Bog`lovchisiz qo`shma gap qismlarining tuzilishi - Лингвистика - Рефераты

Bog`lovchisiz qo`shma gap qismlarining tuzilishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

121 KB

Bog`lovc h isiz qo`s h ma gap qismlarining tuzilis h i Reja: 1. Bog`langan qo`shma gaplar 2. Biriktiruv munosabatini ifodalovchi bog`langan qo`shma gaplar

Bog`lovchisiz qo`shma gap qurilmasini tashkil etgan qismlar turli gap shaklida bo`lishi mumkin. Ko`pincha, ular darak gap shaklida bo`ladi. Qismlarning biri yoki har ikkisi so`roq, mazmunan ritorik gap bo`lib, qo`shma gapning boshqa bir qismi uni izohlaydi: so`roq gap asosan birinchi o`rinda keladi: Chekinsinmi – yo`q, g`ururi yo`l bermadi. Qo`shma gapning ikkinchi qismi sof so`roq shakllanishi mumkin: Nima qilasan, yana qishloqqa qaytasanmi? Bog`lovchisiz qo`shma gapni tashkil etgan ritorik so`rok gapning ayrim turlari betakror frazeologik gap tarzida bo`ladi: Dunyoda nima ko`p – kulgi ko`p. Bo0lovchisiz qo`shma gap ning muhim belgilaridan biri shuki, uning qismlari soda gapning har xil turlari va ko`rinishlaridan takil topishi mumkin.Buning sababi qo`shma gap qismlarining jips munosabati, bir qismning mazmuni va tarkibidagi bo`lak ma`nosidan ikkinchi qismning tarkibi ayon bo`lib turishidadir.Bog`lovchisiz qo`shma gaplar jonli nutuqni akslantirgani uchun ham ancha erkin tuziladi. 1.Bog`lovchisiz qo`shma gapqismlaridan biri yoki xar ikkisi bir sostavli gap shaklida bo`lishi mumkin. Bu xil gaplarning o`rinlashishida xam erkinlik ko`rinadi. a) shaxssiz gaplar: eshakni yaydoq minib bo`lmaydi-yiqitadi kishini. b) shaxsi noma`lum galar: Etgan ho`kizga em yo`q, deydilar. v) shaxs umumlashgan: Minglarcha chaqirim shimolga yur,minglarcha chaqirim janubga yur-odam saltanatidasan... g) atov gaplar: Kamol mudroq bosgan ko`zlarini ishqalab, boshi kuyi, xayol surdi: Yana Salima. Ba`zi atov gaplarga yaqin turadi: Yo`lchi o`z manziliga qaytib, pichan “to`shakka” cho`zilarkan, haligi erdan yana nog`ora tarqaladi: bazm! d) infinitiv gaplar: Ariza bilan shikoyat qilsinlar, nainki poytaxtda g`alava ko`tarmoq. 2. Bog`lovchisiz o`qshma gapning qismlaridan biri yoki xar ikkisi to`liqsiz gap shaklida bo`ladi:

1) qismlarning biri tarkibli egadan tashkil topgan to`liqsiz gap bo`ladi: Men goh xazillashsam, yonidan kichkina suratni chiqaradi-uchuvchi kiyimida bir yigit. 2) Qismlarning biri kesim va uning tarkibidan tashkil topgan to`liqsiz gap shaklida bo`ladi: Bu kishini Qozimbek keyin tanidi- Oynisaning eri edi. 3) Qismlarning xar ikkisi to`liqsiz gap shaklida bo`lishi mumkin. Buxolda ko`pincha kesim ifodalanmaydi: Yaxshi otga bir qamchi, yomon otga ming qamchi . Bog`lovchisiz qo`shma gaplarni tashkil etgan gaplarning xar qaysisi, agar ular ikki sostavli gap bo`lsa, egasi bo`lishi shart. Umumiy egasi bo`lgan gaplar qurulmalari, ular qanchalik kengaymasin, qo`shma gapni tashkil etmay, uyushiq bo`lakli sodda gap bo`ladi. Shuningdek, qo`shma gap qismlarining kesimlari mustaqil shaklda bo`ladi va o`z egasiga moslashadi. Ayrim o`rinlarda bog`lovchisiz qo`shma gap qismlarining kesimlari bir xil so`z bo`lishi mumkin. Ammo bunday bir xil kesimlar xar qaysi gapda takrorlanishi kerak: Omborchi-erkak, ferma mudiri-erkak, do`kon mudiri-erkak! BOG`LANGAN QO`ShMA GAPLAR Bog`langan qo`shma gaplap deb o`zaro bog`lovchilar teng bog`lovchilar yordamida birikkan, mazmuni va tuzilishiga ko`ra bir butunlikni tashkil etgan qo`shma gapturlariga aytiladi. Bog`langan qo`shma gapni boshqa gap qurulmalaridan farqlab turuvchi asosiy grammatik belgi ularni tashkil etgan qismlarni bir-biriga bog`lovchilar va yuklamalardir. Bog`langan qo`shma gapni tashkil etgan qismlar orasida xam, bog`lovchisizqo`shma gaplarda bo`lganidek, payt qiyoslash, sabab natija, izoxlash va ayrish mazmun munosabatlari ifodalanadi. Bu xil qo`shma gap qurilmalari orasidagi farq bog`langan qo`shma gaplardan teng bog`lovchilarning ishlatilishidagina emas. Bu farq Yana ayrish mazmun munosabatining keng qo`llanishida, sabab va natija mazmun munosabatini ifodalovchi gap

