Bog’langan qo'shma gaplar taraqqiyoti - Лингвистика - Рефераты

Bog’langan qo'shma gaplar taraqqiyoti

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

40 KB

Bog’langan qo'shma gaplar taraqqiyoti Reja: 1. Boglangan qushma gaplar buyicha umumip ma`lumot. 2. Qiyoslash munosabatini ifodalovchi boglangan gaplar. 3. Payt munosabatini ifodalovchi boglangan gaplar. 4. Sabab-natija munosabatini ifodalovchi boglangan gaplar.

Tilshunoslikda boglangan k,ushma gaplarning ma`no jihatdan besh turi: k,iyoslash munosabati, payt munosabati, ayiruv munosabati, sabab-natija munosabati, izoxlash munosabati sanab utiladi va har bir turning formal-fammatik tomoni taadil kilinadi. Ayrim tadqiqotlarvda esa boglangan kushma gaplar orasidagi mazmuniy munosabatlar fikr yuritiladi,eski uzbek tilidagi matnlarda bunday gaplarni asosiy boglovchi vosita - va biriktiruv boglovchisidir. Ma`lumki, va boglovchisi gapning uyushik bulaklarini xam, k,ushma gap tarkibidagi sodda gaplarni xam bir-biriga boglaydi. Xozirgi uzbek tilida bu boglovchi bilan kushma gap komponentlari sirasini davom ettirganda, birinchi va ikkinchi komponentni boglasa, keyingi komponent boshka teng boptovchi orkali yoki intonaciya ork,ali boglanadi. Boshkacha kllib aytganda, birinchi va ikkinchi komponentlarda bir teng boglovchi grammatik forma sifatida ishtirok etsa, kolgan komponentlar orasida boshk,a bir teng boglovchi grammatik forma sifatida ishtirok etadi. Bu stilistik jixatdan ravonlikni ta`minlaydi. Va boglovchisining semantik doirasi eski uzbek tilida nisbatan ancha kengdir, u uyushik bulaklarda, ayniksa kushma gap kuchimidagi sodda gap kompenetlarinining turli mazmun munosbatlarini ifodalashda faol katnashgan. Buning asosiy sababi va boglovchisining eski uzbek tilida kullanish imkoniyatining kengligidir,eski uzbek tilida esa va boglovchisi takroran kullana beradi. Misol: Devaanlar uchun fe$rist bitib erdiler va birin mavsum bir ismga %iuliub erdilvr va bu ismga facir bais bolganiuniu dagiu iz %ar ciuliub erdilvr (Nav.XM).

Va bog’lovchisi uyushik, bulaklarni va gaplarni boglash bilan birgalikda, yangi gapning boshlanishini xam kursatadi. Demak, aynan mana shu xolat, ya`ni, va boglovchisining yangi gapning boshlanishini xam kursatishi ochik, strukturali boglangan k,ushma gaplarda sodda gaplarni istagancha davom eggirish imkonini bergan. Sintaktik konstrukciyalar semantikasi xaklda suz yuritilganda, modus va diktum tushunchalariga tuxtalish lozim. Modus va diktum gaplarning semantik xususiyatini belgilab beruvchi tushunchalar xisoblanadi. Ma`lumki, diktum gapda asosiy fikr-vok,eaning ifodalovchisi sifatida tushunilsa, modus diktum vok,eaning sub`ektiv talkinidir. Modus va diktum sodda gaplarda kushma gaplarda ham mavjud buladi. Ayniksa, k;ushma gaplarda ularning aktuallashuvi uziga xos buladi. Qo’shma gap tarkibidagi xar ikki denotativ vok,ea bir paytda sodir buladi: Bataxsis, «Kimyai saadat»din va shayx Azizi Nasafip... rasailin ham ta`rif Shiulurlar erdi va andiun sezlor nacl ciulurlar erdi (Nav.XSXA). 3. Sabab-natija mazmuni ifodalangan. Sabab-natija munosabatining yuzaga kelishida fakat bog’lovchilar emas, balki sodda gaplar tarkibidagi ayrim bo’laklarning semantikasi muhim rol o'ynaydi: «Majolisun-najat» qasidasida. Ma`lumki, hozirgi o’zbek tilida ammo boglovchisining uzaro oid bo'lgan sodda gaplarni bir-biriga bog’lashi tilshunoslar yumonidan e`tirof etilgan, lekin eski o'zbek tilida bu shakl »"shr-biriga zid bulmagan sodda gaplar tarkibida ham qo’llanadi. I. Zid munosabatli qo’shma gaplarda: qo’shi bariuda yaxshiu

