`tgan zamon sifatida o`qiladi, zamoni ko`chiriladi. 2. Kesimlar hozirgi zamon shakli va mazmunida: Bir odam ariq ochadi, ko`p odam suv ichadi. (maqol). Maqol, matal turidagi qiyoslash, o`xshatish ma`nolarini anglatgan gaplarning kesimlari odatda hozirgi zamon shakli va mazmunida bo`lib, ularda umuman, doimo bo`ladigan voqea, hodisalar haqida fikr yuritiladi: Yurgan-daryo, o`tirgan-buyra. ( maqol ). 3. Kesimlar kelasi zamon shakli va mazmunida: Endi men sizdan bir narsa so`rayman, siz to`g`ri javob Bera olasizmi, ( X.X ). Qiyoslash mazmunidagi qo`shma gaplarni tashkil etgan qismlarning turli zamon shakli va mazmunida bo`lishi ham mumkin: A) hozirgi va o`tgan zamon: Mana, qarshilaringda, yo`lning narigi betida saroy bor-kirmabsanlar ( O ). B) o`tgan zamon va hozirgi zamon … . Uyi juda sovuq edi, egnimda yupqa nimcha (O). V) o`tgan zamon va kelasi zamon: Ikkisi ham axmoq . .. B iri yig`ib o`ladi, biri yeb o`ladi (O). G) hozirgi va kelasi zamon: Menga pul kerak, qaerdan olaman? Qiyoslash munosabatini ifodalangan bog`lovchisiz qo`shma gaplarni tashkil etgan qismlardan anglashilgan mazmun turli davrga taaluqli bo`lishi tabiiydir:

o`tgan hodisa bilan hozirgiisi, hozirgi hodisa kelgusida bo`ladigan hodisa qiyoslanishi mumkin. Qiyoslash munosabatini ifodalangan bog`lovchisiz qo`shma gaplarning tuzilishi, payt munosabatini ifodalangan bog`lovchisiz qo`shma gaplardek, erkin bo`lmaydi. Bu xil gaplar odatda ikki sodda gapdan tuziladi. Buning sababi shundaki, qiyoslash munosabatida asosan qo`shma gap tarkibidagi ayrim bo`laklar qiyoslanadi, jumla qancha ixcham bo`lsa, qiyoslanayotgan bo`laklar shunchalik aniq va yorqin ko`zga tashlanadi, diqqatni o`ziga jalb etadi. Payt munosabatini ifodalangan qo`shma gaplarda esa butun gap mazmuni haqida fikr yuritiladi, butun gaplar munosabati ko`rsatiladi. Ayrim hollarda bog`lovchisiz qo`shma gapning qismlari ma`lum darajada murakkab bo`lishi, birdan ortiq sodda gaplardan tuzilishi ham mumkin. Bunda ham gaplar aniq va ikki markazga guruhlanadi va qismlarga ayrim bo`laklar qiyoslanayotgani sezilib turadi: Mana, sizda bir narsa bor ekan, sotibsiz, bizda bir parcha yerdan boshqa ko`zga ilinarlik hech narsa yo`q edi. (O). IZOHLASH MUNOSABATINI IFODALOVChI BOG`LOVChISIZ QO`ShMA GAPLAR Bog`lovchisiz qo`shma gaplarning ayrim turlarida qo`shma gaplarning bir qismdan anglashilgan voqea, hodisa ikkinchi gapdan anglashilgan voqea hodisaga bog`liq bo`ladi, bir qism ikkinchisini yoki uning tarkibidagi ayrim bo`laklarni izohlash, to`ldirib keladi. Bunday bog`lovchisiz qo`shma gapning tarkibidagi qismlar bir-biriga mazmunan bog`liq bo`lib, oralaridagi mazmun munosabat yaqin bo`ladi. Byuog`lovchisiz qo`shma gap tarkibidagi qismlarning mazmun munosabati turlicha bo`lgani uchun, uning ohangi ham ikki xil bo`ladi. Izohlash munosabatini ifodalangan bog`lovchisiz qo`shma gaplarda tartib ham qat`iydir. Qo`shma gap tarkibidagi har bir qismning ma`lum o`rni bo`ladi. Bu tartibning o`zgarishi ma`no va ohangni o`zgartiradi, ifodalamoqchi bo`lgan fikr

anglashilmay qoladi: Biz yetib keldik-kutubxona ochildi. Kutubxona ochildi biz yetib keldik. Birinchi qo`shma gapda-biz yetib kelishimiz bilan kutubxonaning ochilgani ifodalanmoqda. Agar bu qo`shma gapning tarkibidagi qismlar almashtirib aytilsa, aks mazmun-kutubxonaning ochilishi bilan, bizning yetib kelganimiz anglashiladi. Tarkibidagi qismlarning o`zaro mazmun munosabatiga ko`ra izohlash munosabatini ifodalangan bog`lovchisiz qo`shma gaplar 3 guruxga bo`linadi. Bog`lovchisiz qo`shma gaplarning bir guruhida qo`shma gapning ikkinchi qismidan anglashilgan voqea-xodisaning ro`y berish sharti payti sababi holatini qo`shma gapning birinchi qismini yoki uning tarkibidagi ayrim bo`laklarni izohlab, to`ldirib, unga nisbatan biror vazifani bajarib keladi. Bunday qo`shma gaplarning uchinchi guruhda ikkinchi qism birinchi qismning umumiy mazmunini izohlaydi. Bog`lovchisiz qo`shma gaplarni tashkil etgan qismlar orasidagi murakkab mazmun munosabati ayniqsa izohlash munosabatida yaqqol ko`rinadi. Izohlash munosabatini ifodalangan bog`lovchisiz qo`shma gaplar quyidagi mazmun munosabatlarini ifodalan uchun xizmat qiladi. ShART-PAYT MUNOSABATI Bog`lovchisiz qo`shma gapning ikkinchi qismidan anglashilgan veqea hodisaning ro`y berishi shart qilib quyiladi, shart payt bilan bog`liq bo`ladi, shu bilan birga ba`zi turlarida sabab ma`nosi ham bo`ladi. Bu turdagi qo`shma gaplarning birinchi qismi ko`tariluvchi ohang bilan ikkinchi qismi esa pasayib boruvchi ohang bilan talaffuz etiladi. Har ikki gap orasida o`ziga xos to`xtam beriladi. Maqtanchok bo`lmang-xijolat tortmaysiz (maqol). Bu xil bog`lovchisiz qo`shma gaplarning qismlari shunchalik kirishib ketadiki, tashqi tomondan xuddi bir predikativ qurilmadek o`qiladi. Qo`shma gapning qismlari orasidagi shartlik munosabati aniq bo`lishi yoki bu shartlik umumiy ravishda bo`lishi mumkin:

A) aniq shartlik ifodalanganda, ikkinchi anglashilgan voqea hodisaning ro`y berishi uchun ma`lum paytda ro`y beruvchi yoki ro`y berishi mumkin bo`lgan ma`lum shart qo`shma gaplarning birinchi qismda ifodalanadi: “Kichkina” ariqchani yuqoridan sakrab toshni chaynab taylaydi (O). B) Qo`shma gapning ikkinchi qismidan anglashilgan voqea, h odisaning r o` y berishi har vaqt ma`lum bir shart asosida bo`lishi ifodalanadi. Bunda shartlik mazmuni ma`lum zamon bilan bog`lanmaydi. Aniq shart emas, umumiy shart ifodalanadi va bu mazmun payt, sabab bilan bog`lanadi. Bu xil qo`shma gaplar maqollarda, umuman bo`ladigan voqea, h odisalarni ifodalovchi gaplarda qo`llanadi: Yurt tinch, sen tinch (maqol). Shart-payt munosabatidagi payt ma`nosi qo`shma gapning boshlanishidagi shu paytda, shunda kabi so`zlar orqali ham anglashilib turadi: Ishining boshdan puxta qil, oxirigacha jilovni qo`ldan berma, erta tur, kech yot, ko`sakni to`q qilib, ofatdan saqlab, oldin pishar ana shunda ishing yuz. (O). Shart-payt munosabatining ifodalanishida qo`shma gap tarkibidagi qismlar kesimining zamon munosabati katta rol uynaydi: shart-payt munosabatida birinchi gap oldin, ikkinchi gap so`ng ro`y berishi kerak: Salima keldi-dars boshlandi. Agar zamon munosabati o`zgarsa, payt munosababti ifodalanadi: Salima keldi-dars boshladik. Shart tushunchasidagi reallik va irreallik qo`shma gapning bu turida ham bo`ldi. Reallik: Vazifani bajarding-xursand bo`lib ketadi. Irreallik: Vazifani bajarsang-xursand bo`lib ketar edi. Reallik va irreallik qo`shma gapning mazmunidan ham boshqaruvchi gap kesimining shaklidan anglashilib turadi. Shart-payt munosabatini ifodalangan bog`lovchisiz qo`shma gaplarni kesimlari quyidagicha bo`ladi: A) Birinchi gapning kesimi buyruq fe`li orqali, so`ngi gapning kesimi aniqlik fe`li orqali ifodalanadi:

Qo`shma gap birinchi qismning kesimi buyruq fe`li orqali ifodalanganda ikkinchi qismning kesimini kelasi zamon shaklida bo`lishni talab etadi, chunki ikkinchi qismidan anglashilgan mazmun birinchi qismdagi shart ro`y berganda yuzaga kelishi mumkin. B) Har ikki qismning kesimni aniqlik fe`li orqali ifodalanadi: Boshqaning qimirlama, jilding-otilasan. Fursatni qo`ldan berding, hosilning qaymog`idan ayrilding. Shaharga tushdi–qishloq qoldi, qishloqqa tushdi-shaxar qoladi. Bog`lovchisiz qo`shma gapdagi har ikki qismning kesimi aniqlik fe`lidan ifodalanganda, odatda, birinchi qismning kesimi o`tgan zamonda bo`lsa, ikkinchi qismning kesimi kelasi yoki hozirgi zamon shaklida bo`ladi, agar birinchi qismning hozirgi zamonda bo`lsa, ikkinchi qismning kelasi zamon shaklida bo`lishi kerak. Ayrim h ollarda har ikki qism kesimining bir xil shaklda bo`lishi ham uchraydi. Bu holatda ikkinchi qismga umumiy izoh, umumiy baho beradi. V) Har ikki qism yoki qismlardan birining kesimi ot kesim tarzida bo`ladi: fe`l kesim bilan birikkanda,, ot kesimning zamoni ko`chirilishi mumkin. Yurt betinch- sen betinch. O`zi yuzsiz-so`zi tuzsiz. Qo`shning tinch-sen tinch. Bog`lovchisiz qurilmalarda shart-payt mazmuni sabab-natija mazmun munosabatiga yaqin turadi. B u h ol shart va saba b tushunchalarining bir-biriga yaqinligi tufayli sodir bo`ladi. Bunday mazmun munosabati birinchi qismning kesimi to`liqsiz fe`l bilan ifodalangan bog`lovchisiz qo`shma gaplarda yaqqol ko`rinadi: Xotiningni buncha fe`li tez ekan, (bolani) olib ketmagani durust. Qo`shni ekanmiz-men o`taman. Sabab-natija munosabati Bog`lovchisiz qo`shma gapning tarkibidagi qismlar sabab-natija munosabatini ifodalashi mumkin. Bu holda qo`shma gapning ikkinchi qismi birinchi qismda ifodalangan voqea, hodisaning ro`y berishi yoki ro`y bermasligining sababini, asosini ko`rsatadi. Men bu yil dehqonchilikka hech narsa ololmadim: Kuzgi bug`doyning boshoqlari shira paytda havoda ola bulut paydo