qurilmalarining mustaqilligida va xar bir mazmun munosabati ichida o`ziga xos mazmun turlarining ifodalanishida ko`rinadi. Bog`langan qo`shma gap qismlari orasida turli mazmun munosabatlarining ifodalanishidan shu qismlar tarkibidagi gap bo`laklarining ma`nosi va urinlashishi, ularning mazmunan va grammatik jihatdan o`zaro munosabati, ayrim bog`lovchi so`zlarning qo`llanishi, gaplarning ohangi kabi omillar asosiy rol` o`ynaydi. masalan, qo`shma gap qismlarida ma`nosi bir-biriga zid so`zlar va shakllarning qo`llanishi qiyoslash-zidlash va ayrish mazmun munosabatini keltirib chiqaradi: Mayli, siz keting bu maxalladan yo biz ko`chib ketamiz. Albatta, teng bog`lovchi qo`shma gapni tuzuvchi asosiy vosita bo`lib qoladi. Teng bog`lovchining xar bir turi ma`lum bir mazmun munosabatini ro`yobga chiqarishda xizmat qiladi. Ammo teng bog`lovchilar biror mazmun munosabati Bilan qat`iy bog`lanib qolmaydi. Bog`langan qo`shma gapni tashkil etgan qismlar shaklan mustaqil, mazmunan o`zaro bog`langan gaplardan tashkil topadi. Bunday qo`shma gapi qismlarining bir-biriga bog`liqligi ularning tuzilishida, kesimlarining mazmunan va grammatik munosabatida, umumiy gap bo`laklarining bo`lishida xam ko`rinadi. Shuning uchun xam bog`langan qo`shma gap qancha gaplardan tashkil topmasin, yaxlit yagona bir qurilmani tashkil etadi. Bog`langan qo`shma gaplar, bog`lovchisiz qo`shma gaplardan farqlanib, yopiq gap qurilmalarini tashkil etadi. Bog`langan qo`shma gaplar iki qismdan tarkib topadi. Bu qismlar o`zaro teng bog`lovchilar yordami bilan birikadi. Bog`langan qo`shma gap, qismlarining o`zaro aloqasi orqali quyidagi mazmun munosabatlari ifodalaydi: 1. Qiyoslash munosabati 2.Biriktiruv munosabati 3.Ayiruv munosabati 4. Sabab va natija munosabati 5. Izoxlash munosabati. Qo`shma gaplarni tashkil etgan qismlar orasida doimo ham bir xil mazmun munosabati ifodalana bermaydi. Ko`pincha, bir qo`shma gapda birdan ortiq mazmun munosabatlarining ifodalanganini ko`ramiz. Masalan, biriktiruv munosabati boshqa mazmun munosabatlari Bilan bog`lanishi, ayiruv munosabatida

qiyoslash munosabati bilan sabab-natija munosabati birlikda ifodalanishi mumkin va boshqalr. Ammo qanday murakkab mazmun munosabatlari ifodalanmasin, bu mazmun munosabatlarining biri etakchi bo`lib, qolganlari qo`shma mazmun turlari bo`lib qoladi. QIYoSLASh MUNOSABATINI IFODALOVChI BOG`LANGAN QO`ShMA GAPLAR Bog`langan qo`shma gap qismlarining mazmuni bir-biriga qiyoslash mumkin. Ma`lum voqyoa, xodisa, belgi-xususiyatlarni bir-biriga qiyoslash maqsad ular orasidagi farqni aniqlash yoki ularni zid qo`yish, bir-biriga nomuvofiq ekanini ko`rsatishdir. Qiyoslash munosabatini ifodalovchi qo`shma gap ikki markazga,ikki qismga bo`linadi. Har ikki qism bir-biriga qiyoslanadi. Qiyoslashning asosida ana shu ikki markazni bir-biriga zid qo`yish, ularning bir-biriga nomuvofiq ekanini ko`rsatish etadi. Shunga ko`ra, qo`shma gapni qancha gaplar tashkil etsa, ular o`zaro bog`lanib, birikib, aniq ikki markazga guruhlanadi. Misol: Otam “Mirzo” va “G`ulom” taxalluslari bilan talay she`rlar yozgan. Lekin bular bir erga to`planib chiqqan emas. Bog`langan qo`shma gaplarda har ikki qismning yoki bu qismlardan birining mazmuni qiyoslanadi, izoxlanadi yoki bu qismlarning tarkibidagi ayrim gap bo`laklarining ma`nosi qiyoslanadi, izoxlanadi. Ayrim gap bo`laklarning ma`nosi qiyoslanayotganda, shunday gap bo`lagi qo`shma gapning ikkinchi qismida ham takrorlanadi. Qiyoslash munosabatini ifodalagan qo`shma gapni tashkil etgan sodda gaplarning ohangi bir xil bo`lmaydi, odatda, qo`shma gapning birinchi qismi ko`tarilgan ohang bilan, vo`shma gapning ikkinchi qismi esa pasaygan ohang bilan tallaffuz etiladi: har ikki qism orasida ancha sezilarli to`xtam beriladi. Qo`shma gap tarkibidagi qiyoslanayotgan bo`laklarga kuchli mantiqiy urug` tushadi. Bu

urg`u bo`lsa, esa fe`llar yordami bilan tug`ilgan qo`shma gaplarda ayniqsa kuchli bo`ladi. Yuklama yordami bilan tug`ilgan qo`shma gapning birinchi qismida ohang boshqa xolatlarga nisbatan ancha yuqori bo`ladi. Qiyoslash munosabatini ifodalovchi qo`shma gap qismlari orasida to`xtam ancha cho`ziq bo`lishi ham mumkin. Bu holat yozuvda nuqta yoki vergul bilan ko`rsatiladi. Bunda qo`shma gapni tashkil etgan qismlarning mazmuni ancha mustaqil yoki tarkibi murakkab qismlardan iborat bo`ladi: Oyqiz turgan erdan sal narida ikki yosh bola katta toshni mashina kuzoviga tashlash uchun urinmoqda edi. Nuqtali vergul bilan ajratilgan qo`shmagap qismlarining o`zaro mazmuniy aloqasi, nuqta qo`yilgan holatga nisbatan yaqinroq va har ikki gap orasidagi to`xtam qisqaroq bo`ladi. Qismlarning orasida ancha sezilarli to`xtam berilgan gap qurilmalari ham, boshqa gaplarga o`xshab, umumiy bir fikrni ifodalash uchun xizmat qiladi. Qismlarning birikib, yaxlit holda umumiy fikrni ifodalashlarini ikkinchi qism boshidagi bog`lovchi ham ko`rsatib turadi, bog`lovchi har ikki qismni bir qo`shma gap sifatida birlashtiradi. Shunday qilib, qismlar orasidagi chiziq to`xtam har ikki qismni alohida mustaqil sodda gapga aylantirib yubormaydi. Qismlar orasidagi zich mazmun munosabati, umumiy bir fikrni ifodalash va qismlarni biriktiruvchi bog`lovchining mavjud bo`lishi bu turdagi qurilmalarning qo`shma gapni tashkil etishini ko`rsatadi. Bu xolatni qismlarning ohang ham ko`rsatib turadi; birinchi qism,oddiy darak gapga o`xshash tugallangan ohang bilan bog`lanib, gap oxirida ohang pasayadi, tugallanadi. Bog`langan qo`shma gapni tashkil etgan sodda gaplarning mazmuni bir- biriga zid qo`shilishi, qiyoslanish va bu orqali har ikki gapdan anglashilgan mazmun bir-biridan farqlanishi mumkin. Shunga ko`ra qiyoslash munosabatini ro`yobga chiqarish mumkin: 1. Zidlash munosabatining ifodalanishi. Qo`shma gap qismlarining umumiy mazmuni yoki gaplar tarkibidagi ayrim bo`laklar biror tomondan bir-biriga zid