tshatlar aytiub erdi, amma junun vaqtiuda bu baytniu kvp erdi (Nav.MN). 2. Semantik jihatdan zid bo’lmagan qo’shma gaplar tarkibida. Bunday gaplarda amma boglovchisi semantikasida zidlik tushunchasi bulmaydi, balki boglovchilik vazifasi saqlanib qolgan holda, amma so’zida ta`kid ma`nosi ham birga anglashiladi, lekin ot va uning substituti oppoziciyasi ikki gap semantikasining bir-biriga aloqadorligini ta`minlaydi. Mazmunan ketma-ket ro’y bergan ikki denotativ voqea teng mavqeda, payt munosabati ifodalangan. Mazkur gapning ikkinchi komponenti predikatida bo’ishlilik semasi aks etgan. amma anda gahi bolur erdi (Nav.TMA)» misolida predikatda garchand bulishlilik shakli reallashgan bulsa-da, mazmunan bulishsizlikni ifoda qiladi. Bir qarashda amma bog’lovchisi o’zaro zid mazmun munosabatidagi gaplarni bog’lagandek ko’rinadi, lekin qo’shma gapning umumiy mazmunida bir komponent mazmuni ikkinchi komponent mazmunini inkor etayotgani yo’q, ya`ni Damavandni bina qilganlkgi, unda gahi bo’lishiga qarshi qo’yilayotgani yo’q, boshqacha aytganda, ikkinchi gap birinchi gap mazmuniga zid emas, lekin gapda ziddiyati bo’lmagan Damavand - anda ot va olmosh (substitut) oppoziciyasi mavjud. Savol va topshiriqlar: 1.Qo’shma gapar bilan yoyiq sodda gaplar o’rtasidagi farqni tushuntirib bering. 2.Eski o’zbek tilida bog’langan qo’shma gaplar qanday bog’lovchilar yordamida bog’langan? 3. Bog’langan qo’shma gaplarga 10 (o’n) ta misol yozing.

Tayanch tushunchalar: Bog’langan qo’shma gap - ikki predikativ asosdan tarkib topgan va teng bog’lovchilar bilan bog’langan hamda bir murakkab fikrni tashiydigan gap shakli. Diktum - asosiy fikr-voqeani ifodalaydigan, gapning mazmuniy asosini ifodalovchi termin. Modus - asosiy fikr yoki axborotning sub`ektiv yo’nalishi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI: 1. Axmedov B.A. Gosudarstvo koclievix uzbekov. M., 1965. 2. Baskakov N.A. Vvedeniye v Izucheniye tyurskix yazikov. M. 1969. 3. Batmanov I.A. Yazik yeniseyskix pamyatnikov drevnetyurskoy pismennosti. Frunze, 1959. 4. Borovkov A.K. Leksika Sredneaziatskogo tefsira XII —XTII vv. M. r Izd — vo «Nauka», 1963. 5. Blagova G.F. Tyurskoye skloneniye v arealno— istoricheskom osveshenii. M., fed —vo «Nauka», 1982. 6. www.ziyonet.uz

Похожие

Bir bosh bo'lakli gaplar.Bog’langan qo'shma gaplar taraqqiyoti

Bog’langan qo’shma gap. Bog’langan qo'shma gap qismlarining mazmun munosabati haqida

Kesim tobe gapli qo'shma gaplar.

Qo'shma gap

Qo'shma gap