logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Лингвистика
  4. Bir bosh bo'lakli gaplar.Bog’langan qo'shma gaplar taraqqiyoti

Bir bosh bo'lakli gaplar.Bog’langan qo'shma gaplar taraqqiyoti

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

65.5 KB
Скачать
Bir bosh bo'lakli gaplar.Bog’langan qo'shma gaplar taraqqiyoti Reja: 1. Bir bosh bo’lakli gaplar bo’yicha nazariy ma`lumot. 2. Eski o’zbek tilida bir bosh bulakli gaplarning qo’llanishi 1. Boglangan qushma gaplar buyicha umumip ma`lumot. 2. K.iyoslash munosabatini ifodalovchi boglangan gaplar. 3. Payt munosabatini ifodalovchi boglangan gaplar. 4. Sabab-natija munosabatini ifodalovchi boglangan gaplar. . Bir bosh bulakli gaplar ikki bosh bulakli gaplardan kura nutkiy tejamli sintaktik tuzilmadir. Bunday gaplar biron hodisa yoki uta ahamiyatli bulgan axborot (xarakat, holat, belgi, predmet va hodisalar)ni aktuallashtiradi. Bu esa ikki bosh bulakli gaplar singari tarkibiy va ma`no xususiyatlarni ifoda k^liShda tilda teng xizmat k,ila olishini kursatadi. Turkiy tillarda ham bir bosh bo’lakli gaplar til taraqiyotining barcha davrdariga xos bo’lgan sintaktik hodisadir. Bir bosh bulakli gaplar turkiy tilshunoslikda ancha mukammal tadkik; kilingan, lekin ularning ichki tasnifida xar xilliklar uchraydi. I.Jakipov esa lasiz gap, egasiz shaxsli gap, shaxsi noanik egasiz gap, shaxsi umumlashgan egasiz gap kabi turlarga ajratadi (Jakiupov)59, 246), lekin kozok, tilshunoslari bir bosh bulakli gaplar sirasida shaxsi anik, gapni sanab utmaydilar va shaxsi noanSh hamda shaxssiz gdplarnilina k,ayd kiladilar, shuningdek, undov gap, undov gap tiplarini bir bosh bulakli gap sifatida karamaydilar (Qarang: Qozoq tilining grammatikasi, 1967, O’zbek tilshunosligida ham R.Abdurahmonov, A.G'ulomov, Asqarova M. A. Safoev A. X. Sulaymonov, S. Usmonov, I. Rasulovlarning tadqiqotlarida bir bosh bo'lakli gaplar va ularning nazariy asoslari yoritib berilgan. Ba`zi adabiyotlarda bunday gaplar kesim orqali ega anglashilib turganligi uchun ikki sostavli gaplarga, ba`zi adabiyotlarda esa tuli siz gaplarga ham kiritiladi. Lekin aksariyat adabiyotlarda shaxsi aniq, gaplar sifatida e`tirof etiladi. R.Abdurahmonov ham bu tip gagsharni bir bosh bulakli gaplarning bir turi sifatida karamaydi (Abdurahmonov G., 1996). Aksariyat adabiyotlarda shaxsi aniq, gaplarning kesimi birinchi va ikkinchi shaxsshaklida buladi, uchinchi shaxs shaklidagi kesimlar esa shaxsi noma`lum gaplarga xos. A.Eulomov shunday yozadi: «shaxsi anik, bir sostavli gap uchun kesimning birinchi va ikkinchi shaxsformasida kelishi kup uchraydi» Ma`lumki, birinchi, ikkinchi va uchinchi shaxsolms uz ma`nosi bilan bir- biridan farqladi. Birinchi va ikkinchi shaxs olmoshlari insonni kuzda tutadi, uchinchi shaxsolmoshi esa konkret uchinchi shaxsdan tashsari, har qanday shaxs yoki predmetni ifoda qilishi ma`lum. Shunday ekan, uchinchi shaxsolmoshi konkret shaxsni ifodalaganda, birinchi, ikkinchi shaxsolmoshlari bilan umumishshkka ega buladi. Bu vazifada u olmoshi men, sen olmoshlari sirasida k,aralishi lozim. Shu ma`noda u olmoshining gapda kullanmasligi men, sen olmoshlarining kullanmasligi kabi sintaktik norma buladi. Shuning uchun bu tip gaplar eski uzbek tilida: Shaxsi umumlashgan gaplar. Bunday