qo`yiladi. Bu xil qo`shma gap qismlarini asosan ammo, lekin, biroq bog`lovchilari biriktiradi. a) Qo`shma gapning birinchi qismida shaxs yoki voqea-xodisaning xoxishi ifodalanib, ikkinchi qismida shu xoxtshga zid bo`lgan voqea, xodisa ro`y beradi. Bu urush, axir, ishq va oshiqlikning joyi emas, deyman o`zimga, ammo ko`ngilda hamisha o`shaning xayoli. b) Predmetning harakat-holati, belgi-xususiyati shaxsning harakat-xolatiga zid quyiladi: Nay ham durustgina chalindi, lekin Rafiq darrov sindirib tashladi. v) Bog`langan qo`shma gapning birinchi qismidan anglashilgan harakat, belgi-xususiyatning zid bo`lishiga qaramay, ikkinchi qismidan anglashilgan mazmun yuzaga chiqadi: Buloq shu yerda-ammo haligacha bir tomchi suvdan darak yo`q. g) Qo`shma gapning ikkinchi qismi ma`lum maqsadni yuzaga chiqarishi uchun zid bo`lgan ob`ektiv to`siqni ifodalaydi: Xolmurod bilan ko`p gaplashgisi kelar, lekin iloji bo`lmas edi. Qo`shma gapning qismlardagi ayrim bo`laklarning ma`nosi emas, balki qismlarning umumiy mazmuni bir-biriga zid qo`yilishi mumkin. Zidlash qarama-qarshi qo`yish va, ham bog`lovchisi yordami bilan tuzilgan qo`shma gaplarda ham ifodalanadi. Bu turdagi gaplarda, ifodalanayotgan mazmunga muvofiq tarzda lekin bog`lovchisi yoki unga sinonim bo`lgan boshqa so`z qo`llaniladi. Ular ikkinchisi gapning boshida, va bog`lovchisidan so`ng keladi6 Hamon chopib boradi va lekin ko`kragi qon. Ko`rinadiki, qo`shma gaplarda zidlik mazmuni bo`rttilishi yoki susaytirilishi mumkin. Shunga ko`ra, qo`shma gap ohangi baland yoki oddiy bo`lishi mumkin. Har ikki xolda ham ma`nosi zid qo`yilayotgan gap bo`laklariga mantiqiy urg`u tushadi. 2. Qiyoslash munosabatining ifodalanishi. Qo`shma gap tarkibidagi sodda gaplarda anglashilgan mazmun bir-biriga qiyoslanishi mumkin. Qiyoslash orqali voqea, xodisa yoki predmet va uning xususiyatlari o`rtasida farqlar ochiladi. Qiyoslash mazmuni asosan bo`lsafe`llari, shuningdek, zidlovchi bog`lovchilar

orqali ifodalanadi. Bu xil qo`shma qismlarning ko`rilishida muvoziylik (parallelizm) bo`ladi. Bu turdagi bog`lovchisiz qo`shma gaplarda asosan ayrim gap bo`laklarining ma`nosi bir-biriga qiyoslanadi. Bo`lsa, esa bog`lovchilari odatda ma`nosi qiyoslanayotgan bo`lakdan so`ng keladi. Bunday bo`lak, ma`lumki, qo`shma gapning ikkinchi qismi tarkibida aynan takrorlanadi yoki olmosh bilan almashadi. Odatda bog`lovchidan so`ng to`xtam berilib, ma`nosi qiyoslangan so`zga mantiqiy urg`u tushadi. Shu yo`l bilan qiyoslanayotgan bo`lakka diqqat jalb bo`ladi. Qo`shma gap tarkibidagi bo`laklarning ma`nosi bir-biriga qiyoslanadi: a) Qiyoslanayotgan bo`laklarning xususiyatlaridagi farqlar ochiladi: Otabek daxshatlanib yonidagi Aliga qaradi. Ali esa … labini tishlab turar edi. Qiyoslash munosabati ko`pincha yuklama vazifasidagi ham yordamchisi orqali ifodalanadi: Dedi: Boqi hamma asta shu atrofga. Men ham kirdim shu gurung, shu quvnoq safga. b) Qismlardan anglashilshan mazmunning bir-biriga muvofiq kelmasligi ko`rsatiladi yoki to`siqsizlik mazmuni anglashiladi: buni ko`rib Qalandarov hayron bo`ldi: “Kaltak mening yelkamga tushayotibdi-ku, nega sening orqang qavaradi?” Ayrim hollarda bu xil qurilmalarda qiyoslash bilan birga qarama-qarshi qo`yish ham anglashiladi: Nima uchun bizda hali ham xotin-xalajga bir ko`z bilan qaraladi-yu, erkaklarga boshqa ko`z bilan qaraladi. Bu turdagi bog`langan qo`shma gaplarda nomuvofiqlik mazmuni lekin bog`lovchisi yordami bilan tuzilgan qo`shma gaplardagidek keskin bo`lmaydi. v) Ikkinchi qism tarkibida bo`lsa, esa bo`lgan gap qurilmalarining ayrim turlari voqea, xodisa, predmetlar bir-biriga qarshi qo`yilmaydi, ikkinchi qismdan anglashilgan mazmun birinchisidan kelib chiqmaydi, ularda bir-biriga yaqin voqea, xodisa yoki belgi xususiyatlar haqida gap boradi: Aravangiz siniq, otingiz bo`lsa qari. Bu qo`shma gapda arava bilan ot qarama-qarshi qo`yilayotgan yoki qiyoslanayotgani yo`q, balki birinchi gapning umumiy mazmuni bilan ikkinchi gapning umumiy mazmunini qiyoslash ma`nosi bor. Bu qiyoslash orqali belgi-