bo`lib, boshoqlar kuyib, qovjirab ketdi. Yoki bog`lovchisiz qo`shma gapning birinchi qismi ikkinchi qismda ifodalangan voqea, hodisaning sababini ko`rsatishi mumkin. Bu h olda qo`shma gapning ikkinchi qismi birinchi qismda ru o` y bergan voqea h odisaning natijasi ekanligi anglashiladi. Seni ko`rdim, uynadi yurak, Bulbul kabi sayradi tilim. Shunga ko`ra, sabab-natija munosabatini ifodalangan bog`lovchisiz qo`shma gaplar ikki guruxga bo`linadi: a) ikkinchi qismi sabab mazmunini ifodalovchi bog`lovchisiz qo`shma gaplar; b) ikkinchi qismi natija mazmunini ifodalovchi bog`lovchisiz qo`shma gaplar. Bog`lovchisiz qo`shma gapdagi sabab-natija munosabatini ifodalashda, umumiy kontekst, kesimlarning leksik ma`nosi, ohang, uynaydi, mazmun munosabati shu vositalar asosida kelib chiqadi. Sabab-natija munosabatiga kirishgan gaplarda ayniqsa o h a ngning roli katta. Agar o`ziga xos sabab-natija ohangi bo`lmas ekan, qo`shma gapning turi ham o`zgaradi. Masalan, bu qo`shma gapni turli ohang bilan payt-natija, sabab-natija, ikkinchi qismi sabab ifodalangan bog`lovchisiz qo`shma gap sifatida tushunish mumkin. Sabab-natija ifodalovchi ba`zi bog`lovchisiz qo`shma gap qismlarini sanash ohangi bilan talaffuz etish ularni payt munosabatini ifodalovchi bog`lovchisiz qo`shma gaplarga yaqinlashtirib qo`yiladi: Yer tosh qotgan; qor moylanmagan aravaday g`ijirlaydi. A. Ikkinchi qismi sabab mazmunini ifodalovchi bog`lovchisiz qo`shma gaplar. Bu bir xil bog`lovchisiz qo`shma gaplarni tashkil etgan qismlarning birinchisi natija ifodalasa, ikkinchi qism bu natija qanday sabablar asosida ro`y berishini ifodalaydi. Ikkinchi qismi sabab ifodalangan qo`shma gaplarning birinchi qismi bir tekisdagi ohang bilan talaffuz etiladi va oxirida bir oz ko`tariladi. Ikkinchi qism esa ko`tariluvchi ohang bilan talaffuz etiladi va ikkinchi qism orasida gapning davom etishiga ishora beradigan sezilarli to`xtam beriladi; ikkinchi qismi birinchi qismnikiga qaraganda sekin aytiladi va ma`lum gap bo`laklariga mantiqiy urg`u tushadi.

Sabab munosabatini ifodalangan bog`lovchisiz qo`shma gapni tashkil etgan qismlarning kesimlari quyidagicha bo`ladi. 1Qo`shma gapni tashkil qilgan qismlarning har ikkalasida ham kesimi o`tgan zamon shakli va mazmunida bo`ladi. Masalan: Bobosining gapini uqib olmoq uchun , uning ketidan qolmay. Yugurib yurish kerak edi:bobosi bir laxza ham tinchimay yurgani –yurgan edi. 2.Xar iki gapning kesimi hozirgi zamon shakli va mazmunida bo`lgan: Qattik sovuq kunlarda quloqlarini eski latta bilan boglab olsa ham ,buning foydasi yo`q, baribir burun va lablari titraydi. Hamma ayb o`glimda : go`l,bo`shang. 3. Har ikki gapning kesimi kelasi zamon shakli va mazmunida:Ko`mirni ko`proq sotib olamiz-qish ancha sovuq keladiganga o`xshaydi.Uyni yigishtirishga ulgurmaymiz-hozir mehmonlar kelib qolishadi. Qushma gap tarkibidagi sababni kursatuvchi ikkinchi gapning hozirgi-kelasi zamon mazmunida bo`lganda, birinchi gapning kesimi buyruq fe`li shaklida ham bo`lishi mumkin: -Ich,bobo, sovumasin ,qorning ochdir. Lekin ehtiyot bo`l,qaltis joylar ko`p. Boglovchisiz qo`shma gapni tashkil etgan qismlarning kesimlari turli zamon shakli va mazmunida bo`lishi ham mumkin: A) natija – o` tgan zamon,sabab –kelasi zamon shakli va mazmunida : Saida bugun juda suyundi:demak, h isobot yuzasidan b o` ladigan muzokara qizgin tus oladi. B)Ayrim hollarda sababni ifodalagan gap ma`lum predmet-shaxslarning ichki ruhiy holatini kursatadi.Bunda ikkinchi gapning kesimi hozirgi zamon fe`li orqali ifodalanadi, bu holda birinchi gapning kesimi o`tgan zamon fe`li shaklida bo`lishi mumkin:sizdan tashvishlandim:ba`zi vaqtda haddan tashqari o`zingizga ishonasiz. V) Agar ma`lum harakat-holatini ro`y berishi uchun sabab oldinroq ro`y bergan bo`lsa, qo`shma gap tarkibidagi sababni ifodalovchiikkinchi gapning kesimi o`tgan zamon shaklida ,birinchi gapniki hozirgi zamon shaklida bo`lishi mumkin: Hozir uncha bilinmaydi-yangi kelgansiz...

G) natija mazmunini ifodalovchi birinchi qismning kesimi kelasi zamon shakli va mazmunida: Biror narsa kiysang bo`lar edi, havo sovuq. T omoshaga bormayman, bu yerdagi tomoshalarning o`zi ham yetib turibdi. Ikkinchi qismi sabab ifodalovchi qo`shma gaplar savol va unga muallifning o`zi bergan javob bo`lishi mumkin: -Komandirda aql ko`p. Qiblanomasi bilan mo`ljallab turgan, bir kichkina teshik topmasmikan – o`tardik-ketardik... Birinchi qismi maqol bo`lgan bog`lovchisiz qo`shma gaplarda ikkinchi qism natija ifodalanib, birinchi qism o`sha natijaning asosini ko`rsatadi. Yurakning Dardini dardlashishi bosadi, quloq sol. Ikkinchi qismi sabab ifodalovchi qo`shma gaplarning shakllanishida shekilli so`zining o`rni ham bor, bu so`z birinchi qismning kesimidan so`ng keladi: Qalandarov jahli kelganda qandoq bo`lishi ayon ekan shekilli, shunday ko`pirib, shunday toshib shakllanayotgan Hurniso birdan tushdi, tovushi, mayin bo`lib qoldi. B. Ikkinchi qism natija mazmunini ifodalovchi bog`lovchisiz qo`shma gaplar. Bog`lovchisiz qo`shma gapning tarkibidagi qismlarning birinchi sababi, ikkinchisi esa undan kelib chiqadigan natijani ifodalaydi. Bog`lovchisiz qo`shma gaplarning ba`zi birida sabab va natija munosabati Bilan baravar payt munosabati ham ifodalanadi: shunga ko`ra, sabab-natija munosabati ustun va erkin ifodalansa: bu yetmaganiday qaytanga, osov ot nimadandir hurkib, bir ko`tarib tashladi-jarga qulashimga sal qoldi. Boshqa o`rinlarda esa sabab-natija munosabati ikkinchi o`rinda o`tib, asosan payt munosabati ifodalanadi: biz ishladik, gulladi tuproq. Biz ishladik, ko`kardi ekin. Ba`zi sabab-natija munosabati bilan barobar izohlash asoslash munosabati ham ifodalanadi: Zoriqqan vaqtimizda jamoa xo`jaligi qarashgan edi, qarzimizni uzdik. Mantiq jihatdan sabab oldin natija so`ng ro`y berishi kerak. Shu tufayli sabab va natija munosabatini ifodalangan bog`lovchisiz qo`shma gapni tashkil etgan qismlarning kesimlari turli zamon shakllari va mazmunida bo`lishi shart. Ammo bunday holat kam uchraydi. Kuzatilgan materiallarning k o` pida sabab va natija munosabatini ifodalab kelgan gaplarning kesimlari bir xil zamon shaklida