gaplar mazmunan har uchala shaxsga taallukdi bulishi barcha adabiyotlarda aytiladi. `unday gaplar ikkinchi shaxsbirlikda kullanilishi bilan xarakterlanadi: MuvashshSh xabarniu chindur deb dostga ietkurme va biravniuc aybiu vace` bolsa, yuzige urma (Nav.MK,). K,iula algancha ta`zim va adab binasiun y`Shma, va \urmat xilvatiudiun chiu^ma (Nav.MK}. Shaxssiz gaplar. Bunday gaplarda ifodalangan ish-x;arakat ski biror holat bajaruvchining faol ishtirokisiz yuzaga chik.adi. Bunday gaplarda ega grammatik jixdtdan pfodalanmaydi; shaxsi noma`lum yoki shaxsi umumlashgan I aplardan farklangan \olda bunday gaplarning egalarini 1-iklab ham bulmaydi. Bunday gaplarning kesimlari majxul fetllar, majxul fe`l ma`nosida k,ullangan anik fe`llar kositasida ifodalanadi. Misollar: Va shavSh yuzidin bashtiun Shiuliub, Ka`bai maShsud azmiuga cadam uruldiu (Nav.Mnsh). Barcha salShiyatiun ushbu muammasiudiun Shsas ciulsa bolur (Nav.MN). gaplarning kesimi -mac/-mj formali xarakat nomi bilan xam ifodalanishi mumkin: Ul kishini cutluc evdin tashcariu surmvk kervk (Nav.MK). ^ Atov gaplar. eski uzbek tilida atov gaplarning kullanish doirasi cheklangan. Ular, asosan, badiiy va didaktik asarlar tilida kullanadi. Xozirgi uzbek tilida atov gaplarning turli tiplari kelib chivdi va k;ullanish doirasi kengaydi. Tilshunoslikda boglangan k,ushma gaplarning ma`no jihatdan besh turi: k,iyoslash munosabati, payt munosabati, ayiruv munosabati, sabab-natija munosabati, izoxlash munosabati sanab utiladi va har bir turning formal-fammatik tomoni taadil kilinadi. Ayrim tadqiqotlarvda esa boglangan kushma gaplar orasidagi mazmuniy munosabatlar fikr yuritiladi,eski uzbek tilidagi matnlarda bunday gaplarni asosiy boglovchi vosita - va biriktiruv boglovchisidir. Ma`lumki, va boglovchisi gapning uyushik bulaklarini xam, k,ushma gap tarkibidagi sodda gaplarni xam bir-biriga boglaydi. Xozirgi uzbek tilida bu boglovchi bilan kushma gap komponentlari sirasini davom ettirganda, birinchi va ikkinchi komponentni boglasa, keyingi komponent boshka teng boptovchi orkali yoki intonaciya ork,ali boglanadi. Boshkacha kllib aytganda, birinchi va ikkinchi komponentlarda bir teng boglovchi grammatik forma sifatida ishtirok etsa, kolgan komponentlar orasida boshk,a bir teng boglovchi grammatik forma sifatida ishtirok etadi. Bu stilistik jixatdan ravonlikni ta`minlaydi. Va boglovchisining semantik doirasi eski uzbek tilida nisbatan ancha kengdir, u uyushik bulaklarda, ayniksa kushma gap kuchimidagi sodda gap kompenetlarinining turli mazmun munosbatlarini ifodalashda faol katnashgan. Buning asosiy sababi va boglovchisining eski uzbek tilida kullanish imkoniyatining kengligidir,eski uzbek tilida esa va boglovchisi takroran kullana beradi. Misol: Devaanlar uchun fe$rist bitib erdiler va birin mavsum bir ismga %iuliub erdilvr va bu ismga facir bais bolganiuniu dagiu iz %ar ciuliub erdilvr (Nav.XM). Va bog’lovchisi uyushik, bulaklarni va gaplarni boglash bilan birgalikda, yangi gapning boshlanishini xam kursatadi. Demak, aynan mana shu xolat, ya`ni, va boglovchisining yangi gapning boshlanishini xam kursatishi ochik, strukturali boglangan k,ushma gaplarda sodda gaplarni istagancha davom eggirish imkonini bergan. Sintaktik konstrukciyalar semantikasi xaklda