xususiyatlar bir-biriga zid qo`yilmay, ular mazmunan bir-biriga muvofiq o`xshash, teng ekanligi ko`rsatiladi. Lekin bog`lovchisi yordami bilan tuzilgan qo`shma gaplar ham qiyoslash munosabati ifodalanishi mumkin, ammo bu xol qo`shma gaplarda qiyoslash bilan barobar, ikkinchi qismda birinchi qismning umumiy mazmuni yoki ayrim bo`laklarning ma`nosi bilan bog`liq qo`shimcha ma`lumot beriladi. Qiyoslash munosabatini ifodalllllagan bu xil bog`langan qo`shma gaplarning shunday ko`rinishlari ham borki, unga qo`shma gapning biror qismi maqol yoki matal bo`lib, boshqa qismdan anglashilgan mazmun unga qiyoslanadi, bu qiyoslashning asosida, ma`lum darajada, qarama-qarshi qo`yish ma`nosi bo`ladi: Bu kishi “tushuntirish kerak” dedilar, lekin “gapni gapir uqqanga, jonni jonga suqqanga...” -u (-yu), -ku yuklamalari yordami bilan tuzilgan qo`shma gaplarning o`ziga xos xususiyati shundaki, bu xil qurilmalarda qo`shma gap qismlarining umumiy mazmuni bir-biriga qiyoslanadi yoki zid quyiladi. 3. Izohlash munosabatining ifodalanishi. Bog`langan qo`shma gapning ayrim turlarida qiyoslash, zidlash va boshqa mazmun munosabati bilan birga izohlash munosabati ham ifodalanadi. Bunday qismlarning tarkibidagi ayrim bo`laklarning ma`nosi yoki birinchi qismning umumiy mazmuni izohlanishi mumkin. Izohlash orqali qiyoslash, zidlash munosabatlari kelib chiqadi yoki chikkinchi qismda birinchi qismga bog`liq bo`lgan qo`shimcha ma`lumot beriladi. Izohlovchi gap odatda ikkinchi o`rinda bo`ladi. a) ega izoxlanadi: ukasi Kamol esa Toshkentda oliy maktabda o`qirdi-yu, biroq o`tgan yili u ham armiyaga olindi, kichik ukasi Ismoil zootexnik edi. b) kesim izoxlanadi: - Siz bir vazifada edingiz, -dedi u istexzoli kulib, - ammo uning na ekanini bizdan pinxon tutardingiz. v) ikkinchi darajali bo`lak izoxlanadi: To`g`ri tashkilotchilikning ahamiyati katta, lekin tashkil qilgan odam tashkilotchining soyasida qolib ketmasligi kerak.

Qo`shma gapning ikkinchi qismi birinchisining umuiy mazmunini izoxlaydi: Xavf zo`r, ammo askar haqiqiy mag`lubiyatga uchramaydi. Onangiz o`sha gapni aytibdimi, aytmabdimi-uni quya Bering. Bu xil qo`shma gaplarning ikkinchi qismida birinchi qismidan anglashilgan mazmunga baho berilishi, so`zlvchining munosabati ifodalanishi mumkin: Uo`ziga ortiqcha zeb berib, yasan tusan bilan yurar, ammo bu unga hech yarashmas edi. Bu turdagi bog`langan qo`shma gap qismlari yo`qsa bog`lovchisi bilan birikishi ham mumkin: Shu yerda, o`q dovuli orasida ham u ma`nodor, sirli ohang bilan bildirdi u, kapitanga bo`lgan alohida hurmatini ta`kidlash uchun, shunday qilardi, yo`qsa o`zi kamtar va oliyjanob yigit edi. Yo`qsa bog`lovchisi qismlari o`zaro munosabatida bo`lgan qo`shma gaplarda ham qo`llaniladi. Qo`shma gapning birinchi qismidagi mazmuni izohlanayotgan bo`lak ikkinchi qismda o`z vazifasida kelishi yoki boshqa vazifaga kelishi yoki boshqa vazifaga ko`chishi mumkin. Izohlash mazmuni va bog`lovchisi orqali tuzilgan qurilmalarida ham ifodalanadi: Bu qishloqning ko`p yerlarni qum bosganligi sababli, ekishga yaroqli yer oz qolgan va u yerlarning ko`pchiligini ham qishloqdagi bir-ikkita katta boy egallab olgan edi. Bu qo`shma gap tarkibida yer so`zi izohlanadi. Qiyoslash munosabatining mazmuni yuqorida ko`rsatib o`tilganlar bilan chegaralanmaydi. Bundan tashqari, qo`shma gaplarning umumiy mazmun munosabatlariga ko`ra, bog`lovchi va vazifasidagi vositalarning xususiyatiga ko`ra, boshqa mazmun munosabatlari ham ifodalanadi: 1) Qo`shma gapning ikkinchi qismi birinchi qismidan anglashilgan mazmunni chegaralaydi: U, batal`onda snayper deb hisoblanmas edi-yu, lekin otishga yaxshi bir snayper kabi maxoratga egaligini o`zi bilardi. 2) Qo`shma gapning har ikki qismida bir-biriga muvofiq kelmagan yoki qarama-qarshi bo`lgan voqea, xodisa, harakat-xolatlar ifodalanib, ulardan biri ruy

berishi ifodalanadi. Bu mazmun munosabati zidlov-ayiruv mazmun munosabati deb nomlanib, bunday qo`shma gap qismlari yo`qsa, bo`lmasa bog`lovchilari orqali bog`lanadi: Shuning uchun brigadasidan ko`ngli hech tinchimayotgan ekan, yo`qsa Saida bilan bir gaplashishga mushtoq ekanini qayta aytib, uni uyiga taklif qildi. 3) Qo`shma gapning ikkinchi qismi birinchi qism mazmuni bilan bog`liq bo`lgan qo`shmcha ma`lumot ifodalaydi. Bu mazmun munosabati ifodalangan qo`shma gaplarda zidlovchi bog`lovchilar yoki faqat yuklamasi ishtirok etadi: Hamma bir-biridan yaxshi kiyingan, lekin hech kimning kiyimi birovnikiga o`xshamasdi. 4) Zidlash – izoxlash mazmun munosabati balki bog`lovchisi orqali bog`langan qo`shma gaplarda ifodalanadi: Er isloxotida xalqning eri olinmaydi, balki erga hech munosabati bo`lmagan boylar, savdogarlar, sudxurlarning qo`lidan olinib, kambag`allarga berilgan edi. Qiyoslash mazmun munosabatini ifodalagan bog`langan qo`shma gaplarda turli mazmun turlarini ifodalash, bog`lovchilardan tashqari, turli leksik- grammatik vositalarning roli kattadir. Bunda avvalo ma`nosi bar-biriga qarshi quyilgan, antonim so`zlardan ifodalangan gap bo`laklari qo`shma gapning har ikkisi qismida keltiriladi: Siz aqlli odamsiz, biroq shunga kelganda nodonlik qilibsiz. Bundan tashqari, qo`shma gap qismlari kesimlarning bo`lishli va bo`lishsiz shakllarini qarama-qarshi qo`yish yo`li bilan zidlash munosabati ifodalanadi: Buviniso ko`zlaridan duv-duv yosh oqizib yig`lar, lekin uning yig`isini hech kim sezmasdi. Ayrim o`rinlarda ikkinchi qism boshlanishida qo`llaniladigan ba`zi leksik vositalar ham zidlik munosabatini ifodalashda xizmat qiladi: Umarali mashina bilan sakrab, boshini kabina shiftiga urib olar, lekin shunga qaramay borgan sari “tezroq yur!” deb qistardi. BIRIKTIRUV MUNOSABATINI IFODALOVChI