bo`ladi. Shunday bo`lsa-da yuqoridagi qonuniyat buzilmaydi; bir zamonga oid kesimlardagi harakat holat, xususiyat ketma-ket ro`y beradi: bu holat kontekstdan, kesimlarning mazmunidan anglashilib turadi. 1. Sabab va natija ifodalovchi gaplarning kesimlari o`tgan zamon shaklida: bundan besh-olti oy ilgari yo`qladim-keldingiz, gaplashdik. 2. Sabab va natija ifodalovchi gaplarning kesimlari hozirgi zamon shaklida: Ko`p yaxshi gapirasiz oldingizdagi kishining ketgisi kelmaydi. 3. Sabab va natija ifodalovchi gaplarning kesimi kelasi zamon shaklida :… Qalandarovning taklifi., shubhasiz o`tmaydi; unda raisning obro`yi tushadi. Kelasi zamonga oid sabab va uning natijasini ifodalovchi gaplarning kesimlari buyruq fe’li shaklida bo`ladi: Tilaklaringizga yetingizlar, men ham ko`kragimni ko`tarib, dongdor qizlarim, qahramonlarim bilan maqtanay. Kelasi zamonga taalluqli natija mazmunidagi harakat-holat ro`y beradi.Bu holda ikkinchi qismning unda so`zi bilan boshlanishi sabab-natija munosabatini ifodalashda katta rol o`ynaydi. Sabab va natija munosabatini kesimlarning bir xil zamon shakli orqali ifodalanishining sababi shundaki, ko`p o`rinlarda sabab mazmun oldinroq ro`y bergan bo`lsa-da, u natija mazmuni bilan barobar davom etadi, ularning orasida qat`iy chegara bo`lmaydi: Bu zamonda hech kim ham ko`chada qolmas ekan,zavodda biri opam bo`ldi,biri akam bo`ldi-yo`limni topib oldim. Bu qo`shma gaplarning birinchi qismidananglashilgan mazmun ma`lum darajada ikkinchisidan oldinroq ro`y brad iva barobar davom etadi. Sabab-natija munosabatini ifodalagan bog`lovchisiz qo`shma gaplarning kesimlari turli zamon shakli va mazmunida bo`lishi mumkin:puli yo`q,joyi yo`k- xotinni nima qiladi? Harakat –holatning ketma –ket ro`y berishini anglatuvchi bu sabab,holat va natija munosabatini ifodalagan bog`lovchisiz qo`shma gaplar uchun bir xos holdir.

Sabab va natija munosabatini ifodalagan boglovchisiz qo`shma gaplarni tashkil etgan kesimlarning biri yoki har ikkisining kesimi buyruq fe`li orqali ifodalanishi mumkin: Qizchang yig`laydi-sen borma. Sabab anglashuvchi gapning kesimi shart fe`lining kerak so`zi bilan birikuvchi orqali ifodalanib, natija ifodalovchi qismning kesimi aniqlik fe`li shaklida bo`ladi:Qalandarov Saidaning zarbaga bunday epchillik bilan chap berishini sira xayolga keltirmagan bo`lsa kerak, o`zi shoshib qoldi. Bu xil qo`shma gaplarning tuzilishida ohangning o`ziga xos roli bor. Ba`zi bog`lovchisiz qo`shma gaplarda natija mazmuni birinchi o`rinda bo`ladi. eri hisobchi o`zi brigador ikkovini topganidan shunday hovli joy, shunday ro`zg`or orttirib bo`larmikin? t O` X Sh A T I Sh M U N O S A B A T I Bog`lovchisiz qo`shma gap qismlarining biridan anglashilgan mazmun ikkinchisidan anglashilgan mazmunga o`xshatilishi mumkin, bu o`xshatish orqali asosiy fikr ifodalovchi gapdagi mazmun yanada aniqroq, yorqinroq bo`ladi. Odatda, qo`shma gapning birinchi qismida asosiy ro`y beradigan, real hodisa haqida gap beradi: Kunduzni tun deb o`ylab sarhadga keldi o`g`ri, ko`rshapalak oxiri otashga keldi to`g`ri. Maqol shaklidagi ba`zi o`xshatish mazmunini ifodalagan bog`lovchisiz qo`shma gaplarda o`xshatishdan tashqari, natija yoki xulosalash mazmuni ham bo`ladi: Xatingni o`qidim-o`zingni ko`rdim. Bu qo`shma gaplarda xulosalash, tenglash mazmuni ham anglashiladi. O`xshatish munosabati ifodalangan bog`lovchisiz qo`shma gaplar odatda ikki qismdan tuziladi, qismlar ham tuzilish jihatdan murakkab bo`lmay bir sodda gapdan iborat bo`ladi. Bu turdagi bog`lovchisiz qo`shma gapni tashkil etgan gaplarning ohangi murakkabdir. Bu o`rinda bog`lovchisiz qo`shma gap ning birinchi qismi oxirgi tomon