suz yuritilganda, modus va diktum tushunchalariga tuxtalish lozim. Modus va diktum gaplarning semantik xususiyatini belgilab beruvchi tushunchalar xisoblanadi. Ma`lumki, diktum gapda asosiy fikr-vok,eaning ifodalovchisi sifatida tushunilsa, modus diktum vok,eaning sub`ektiv talkinidir. Modus va diktum sodda gaplarda kushma gaplarda ham mavjud buladi. Ayniksa, k;ushma gaplarda ularning aktuallashuvi uziga xos buladi. Qo’shma gap tarkibidagi xar ikki denotativ vok,ea bir paytda sodir buladi: Bataxsis, «Kimyai saadat»din va shayx Azizi Nasafip... rasailin ham ta`rif Shiulurlar erdi va andiun sezlor nacl ciulurlar erdi (Nav.XSXA). 3. Sabab-natija mazmuni ifodalangan. Sabab-natija munosabatining yuzaga kelishida fakat bog’lovchilar emas, balki sodda gaplar tarkibidagi ayrim bo’laklarning semantikasi muhim rol o'ynaydi: «Majolisun-najat» qasidasida. Ma`lumki, hozirgi o’zbek tilida ammo boglovchisining uzaro oid bo'lgan sodda gaplarni bir-biriga bog’lashi tilshunoslar yumonidan e`tirof etilgan, lekin eski o'zbek tilida bu shakl »"shr-biriga zid bulmagan sodda gaplar tarkibida ham qo’llanadi. I. Zid munosabatli qo’shma gaplarda: qo’shi bariuda yaxshiu tshatlar aytiub erdi, amma junun vaqtiuda bu baytniu kvp erdi (Nav.MN). 2. Semantik jihatdan zid bo’lmagan qo’shma gaplar tarkibida. Bunday gaplarda amma boglovchisi semantikasida zidlik tushunchasi bulmaydi, balki boglovchilik vazifasi saqlanib qolgan holda, amma so’zida ta`kid ma`nosi ham birga anglashiladi, lekin ot va uning substituti oppoziciyasi ikki gap semantikasining bir-biriga aloqadorligini ta`minlaydi. Mazmunan ketma-ket ro’y bergan ikki denotativ voqea teng mavqeda, payt munosabati ifodalangan. Mazkur gapning ikkinchi komponenti predikatida bo’ishlilik semasi aks etgan. amma anda gahi bolur erdi (Nav.TMA)» misolida predikatda garchand bulishlilik shakli reallashgan bulsa-da, mazmunan bulishsizlikni ifoda qiladi. Bir qarashda amma bog’lovchisi o’zaro zid mazmun munosabatidagi gaplarni bog’lagandek ko’rinadi, lekin qo’shma gapning umumiy mazmunida bir komponent mazmuni ikkinchi komponent mazmunini inkor etayotgani yo’q, ya`ni Damavandni bina qilganlkgi, unda gahi bo’lishiga qarshi qo’yilayotgani yo’q, boshqacha aytganda, ikkinchi gap birinchi gap mazmuniga zid emas, lekin gapda ziddiyati bo’lmagan Damavand - anda ot va olmosh (substitut) oppoziciyasi mavjud. Ma`lumki, ergashgan qo’shma gaplarda ikki yoki undan ortiq sodda gaplar o'zaro hokim-tobelik munosabati orqali bog’lanadi. Ergash gap bosh gapga tobe bog’lanib, bosh gapdagi biror bo’lakni izohlab keladi. Bosh va ergash gap grammatik hamda mazmunan jips bog’lanib, yaxlit birlikni tashkil etadi va umumiy bir fikrni ifodalaydi. Ular o’zaro fe`lning amaliy shakllari (sifatdosh, ravishdosh va shart fe`li),yordamchi so’zlar orqali munosabatga kirishadi. Ergashgan qo'shma gaplarning guruhlanishi ergash gapning bosh gapdagi qaysi bo'lakni izohlab kelishiga qarab belgilanadi. Eski o’zbek tilida ham ergash gapli qo’shma gaplarning yuqoridagi turlari qayd qilinadi. Quyida ularni ko’rib o'tamiz. Ega ergash gapli qo’shma gaplar. Ma`lumki, ega ergash gap bosh gapdagi olmosh bilan ifodalangan egani izohlab, to'ldirib keladi. Eski o’zbek tilida ega ergash gap bosh gapga quyidagicha bog’langan. 