BOG`LANGAN QO`ShMA GAPLAR Bog`langan qo`shma gaplarning qismlari biriktiruv bog`lovchilari (va, ham, hamda), bo`lsa, esa shakllari hamda ba`zi yuklamalar yordami bilan bog`lanishi mumkin. Bunday qo`shma gap qismlari ma`lum bir paytda yoki ketma-ket ruy bergan voqea, xodisa, harakatlarni biriktirib keladi va bu bilan uyushiq bo`laklarni eslatadi: Chorpoyaning berigi yonida qarigan Abduraximboy, uning yonida Abduhakim va Mullasobit nomli ikki katta o`g`li o`tirar va bularning ro`paralarida, ... tumanning boylaridan bir necha kishi o`tirmoqda edi. Misoldan ko`rinadiki, qo`shma gapni tashkil etgan qismlar muvoziy (parallel) harakat –holat,xususiyatlarni ifodalaydi, qismlar mazmunan bir-biriga tobe yoki bog`liq emas, ammo ular birikib, umumiy bir fikrni qo`shma gaplar tasvirlashda,ta`riflashda,ilmiy,ijtimoiy –siyosiy nutqda qullanadi.Bu xil qo`shma gaplarda qo`shimcha,his –hayajon mazmuni ifodalanmaydi, qismlar ma`lum payt munosabatiga kirishadilar. Ammo biriktiruv munosabatiga kirishgan qo`shma gaplarning qismlari ko`pincha mazmunano`zaro jips bog`lanadi , birining mazmuni bog`liq bo`ladi , turli mazmun bo`yoqlari emocional ma`nolar ifodalanadi: 1) qo`shma gapning ikkinchi qismi birinchi qismining umumiy mazmunini yoki,ko`pincha birinchi qismning tarkibidagi ayrim bo`laklarning ma`nosini izohlaydi va u bilin bog`liq bo`lgan qo`shimcha ma`lumotni ifodalaydi.Bu holda ma`nosi izohlanayotgan bulak qo`shma gapning ikkinchi qismi tarkibida qaytariladi: Daryo yoqasidagi yo`lda –aravalar bir-biriga bog`langan holda qatortizilishib turardi va ular muz olinadigan erga to`g`rilab qo`yilgan edi. 2)qo`shma gapning har ikki qismida umumiy mazmun yoki ayrim gap bo`laklarining ma`nosi bir-biriga qiyoslanadi,zid qo`yiladi:el ko`zida shunday malomatli, qonunga qaraladigan bo`lsa, shunday qaltis yo`lga yurgani sizni nima majbur qildi-yu, sizga nima dalda berdi. 3) Sabab va natija: Yo`lchi o`z ichida: “Yaxshi, o`tni shu erdan qo`yamiz, zulm qaerda uchrasa, shu erda yondirish kerak”, deb uyladida, so`z harakati bilan

odamlarni ruxlantirib, “Olmazor” ga yugurarkan, orqadan kimdir “Yo`lchiboy” eeb chaqirdi. Bu xil qo`shma gaplarni birlashtiruvchi va qo`shma gapning, mazkur guruxiga kirituvchi umumiy xususiyat shuki, bu xil qo`shma gaplarda qismlaridan anglashilganmazmunning birinchi qism mazmuniga qo`shilishi ifodalanadi. Biriktiruv munosabatiga kirishga gaplarni tuzuvchi va qismlar orasidagi mazmun munosabatlarini ifodalashdi xizmat qiluvchi qo`shma gap qismlari kesimlarining zamon munosabati, gap bo`lklarining xar ikkiqismda takrorlanishidir, shuningdek, har ikki qism uchun umumiy ikkinchi darajali bo`laklarning mavjudligi va ayrim leksik vositalarning ishlatilishi ham vosita bo`ladi: Okopga generalning o`zi kelgani haqidagi xabar oniy bir laxzada shivir- shivir bilan qulqdan-quloqdan o`tdi va shu zaxotyoq soldatlar o`rinlaridan turib, generalni zo`r mamnuniyat bilan kutib olishdi. Biriktiruv munosabatiga kirishgan qismlarda asosan sanash ohangi bo`ladi.Ammo turdlarining qo`shilishi bilan qismlarning ohang o`zgaradi, xar bir qismning o`z ohangi bo`ladi. Bu xil qo`shma gap qismlarining kesimlari asosan bir xil zamon shakliga ega bo`lishi bilan ajralib turadi. Biriktiruv munosabati ifodalangan qo`shma gaplarda qanday qo`shmacha mazmun turlari ifodalanmasin, qo`shma gap qismlaridan anglashilgan harakat- holat, xususiyat ma`lum bir paytda ro`y beradi, ma`lum payt bilan bog`lanadi. Shunga ko`ra, biriktiruv munosabatida bo`lgan bog`langan qo`shma gaplar ikki guruxga bo`linadi: 1) Harakat – holat yoki biror belgining bir paytda ro`y berishini ko`rsatuvchi bog`langan qo`shma gaplar; 2) Harakat-holat yoki biror belgining ketma-ket ro`y berishini ko`rsatuvchi bog`langan qo`shma gaplar. Qo`shma gaplardagi bir paytlik yoki ketma-ketlik asosan kesimlarning ma`nosi va zamon munosabati orqali ifodalanadi. 1.Harakat-holat yoki biror belgining bir paytda ro`y berishini ko`rsatuvchi bog`langan qo`shma gaplar. Bog`langan qo`shma gaplar. Bog`langan qo`shma gaplar bir paytda ro`y beruvchi harakat-holatni yoki biror belgini ifodalashi mumkin. Bunda qo`shma gap qismlaridagi harakat-holat yoki biror belgi-xususiyat