Bir oz ko`tarilib boruvchi ohang bilan aytilib, so`ngra gapning davom etishi sezilib turadigan to`xtam beriladi, ikkinchi gap esa ko`tarilib boruvchi ohang bilan talaffuz etiladi; Mayni ko`p ichadigan Tug`onbekka ikki kosa may hech kor qilmadi: chonqoq tuyaning labi suvga tegdi, xolos! Bog`lovchisiz qo`shma gaplarni tashkil etgan qismlar orasida yuqoridagi kabi mazmun munosabatlaridan tashqari yana boshqacha munosabatlar ham ifodalanishi mumkin: 1) qo`shma gapning birinchi qismi ikkinchi qismidan anglashilgan harakat- holat, xususiyatning ro`y berish paytini ko`rsatadi: Kattagina, chirik tungak orqasida mukka tushgan gavdaga ko`zi tushdi, yugurdi. 2) Ikkinchi qism natija ifodalaydi: Aytaylik-tuzatsin! 3) Ikkinchi qism maqsad ifodalaydi: eshikni bekit-sovuq kirmasin. Bog`lovchisiz qo`shma gap turli-tuman mazmun munosabatlarini ifodalashda qo`llanuvchi sintaktik qurilmadir. Shu sababli bog`lovchisiz qo`shma gaplar ifodalangan mazmun munosabatlari ko`rsatib o`tilganlar bilan albatta chegaralanmaydi. QISMLARNING BIRI IKINChISI NI IZOXLOVChI BOG`LOVChISIZ QO`ShMA GAPLAR Bog`lovchisiz qo`shma gaplarning ikkinchisi qismi birinchi qismini turli tomondan izohlashi mumkin. Bunda ikkinchi qism birinchi qism tarkibidagi ayrim gap bo`laklarning ma`nosini izohlaydi, to`ldiruvchi yoki birinchi qismning umumiy mazmuni izohlab, shu mazmun bilan bog`liq bo`lgan turlicha ma`lumotni ifodalashi mumkin; iqbol bizniki, Biznikidir saodat sharaf. Bu qo`shma gaplarning ikkinchi qismi birinchi qism tarkibidagi fe`l olmosh (bilaman, shuni)ning ma`nosini izohlaydi. Uchinchi qo`shma gapning ikkinchi qismi esa birinchi qismning mazmunini umumiy ravishda ifodalab k eladi. Ayrim gap bo`laklari izohlanganda, izohlanuvchi bo`lak ma`nosi so`zlar orqali ifodalanadi. Bunday gap bo`lagi ko`pincha qismi tarkibida bo`lib, unga

mantiqiy urg`u tushadi. Odatda, bu xil qo`shma gapning birinchi qismi ko`tarilgan ohang bilan aytilib, undan so`ng keyingi gapning boshlanishiga ishora beruvchi ogoxlantiruvchi to`xtam bo`ladi. Ma`nosi izohlanayotgan suv gapning turli bo`lagi vazifasida kela oladi. Ikkinchi qismi birinchi qismining umumiy mazmunini izohlovchi qo`shma gaplarda birinchi qismning mazmuni bilan bog`liq bo`lgan qo`shimcha izoh, ma`lumot beriladi yoki muallifning munosabatini ifodalaydi. Bog`lovchisiz qo`shma gaplarning birinchisi tarkibidagi ayrim bo`lakni izohlab kelgan ikkinchi qism o`z mazmuniga ko`ra o`zi izohlab kelayotgan bo`lak ma`nosiga teng bo`ladi. Bunday qism vazifasiga olmosh yoki otning vazifasiga tengdir, shuning uchun ham bunday qo`shma gap qismini ma`nosi izohlanib kelayotgan bo`lak o`rniga qo`yish mumikn bo`ladi: Bu mulohazalardan ma`lm bo`ladiki, bunday qo`shma gaplarning ikkinchi qismi birinchi qismga nisbatan vazifani bajaradi. Bunda ikkinchi qism birinchi qismga nisbatan sub`ektiv, atributiv, reyalitiv vazifada kelishi mumkin. Shunisi xarakterliki qo`shma gapning ikkinchi qismi biror gap bo`lagining so`rog`iga javob bo`ladi. So`roq qo`shma gapning birinchi qismidan beriladi. Bunday vazifa bilan qo`shma gapning ikkinchi qismi gap bo`laklariga teng bo`lmaydi, bunday nomlanish sintaktik-semantik vazifaga ko`radir. A. Qo`shma gapning tarkibidagi ikkinchi qism birinchi qismga nisbatan sub`ektiv munosabat ifodalaydi. Bog`lovchisiz qo`shma gapning bu turi ikki ko`rinishga ega. a) birinchi qismning tarkibidagi olmosh orqali ifodalangan eganing ma`nosi ikkinchi gapda izohlanadi. Birinchi gapning egasi vazifasida ko`pincha narsa olmoshi keladi. Bu olmosh yolg`iz qo`llanilmaydi, o`z aniqlovchisi bilan birlikda ishlatiladi; bir narsa, ikki narsa, hamma narsa, turli narsa, shu narsa kabi. Bu birikmalardan ko`rinadiki narsa so`zining bu vaziyatda aniqlovchilari ham ma`nosi umumiy bo`lgan olmoshi yoki sonlar orqali ifodalanadi. Bu narsa so`zining mavhumlik ma`nosini yanada

orttiradi izohga talab kuchayadi. Qo`shma gapning ikkinchi qismi ana shu birikmani izohlaydi: Bir narsa aniq edi: bu odam uni o`ziga mahkam mixlab ketdi. b) birinchi gapda ega bo`lmaydi gapning olmosh orqali ifodalangan egasi tushib qoladi yoki birinchi gap bir sostavli gap tarzida bo`ladi: Ko`rinadiki, birinchi qismning mazmuni albatta ikkinchi qismning bo`lishi ni talab etadi. Savol-javob shaklida bo`lib, birinchi qismdagi egasi olmosh orqali ifodalangan bog`lovchisiz qo`shma gaplar ham shu turga kiradi: Ikkinchi qism birinchi qism tarkibidagi olmoshning ma`nosini izohlash bilan birinchi gapga nisbatan ega vazifasida bo`ladi: Kim tabib, boshidan o`tgan tabib. B) Qo`shma gapning ikkinchi qismi birinchi qismga nisbatan ob`ektiv munosabat ifodalaydi. Bog`lovchisiz qo`shma gapning ikkinchi qismi birinchi qismning kesimini izohlash ma`nosini to`ldirishi yoki birinchi qism tarkibidagi mavhum mazmunli olmoshning ma`nosini aniqlashtirishi mumkin. Odatda bunday olmosh to`ldiruvchi vazifasida keladi. 1) Bog`lovchisiz qo`shma gapning tarkibidagi ikkinchi qismning birinchi qismning kesimini izohlaganda ma`nosini to`ldirganda unga nisbatan munosabatlarida bo`ladi: a) ma`lum voqea xodisalar haqida xabar. Bog`lovchisiz qo`shma gapning ikkinchi qismi biror voqea h odisa haqida xabar beradi, shu yo`l bilan birinchi qismning kesimida anglashilgan ma`noni izohlaydi to`ldiradi. Bu xil gapning birinchi qismning kesimi aytmoq, javob bermoq, tushintirmoq, yozmoq, va`da bermoq, ogohlantirmoq, kelishmoq, talab qilmoq, ruxsat etmoq kabi fe`llar orqali ifodalanadi: Faxr bilan silkib kul, Derlar: tilaymiz oq yo`l. Bog`lovchisiz qo`shma gapning bu turi ko`pincha muallif gapi va ko`chirma gapdan tuziladi. Bu xolda muallif gapi ko`chirma gapdan oldin, uning o`rtasida yoki undan so`ng kelishi mumkin. Muallif gapning ko`chirma gapdan so`ng