tamoman bir vaqtida ro`y berishi yoki bajarilishi, ro`y berish payti qisman bir- biriga mos kelishi mumkin. 1) Qo`yidagi qo`shma gaplardagi har qismdan anglashilgan mazmun tamoman bir paytda ro`y beradi… o`tmish va kelajak naslni bir-biriga bog`laydigan xalqa vujudga keltiradi va bu xalqani vujudga keltiradigan xar ikki tomon ham o`zini, o`z jinsini eng mukammal deb biladi. 2) Bog`langan qo`shma gaplarda harakat-holat belgi xususiyatlarning ro`y berishi qisman bir-biriga mos kelishi anglashiladi. Bu xil qo`shma gaplar qismlaridan anglashilgan mazmun harakat-holat yoki belgi-xususiyatlarnig ro`y berishida qat`iy chegara bo`lmaydi: Bu vaqtda ko`zlarim: yosh bilan to`lgan va ovozimda bir oz qzgarish yuz bergan edi. Bu qo`shma gapda ikki xolatning ro`y berishi tamoman bir vaqtda boshlanib, bir vaqtda tugallanmaydi; harakat-holatlarning ro`y berishi bir-biriga qisman mos keladi. Bu qo`shma gap ikki xolatning ro`y berishi tamoman bir vaqtda boshlanib, bir vaqtda tugallanmaydi; harakat-holatlarning ro`y berishi bir-biriga qisman mos keladi. Ma`lum bog`lovchilar yordami bilan tuzilib, bir paytda yoki ketma-ket ro`y beradigan voqea, xodisa yoki belgi-xususiyatni ko`rsatuvchi bog`langan qo`shma gaplar orasida ayrim o`rinlarda qat`iy chegara yo`qoladi. bunday xol harakat- holat yoki belgi-xususiyatlarining ro`y berishi bir-biriga qisman mos kelgan qo`shma gaplarda aniq ko`rinadi. Bir paytda ro`y beruvchi harakat-holat yoki belgi-xususiyatni ifodalagan qo`shma gaplar quydagi xususiyatlari Bilan ajralib turadi: 1.Qo`shma gap qismlarining kesimlari bir xil zamon shaklida bo`lishi, agar qo`shma gap qismlarining kesimlari turli shaklda bo`lsa, ularning biridagi zamon ko`chirilib, ular muvofiqlashadi. 2. Qo`shma gapning ikkinchi qismi tarkibida bir paytlik ma`nosini yanada burttirish uchun shu payt, xudi shunda, shu vaqtda, birdan kabi leksik vositalar

bo`ladi va ular gapda payt xoli vazifasini o`taydi: Shu onda chiroq sharqlaganicha erga tushib chil-parchin bo`ladi va birdaniga ikkita o`q chiqdi. Qo`shma gapning birinchi qismi tarkibidagi bu xil ikkinchi darajali gap bo`laklari qo`shma gapning ikkinchi qismiga xam talluqli bo`ladi. Bunday ikkinchi darajali bo`laklar aniqlovchi yoki to`ldiruvchi bo`lishi mumkin. II.Harakat-holat yoki biror belgining ketma-ket ro`y berishini ko`rsatuvchi bog`langan qo`shma gaplar. Bog`langan qo`shma gap qismlaridan anglashilga mazmun ketma-ket ro`y berishi mumkin. Odatda birinchi qismdan anglashilgan mazmun oldin, ikkinchi anglashilgan mazmun keyin ro`y beradi. Biriktiruv bog`lovchisi yordami Bilan tuzilgan qo`shma gapning bu turib bir paytlik mazmunini ifodalagan qo`shma gaplarga qaraganda, kengroq qo`llanadi: ergash bu so`zni eshitishi bilan yugurib qum xomasi ustiga chiqdi va men ham uning izidan yugurdia. Turli paytda ro`y bermagan voqea-xolat: Hech Kim bilan gaplashmaydi, ginasi bor hammadan, na yalinish kor qiladi, na nasixat, tasalli... Na, inkor bog`lovchisi yordami Bilan tuzilgan qo`shma gaplardagi ketma- ketlik mazmuni boshqa bog`lovchilar yordami bilan tuzilgan qo`shma gaplardagi ketma-ketlik munosabatiga o`xshamaydi. Bularda harakat-holat, belgi-xususiyatlar turli vaqtlarda ro`y bermaydi. Bu xollarda qo`shma gapning birinchi qismidan anglashilgan mazmun oldin ro`y bermasligi, qo`shma gapning ikkinchi qismidan anglashilgan mazmun undan so`ng sodir bo`lmasligi kerak buning aksi bo`lishi hma mumkin. Shuning uchun na bog`lovchisi yordam bilan tuzilgan qo`shma gapnitashkil etgan bu xil gap qurilmalarining ichki mazmun munosabatini turli paytda ro`y bermaydigan voqea, hodisalarni ifodalovchi bog`langan qo`shma gaplar deb nomlash mumkin. Ko`p o`rinlarda qo`shma gapda ifodalangan harakat-holat, xususiyatlar ketma-ket bo`lishi Bilan barobar, ular sabab va natija ma`nolari ham ifodalanadi. Ketma-ket ro`y berayotgan harakat-holatlarning birinchisi boshqa bir harakat- holatni yuzaga kelishiga sabab bo`ladi, so`nggi harakat-holat qo`shma gapning

birinchi qismidan anglashilgan harakat-holat asosida ro`y beradi.Bunday mazmun asosan birktiruvchi bog`lovchi yoki yuklama yordami bilan tuzilgan bog`langan qo`shma gaplarda ko`proq uchraydi: Yarim soat o`tar-o`tmas, oradagi begonalik pardasi ko`tarildi-yu, Siddiqjon sarguzashtini qisqacha so`zlab beradi. Ketma-ket ro`y beruvchi voqea, hodisa yoki belgi xususiyatni ifodalovchi qo`shma gaplar mazmunan ikki turli bo`ladi: 1.Qo`shma gapning birinchi qismidan anglashilgan mazmun tugallanib, so`ng ikkinchi qismdagi mazmun boshlanadi: Qambaralining joni chiqib ketdi va uni chapparrosta qilib so`kib tashladi. Harakat-holat, belgi-xususiyatlarning ketma-ket ro`y berishini bir gapdan anglashilgan mazmun tugallangach, so`ngisi boylanishini ko`rsatish chuchn maxsus leksik vosita keyin qo`llanishi eladi: Avtomobil` qo`zg`alganda, bir g`ovur ko`trildi-yu, keyin jimlik cho`kdi. 2.Qo`shma gaplarning ikkinchi turida harakat-holat yoki belgi xususiyatlarning biri tugallanib, so`ng ikkinchisi boshlanmaydi. Avval qo`shma gapnig birinchi qismida anglashilgan mazmun ro`y beradi, utamomlanmay, ikkinchi qismdan anglashilgan mazmun yuzaga chiqa boshlaydi va barobar davom etadi: Ro`paradagi tog`ning bag`ridan qor tutin ko`tarildi va u erdan yo`talgan singari tovush eshitildi. AYIRUV MUNOSABATINI IFODALOVChI BOG`LANGAN QO`ShMA GAPLAR Bog`langan qo`shma gapning ayrim turlarida qismlaridan anglashilgan mazmun-voqea, hodisa, xolatlarning biri ro`y berib, ikkinchisi ro`y bermaydi yoki ularning har qaysi ro`y beradi, ammo ro`y berish ketma-ket bo`ladi. Bu xil qo`shma gap qismlaridan anglashilgan mazmun, odatda bir-biriga bog`liq bo`lmaydi, biri ikkinchisini izoxlamaydi. Ammo shunga qaramay, qo`shma gap qismlari mazmunan bir-biriga yaqin bo`lgan yoki bir turdagi tushunchalarni ifodalaydi. Qo`shma gap qismlari umumiy bir fikrni, tushunchani, niyatni ifodalash

uchun xizmat qiladi, shu bir tushunchaning, niyatini ifodalash uchun xizmat qiladi, shu bir tushunchaning, niyatining qismlari sanaladi: Yo podsho biror erga chiqadi yoki elchi kelishi kutiladi. Bog`langan qo`shma gaplardagi bunday mazmun alokasi shartli ravishda ayiruv munosabati deb nomlanadi. Ayiruv munosabatini ifodalagan qo`shma gap qismlari o`zaro ayiruv bog`lovchisi va ayiruv leksik vositalar yordami Bilan boglanadi. Ayiruv munosabatini ifodalagan qo`shma gaplarning mazmuni. Ayiruv munosabatini ifodalagan qo`shma gap qismlarning o`zaro mazmun munosabati uch xil bo`ladi: 1. Qo`shma qismlaridan anglashilgan harakat-holatlarning biri ruy beradi yoki ruy bermaydi. 2. Qo`shma gap qismlarning anglashilgan harakat-holatlar gallam-gal sodir bo`ladi. 3. Qo`shma gap qismlaridan anglashilgan harakat-holatning har ikkisi ruy beradi yoki ruy bermaydi. 1. Qo`shma gap qismlardan ifodalangan harakat-holatlarning biri ruy berish mazmuni ifodalanganda, qo`shma gap qismlari o`zaro yo, yoki bulmasa, hoh bog`lovchilar yordami bilan birikadi. 2. Qo`shma gap qismlaridan anglashilgan harakat-holatlar galma-gal sodir bo`ladi. 3. Qo`shma gap qismlaridan anglashilgan harakat-holatning har ikkisi ro`y beradi yoki ro`y bermaydi. 1. Qo`shma gap qismlaridan ifodalangan harakat-holatlarning biri ro`y berish mazmuni ifodalanganda, qo`shma gap qismlari o`zaro yo, yoki yo bo`lmasa, xox bog`lovchilar yordami bilan birikadi. Bu xil qo`shma gaplardagi bir qismdan anglashilgan mazmun ikkinchisini inkor etadi: Ilgari ham kun shunday qizirmidi, yo bu yil yoz issiqroqmi? Qo`shma gap qismlaridan anglashilgan harakat-holatning biri ro`y berganligi yoki berish mumkin ekanligini yanada ta`kidlash uchun yo bog`lovchisi bilan barobar bo`lmasa fe`l shakli qo`llanadi.

Yoki bog`lovchisi yordami bilan tuzilgan bog`langan qo`shma gap qismlaridagi mazmun so`zlovchi uchun aniq ma`lum bo`lmaydi, shuning uchun ham ikki xil harakat-holat, taxminni o`rtaga tashlaydi. Bog`langan qo`shma gapdagi bu mazmun qo`shma gap tuzilishiga ham ta`sir etadi: Ko`pincha bu xil bog`langan qo`shma gaplar so`roq gaplardan iborat bo`ladi; bunday so`roq gaplardan anglashilgan mazmun bir-birga qiyoslanadi ham: Xotin chindan bormi, yo anchayin hangomami?-kulib dedi O`roz. Ayrim xollarda so`zlovchining taxmini, gumon ifodalangan bu turdagi bog`langan qo`shma gapning mazmunini izoxlash uchun ulardan so`ng yana bir gap keltiriladi: Qishloqqa Salima boradimi yoki Karim boradimi-bu narsa ma`lum emas menga. So`roq gaplardan tarkib topgan bu xil bog`langan qo`shma gaplar qo`shma gapning so`ngi qismidan anglashilgan mazmunni izoxlash mumkin: Omadimiz kelgan ekanmi, yoqurt tutishni sog`inib qolgan ekanmizmi-biram bo`lib berdi, qani endi terib tamom qilsak. Bu qo`shma gapning ikkinchi qismidan anglashilgan holatning izoxini qo`shma gapning birinchi qismi izoxlaydi. Tarkibida qismlardan anglashilgan harakat-holatlarning birgina ro`y berishi mumkin bo`lgan qo`shma gaplarning kesimlardagi zamon va zamon munosabatida o`ziga xosilik bor: bu xil qo`shma gap qismlarining kesimlari hozirgi va hozirgi zamon shaklida bo`ladi, kesimlarning o`tgan zamon shaklida qo`lanilishi ham uchraydi. Buning sababi-so`zlovchining taxmini, farazi ko`proq hozirgi va hozirgi- kelasi zamonga taluqli bo`lgan harakat-holatlarga oid bo`lishidadir. Bog`langan qo`shma gap qismlarining kesimlari asosan bir xil shaklida bo`lib, voqiya hodisaning bir xil zamonda, ro`y berishi taxmin etiladi, kesimlardan anglashilgan harakat-holatning ro`y berishidagi bu moslik bu xil bog`langan qo`shma gaplarning o`ziga xos xusuiyatidir: Yo podsho biror erga chiqadi yoki elchi kelishi kutiladi. Bog`langan qo`shma gaplardagi hozirgi zamon tushunchasi ot, sifat, sifatdosh, son, olmosh, ravish kabilar bilan ifodalangan ot kesimlar orqali ham