kelishi kam bo`lib u asosan og`zaki nutqqa xosdir: - Senda o`sha kitob bormi? Bo`lsa, ertaga Komilga keltirib bermang, yaxshi bo`lar edi, - dedi. Muallif gapning ko`chirma gapdan oldin yoki ayniqsa ko`chirma gap orasida kelishi yozma nutqqa xosdir: - Shu kuzda, - dedi otam, - maktabga beraman degan niyatim bor. Ayrim xollarda ko`chirma gapning aynan o`zi emas, uning mazmuni ifodalanadi: Yofim Danilovich tushuntirib berdi. b) biror voqea xodisani tushunish, qabul qilish. Bu xolda birinchi gapning kesimi ko`rmoq, qaramoq, eshitmoq, eslatmoq, tanimoq, sezmoq va shu kabi fe`llar orqali ifodalanadi: Ko`rdingiz-ku qancha yerga ekin ekkanman. Bog`lovchisiz qo`shma gapning bu turida birinchi qismning kesimidan anglashilgan harakat , holat orqali nimalar o`qilgani, tushunilganini qo`shma gapning ikkinchi qismi ko`rsatadi. v) fikrlash jarayoni kishining ichki ruxiy xolati . Bog`lovchisiz qo`shma gapning ikkinchi qismi kishining fikrlash jarayoni ruxiy xolatining ifodalaydi. Bu holda birinchi gapning kesimi uylamoq, tushunmoq, payqamoq, bilmoq, ishonmoq, unutmoq, hisoblamoq, ko`rmoq, iqror bo`lmoq, istamoq, qo`rqmoq, xavfsiramoq, hayron bo`lmoq kabi fe`llar orqali ifodalanadi: Angladim men, sendagi fikr, Senda bo`lgan qarashlar yangi. Izox munosabatini yanada ta`kidlash uchun ma`nosi izoxlanayotgan fe`l izoxlovchi gapning boshlanishi va oxirida takrorlanib kelish mumkin: -…. payqamay qoldi: bu gaplar to`g`ri ma`noda aytdimi yoki qochirim qildimi – bilmadim. Bu xil bog`lovchisiz qo`shma gaplar tu-ilishga ko`ra, muallafi va ko`chirma gaplardan tarkib topishi ham mumkin: Dildor yurak urishini hayajonini bosa olmasdan yostiqqa boshini qo`yib uylaydi: unutmabdi, qadrdonim, u bilan yashash, birga jafo chekish kabi zo`r baxt bormi. Bog`lovchisiz qo`shma gaplarning tashkil etuvchi asosiy leksik- grammatik vosita bilmoq fe`lidir. Bilmoq fe`li odatda, qo`shma gapdagi birinchi qismning

kesimi vazifasida kelib, u o`tgan zamon yoki hozirgi zamon shaklida bo`ladi: Men bilaman: faqat bizga boqar, Biznikidir asl kelajak. Ayrim o`rinda bilmoq fe`lining shart fe`li ham qo`llaniladi. Bilsang, mening ham o`qlim Qoldi sening yeringda. Odatda bilmoq fe`li kesim vazifasida kelgan gap yig`iq gap shaklida bo`ladi. Agar bu fe`l gap tarkibida vositasiz to`ldiruvchi qo`llanilgan bo`lsa, izoxlovchi ikkinchi gap ana shu vositasiz to`ldiruvchining ma`nosini izoxlaydi: Dadamni bilasiz, - og`ir ishga yaramaydi. Bilmoq fe`li kirish bo`lak vazifasida ham kelishi mumkin. Bu hol bilmoq fe`lining ma`no va vazifasi susaygan o`rinlarda ro`y beradi. Bilmoq fe`lining kirish bo`lak vazifasida kelishi uning o`rinlashishi va qanday gap turi bilan birga kelishga, ma`no darajasiga, mantiqiy urg`u olish- olmasligiga ham bog`liq. Agar bilmoq fe`li darak gaplarning ichida yoki oxirida kelsa, ko`pincha kirish gapga yaqinlashadi: Siz ko`ngli toza yigit bilaman… Bu xil qo`shma gapning so`roq gap qismi ko`pincha nisbiy olmosh ishtirok etgan ritorik so`roq gap shaklida bo`lib, bu so`roq asosiy gapning oldida, unda so`ng yoki uning tarkibida kelishi mumkin: Nima der edi, qizim, bola yarashipti deydi-da! 2)Ikkinchi qismi birinchi qismga nisbatan ob`ektiv munosabat ifodalagan bog`lovchisiz qo`shma gaplarning ikkinchi guruxida qo`shma gapning tarkibidagi ikkinchi qism birinchi qism tarkibidagi to`ldiruvchi vazifasida kelgan olmoshning ma`nomini aniqlash, izoxlash orqali birinchi qismning mazmunini to`ldiradi.Birinchi qism tarkibidagi mazmuni izoxlanayotgan olmosh shu yoki bu ko`rsatish olmoshlari bo`ladi. Bu olmoshlar asosan tushum kelishigida bo`ladi, boshqa kelishikda yoki ko`makchi bilan kelgan shakli kam uchraydi: Buni aniq bilgil, erkni talab qilar, Har qadamda kurash, botirliklar. Bu xil bog`lovchisiz qo`shma gaplarning mazmuni izoxlanayotgan qismining kesimi asosan bilmoq, aytmoq, so`ramoq kabi fe`llar orqali ifodalanadi. Mazmuni izoxlanayotgan olmosh ikkinchi kism tarkibida bo`lishi xam mumkin. Bu tipdagi gaplarning kismlarida mustaqillik ancha kuchli bo`ladi va

kismlar orasida izoxdan tashqari boshqa ma`no munosabatlari xam ifodalanadi: Toshday og`ir qo`llarim bor, bunga hech kim turish berolmagan. Ayrim xollarda qo`shma gapning birinchi qismi tarkibida bu, shu olmoshlari o`rnida olmosh vazifasidagi narsa so`zi qo`llanadi. Narsa olmoshi yoligiz kelmay, bir, biron kabi olmosh-aniqlovchilar bilan birga ishlatiladi. Ikkinchi qism ana shu birikmaning mazmunini izoxlash bilan birinchi qismning mazmunini to`ldiradi: Qalandarov, xo`jalikni aylanib yurib bir narsani payqadi: hammaning og`zida Saida... V) Qo`shma gap tarkibidagi ikkinchi qism birinchi qismga nisbatan atributiv munosabat ifodalaydi. Bu xil qo`shma gaplarning ikkinchi qismi birinchi qism tarkibidagi olmosh yoki otning ma`nosini aniqlab keladi. 1. Birinchi qism tarkibidagi ma`nosi izoxlanayotgan ot odam, kitob, xabar, voqea , salom, talab, manzara kabi ma`nosi umumiy so`zlar bo`lib, ikkinchi gap ana shunday so`zlarning mazmunini izoxlash, aniqlash yo`li bilan birinchi gapdagi ifodalangan fikrni to`ldiradi. Bunday otlar odatda ega to`ldiruvchi vazifasida bo`ladi. Xushxabar olib keldim: ayiq tutdik, Umidim bor: bir avgust tuni boshlab biror najotga albat! 2.Bog`lovchisiz qo`shma gapning ikkinchi qismi birinchi qismning tarkibidagi aniqlovchi yoki vazifasidagi olmoshning ma`nosini izoxlaydi va shu bilan birinchi gapning mazmunini to`ldiradi, aniqlashtiradi. Ma`nosi izoxlanayotgan olmosh ko`pincha shunday ko`rsatish olmoshidir, boshqa olmoshlarining qo`llanishi kam uchraydi. Bog`lovchisiz qo`shma gaplarning bu turida ikkinchi qism birinchi qism tarkibidagi ma`lum bir predmetning xususiyati, belgisini aniqlash orqali shu predmet haqida fikr yuritiladi: Shunday kunlar bo`lgan, Alisher mayda xarjlar uchun ham tangasiz qolgan. Ayrim xollarda birinchi qism tarkibidagi shunday olmoshiga ikkinchi qismda uning olmoshi mos keladi, bu holda ikkinchi qismning aniqlovchilik vazifasi yanada burtibroq ifodalanadi. Men shunday bir inson haqida xabar keltirdim: uning har bir so`zi bebaxo gavxardir.

Qo`shma gapning birinchi qismi tarkibidagi ma`nosi izohlanayotgan olmosh bir gumon olmoshi bo`ladi. Bu olmosh yolg`iz yoki boshqa aniqlovchi bilan birga kelishi mumkin: Yana bir odatini juda yomon ko`rardim, o`z a`zlariga qo`pol muomala qilar edi. Bir oqsoqol ko`rdim-buyi chinordek, egnida beqasam, ko`kragi ochiq, Qora chaqmoq kabi hanuz qorachiq, Bilaklarda yo`lbars quvvati bordek. Bir qismi ikkinchisiga nisbatan aniqlovchi vazifasida bo`lgan qurulmaning o`ziga xos bir turi bor. Bu xil qurilmalar izoxlovchi o`rnida, izoxlanmish bo`lak ikkinchi qism tarkibida bo`ladi: Namanganda, Nadejda Pavlovna degan tutingan opam bor edilar, o`sha kishi o`rgatganlar Bu qurilmaning birinchi qismi ikkinchi o`rinda bo`lishi ma`no va uslub talabi bo`ladi: Botirlari kanal qazadi, Shoirlari g`azal yozadi, Juvonlari aytadi alla, Kuychilar o`qiydi yalla, Pazandasi yopadi shirmon, Qarilari kutadi mexmon- bu shundayin ajib diyordi. Bu xolat izoxlovchi gapning mazmuni birinchi o`ringa qo`yiladi. Bog`lovchisiz qo`shma gapning ikkinchi qismi birinchi qism tarkibidagi olmoshdan boshqa so`z turkumlaridan ifodalangan aniqlovchining ma`nosini izlxlash, uni aniqlashtirishi mumkin: Qariyalarning yaxshi so`zi bor-qo`rqmas qirq yil kirganda yursa, qilich o`tmaydi. Ma`nosi izoxlanayotgan olmosh birinchi qismning kesimi vazifasida kelishi xam mumkin, bu xolatda olmoshlarning xar xil turlari qo`llanishi mumkin bo`ladi: Gap bunday: tunov kuni ko`z oldimda ot nobud bo`ldi. Kim bo`lar edi, suv yoqalab yurgan suvchilardan biridir… Ba`zan birinchi qismning olmosh bilan ifodalangan kesimi yashirinishi mumkin: Faqat bir iltimos, ko`rkam chamanda, ochib gul g`unchalar etganda xanda, Juvonmarg g`unchani esla, yod et, unutma, doimo ruximni shod et. Bog`lovchisiz qo`shma gapning bu turi, birinchi, asosoy gapning egasiga diqqatni jalb etish zarur bo`lganda qo`llanadi: ikkinchi izoxlovchi gap oldingi gapga nisbatan mazmunan kesim bo`ladi, eganing xususiyat yoki xolati haqidagi hukum, tasdiq yoxud inkorni ifodalaydi. Odatda, atributiv munosabatni ifodalagan gap ikkinchi o`rnida keladi. Agar gapni mazmunan bo`rttirish, o`nga diqqatni jalb etish lozim topilsa, bu xil gap