anglashiladi: Yo boy o`lchab bergan g`o`za bir botmon emas yoki g`o`zaga yomon g`o`za aralashgan. Yoki bog`lovchisi bilan tuzilgan bog`langan qo`shma gap qisimlari boshqa ayiruvchi bog`lovchi yordami bilan tuzilgan qo`shma gap qismlariga qaralganda, mazmunan, gramatik va ohang jixatidan ancha mustaqildir, bu xil gaplarda biriro`y berishi mumkin bo`lgan alhida harakat- holatlar ifodalagandi, goh kabi bog`lovchilar yordami bilan tuzilgan qo`shma gapning har ikki qisimda voqiya ro`y bergani uchun, qismlarda ifodalangan harakat holatlar bir-biriga bog`liq bo`ladi, ayrim xollarda biri ikkinchisini keltirib chiqaradi. Yoki bog`lovchisi yordami bilan tuzilgan qo`shma gap kesimlari ohang jihatidan ham ma'lum darajada mustaqil bo`ladi: bu ikki xil qo`shma gaplarning har bir qismi alohida ohang bilan aytiladi: hatto ular mustaqil tugallangan ohang bilan talaffuz etilishi ham mumkin. Bir xil qismlarning birikib, qo`shma gap hosil qilishiga sabab-ularning mazmunidir-ular umumiy bir fikrini ifodalaydilar, umumiy bir fikrning qismlari hisoblanadi. 2. Ayiruv munosabatini ifodalagan qo`shmagan qismlaridan anglashilgan voqea hodisalarning har ikkisi vujudga keladi. Ammo, qo`shma gapning bir qismidan anglashilgan harakat-holat yoki belgi-xususiyat bir vaqtda emas, turli vaqtda ro`y beradi. Bunda qo`shma gap qismlari o`zaro goh, dam bog`lovchilari va bog`lovchi vazifasidagi ba’zan, bir, hali so`zlari yordami bilan bog`langan: Dam jahli chiqadi, dam kulgim qistaydi. Bog`langan qo`shma gapning bu turi qismlari ayrim o`rinlarda mazmunan ancha mustaqillikka ega bo`lishi tuzilishi murakkablashishi mumkin: Goh-goho uning qudratli qo`llari qalam ushlab chiroyli g`azallar, ruboyilar yaratardi. Bu xil qo`shma gapning qismlari alohida tugallangan ohang bilan aytiladi va orada sezilarli to`xtam beriladi shuning uchun ham ular orasida yozuvda nuqta ishorasi qo`yiladi. 3. Galma-gal ro`y beruvchi voqea, hodisa yoki belgi–xususiyatini ifodalagan qo`shma gap qismlarining kesimlari o`tgan zamon yoki hozirgi kelasi zamon shakli va mazmunida bo`lishi mumkin. Bu jihatdan yoki bog`lovchisi yordami bilan tuzilgan gap qurilmalaridan farqlanadi.

1.Bog`langan qo`shma gap qismlarining kesimlari o`tgan zamon fe’li shaklida: Uzoqlardan keng vodiy quchogida goh ko`m-ko`k o`t o`sib yotgan yaylovlar ko`rinadi goh bulutlar in solgan qip-qizil qoyalar va qop-qorongi dalalar ko`zga tashlanardi. 2.Qo`shma gap qismlarining kesimlari hozirgi kelasi zamon shaklida: Goh uzoqdan oq zar ko`ylakda ko`rinadi tog`lar, tepalar. Ba’zan qo`shma gap qismlarning kesimlari turli zamon shaklida bo`ladi: Goh osmonni tutib ashula yangraydi, goh alla qayerdan garmon tovushi kelib qolardi. Bu holatda birinchi qismning kesimidan anglashilgan zamon ko`chiriladi: ikkinchi qismning kesimi shakliga muvofiqlashib, o`tgan zamonga oid bo`ladi. Ba’zan bu ikki xil qo`shma gap qismlarining kesimlari ot kesim tarzida bo`ladi: Goh oshiq, qalbning ozoridir ishq, goh g`am qayg`uning bozoridir ishq. Ba’zan ayiruv bog`lovchisi yordami bilan bog`langan qo`shma gaplardan oldin umumlashtiruvchi mazmundagi gap bo`ladi, bu holda bog`lovchili bog`langan qo`shma gap umumlashtiruvchi gapning mazmunini ochadi, izohlaydi: Uning ko`z oldida xasis boy daxhatli qiyofalarda jonlanadi, goh uning (skeleti) go`ristondagi och itlar bilan qorong`ida suyak talashadi, goh pichan orasidan topgan qozondan palov ag`dariladi. Ayiruv munosabatini ifodalagan bog`langan qo`shma gap qimslari ancha mustaqil bo`lgan ochiq qurilmalarni tashkil etishi bilan boshqa xil bog`langan qo`shma gaplardan farqlanadi. Bu xil bog`langan qo`shma gap tarkibida har bir ayiruv bog`lovchi alohida bir qismni tashkil etadi va bu qismlar o`zaro bir-biriga bog`liq yoki tobe bo`lmaydi. Shu sababli ayiruv munosabatli ifodalangan qo`shma gapning bir necha qismlardan–gaplardan tuzilishi tabiiy bir xoldir.

Похожие

Qiyoslash munosabatini ifodalovchi bog`lovchisiz qo`shma gaplar

Hozirgi tilshunoslikda qo`shma gap talqini va sintaktik derivatsiya nazariyasi

Umumiy tushuncha

Bog'lovchisiz qo'shma gap

Bog’langan qo’shma gap. Bog’langan qo'shma gap qismlarining mazmun munosabati haqida