birinchi o`rinda keladi: Tong shamoli, Sindir meni hamda quv, Yirokka elt kukunimni, er yurgan izdan ketay, arzim shu. Izo h lanayotgan gap bo`lagi ot orqali ifodalanishi mumkin. Bunday qurilmalarning qismlari mazmunan ancha mustaqil bo`ladi. Qo`shma gapning qismi birinchi tarkibidagi ma`lum otni izohlash bilan birinchi qismning mazmunini to`ldiradi: Kitob bor-shallaqi, beor, beqaror, betinch bo`lar, titrar har sokin yurak. G) Qo`shma gapning ikkinchi qismi birinchi qismga nisbatan relyativ munosabatda bo`ladi. Mazmuni izohlanayotgan xoll olmosh yoki ravish orqali ifodalanishi mumkin. Qo`shma gapning birinchi qismi tarkibidagi izohlanayotgan hol olmosh orqali ifodalanishi mumkin. Bu vazifada asosan shunday olmoshi qo`llanadi: Men sizni bilaman, siz bunday qilmaysiz, xo`jayin kamsitsa, so`ksa, g`azabingiz o`t olmaydi, Yana pasayadi. Izohlovchi gap ko`pincha lo`chirma gap bo`ladi va shunday olmoshning ma`nosini ixohlash orqali birinchi qism kesimning ma`nosini izohlaydi, to`ldiradi: Yoshligimda onam menga doim shunday deb o`qtirardi: Ba`zan shunday olmosh o`rnida bunday ko`rsatish olmoshi qo`llanadi:...biz boshqa davlatlarning vakillariga bunday deyapmiz: kelinglar, itnchg`totuv yashash va ichki ishlarga aralashmaslik siyosatini o`tkazaylik. Ayrim hollarda shunday, bunday ko`rsatish olmoshlardan tashqari gap tarkibida qanday olmoshi ishlatiladi. Bu xil qurilmalarda izohlovchi gapning tarkibidagi olmoshning mazmunini emas, harakat-holatning qay tarzda ro`y berishini ko`rsatadi: biron ayol sizga chiqquday bo`lsa, uning qanday o`tirishini ko`rsangiz: bu zalga hamma gapni go`yo o`zi o`rgatgan, endi majlisda o`tirishdan ko`rsangiz: bu ayolga hamma gapni guyo o`zi o`rgatgan, endi majlisda o`tirishdan maqsadi –bilish –kani,o`rgatgan gaplarini eplab ayta oladimi, yo`qmi?

Ikkinchi qismi umumiy izoh bo`lgan Bog`lovchisiz qo`shma gaplar . Bog`lovchisiz qo`shma gapning yuqorida keltirilgan ko`rinishlarida qo`shma gapning ikkinchi qismi birinchi qism tarkibidagi ayrim bqlaklarning mazmunini izohlaydi. Bog`lovchisiz qo`shma gapning Yana shunday turlari borki,ularda ikkinchi qism birinchi qismning umumiy mazmuniga izoh beradi yoki birinchi qismning kesimidan anglashilgan harakat –holat , xususiyat asosida nimalar mazmunga bo`lgan muallifning munosabatini ifodalaydi: 1)Ikkinchi qismning mazmunini izohlagan qo`shma gaplarda birinchi qismning kesimi ko`pincha ot kesim bo`ladi: Mening bilishimcha, Qalandarov toshqin suv:tegirmonni ham buzishi mumkin,yurgizishi ham mumkin. Bu turdagi ko`shma gaplarning ikkinchi qismida izoh bilan barobar qo`shimcha ma`lumot ham ifodalaniladi: elatlar ayrilishda-biri frontga, biri zavodga ketdi. Bog`lovchisiz qo`shma gapning qismlari sinonim mazmunli gaplardan tuzilishi mumkin: KO`ZIM YO`LDA KUTMOQDAMAN… 1) bog`lovchisiz qo`shma gapning ikkinchi qismi birinchi qismining kesimidan harakat-holatdan so`ng, uning asosida nimalar ruy berishini ifodalaydi. Bu holda birinchi qismning ko`pincha qaramoq fe`li va uning sinonimlari ko`rmoq kechirmoq, ko`zi tushmoq fe`llari va ba`zan tanishmoq, tikilmoq kabi fe`llar orqali ifodalanadi: Hansirab, tomog`i qurib, balandlikdan tevarakka qaradi-hech zot yuq. A yrim urinlarda birinchi qismning kesimi ot kesim bo`lishi ham m umki n. Bunda ot kesimdan anglashilgan ma`noning xususiyati to`g`risida gap boradi: Atrofda guv- guv pasha: oyoqlarga yopishadi, burun kataklariga suqiladi, quloqlarni uzadi... bir zum tinchlik yuq. 2) Qo`shma gaplarning ikkinchi qismi birinchi qismda ifodalangan mazmunga umumiy izoh bo`lishi yoki muallifning munosabatini mumkin: Yigit so`zidan, arslon izidan qaytmas-bobolarimizning bu hikmatli gapiga ishoningiz.

Ikkinchi qism birinchi qism mazmuniga umumiy izoh bo`lganda, bu, u olmoshi bilan boshlanishi mumkin, bu olmoshlar mazmunan birinchi teng buladi: Lekin qiyinchilik tortamiz, busiz bo`lmaydi. Bu xil bog`lovchisiz qo`shma gap bo`lib, suxbatdoshning avval aytgan gapining Ayni takrori bo`ladi: - Nega chekadi? – Nega emish? Ahvoli tang. Ikkinchi qism birinchi qismdan anglashilgan mazmunning xulosasini ifodalashi mumkin: Yoz keldi – balo keldi. Qo`shma gapning ikkinchi qism birinchi qismdan anglashilgan harakat- xolat, xususiyatni xarakterlaydi, qanday sharoitda ro`y berishini ifodalaydi: Kirib keldi jimgina Anor, Qovog`idan yog`ar edi qor.

Похожие

Bog`lovchisiz qo`shma gap qismlarining tuzilishi

Sabab - natija munosabatini ifodalovchi

Umumiy tushuncha

Bog`lovchisiz shakllangan teng komponentli murakkab sintaktik qurilmalar derivatsiyasi

Hozirgi tilshunoslikda qo`shma gap talqini va sintaktik derivatsiya nazariyasi