1. Hozirgi o’zbek tilidagidek, fe`lning shart mayli formasi yordamida: har kim padshSh bolsa. 2. -r(-ar, - er, -ur, -ur) affiksli sifatdosh formasi yordamida: Ul chin svzni palganga catar, durriu saminni najasatSha atar (Nav. MK). 3. Fe`lnyng anikdik mayli formasi yordamida: Har kishi kim tiriklik manziuliuga kelibtur, axiur dunya gamxanasiudiun kechkusidur (BN). Kesim ergash gapli qo’shma gaplar. Kesim ergash gap bosh gapning olmosh bilan ifodalangan kesimini izohlab, bosh gapga hozirgi uzbek tilvdagidek, -ki,-kim boglovchisi orkali boglangan. Bosh gapning kesimi vazifasida ^ozirgi uzbek tilida shu olmoshi keladi. eski uzbek tilida esa ko’proq. bu, bular, ul u andac kursatish olmoshlari qo’llangan. To’ldiruvchi ergash gapli qo’shma gaplar . Ma`lumki, to’ldiruvchi ergash gaplar bosh gaplardagi tuldiruvchi mavkei (poziciyasi)ning ma`nosini tuldirib keladi va bosh gapga –ki -kim shakliy vositasi orkali bog’lanadi. Hozirgi uzbek tilida tuldiruvchi ergash gaplar bosh gapga fe`lnyng shart mayli yxakli, deb yordamchisi, -mi,chi,-ku yuklamalari va -ki boglovchisi yordamida boglanadi. eski uzbek tilida esa asosan -kSh-kim vositasida boglangan. Aniqlovchi ergash gapli qo’shma gaplar. Ma`lumki, aniqlovchi ergash gap bosh gapdagi anikdovchi vazifasida kullangan ayrim suzlarning ma`nosini konkretlashtirib keladi. Anikdovchi ergash gap kupincha bosh gapdagi predmet belgisini uning xarakati yoki holatiga ko'ra aniqlaydi. Ba`zan aniklanayotgan bulak shaklan ifodalanmasligi ham mumkin. Lekin mazmunan u tulik, anglashinaveradi: Andac eshitildikim, Astrabadda alamdiun vtubtur (Nav.MN). Mazkur misolda bosh gap tarkibidagi aniklanayotgan bulak (xabar) shaklan ifodalanmagan. Anikdovchi ergash gap bosh gapdagi aynan ana shu ifodalanmagan sub`ektni anikdab, izo^lab kelgan. Implicit sub`ekt andac havola bulagi orkali anglashilib turibdi. Sabab ergash gapli cushma gaplar. Bunday gaplarning mazmuni sabab munosabatidan iborat. ergash gap sabab vokeani, bosh gap undan kelib chik,adigan natijani ifodalaydi. Bunday ergash gaplarda sodda gaplarning semantik munosabatida ul jiuuattiun, bu jShattiun leksik birikmalarining semantikasi mu^im ax;amiyatga ega. Bu vositalar bosh gapning boshida .kelib, sabab holi semantik vaziyatini egallaydi. Sabab vok,ea ana shu vositalar yordamida natija vokeaning ichiga kiradi. Sabab vokea, ya`ni shart ergash gap oldin, undan sung bosh gap keladi. Chunki sabab vok,ea ifodalangandan sung ul jiuuattiun, bu jiu^attiun vositalari bilan asosiy denotatning yuzaga chik,ish sababi izoxlanadi. Misollar: Bard lafziudiun achchiugiu kelur erdi, bu jiu^attiun aca tashvish berurlvr erdi (Nav.MN). Chun siznic tabugiuciuzda davlatxscliug svzini ayturga ma`murmen, ul jiu^attiun gustShliug bild arzadasht bitildi (Nav. Mnsh). Sabab ergash gap bosh gapga -km, nim vositasida ham boglanishi mumkin. Bunday kushma gaplarda bosh gap ergash gapdan oldin joylashadi: Maet maraziuda tajniu aniuc carniuga coydiukim, Darabca domiula erdi (Nav. TMA). Hozirgi o’zbek tilida ham sabab ergash gaplar bosh gapga ba`zan -ki vositasida boglanadi. Lekin yukoridagi misoldan farkli ravishda, ergash gap bosh gapdan avval joylashadi: Ayol borki, olam munavvar. Ergash gapning kesimi buyruk, maylidagi fe`l shakli Oilan ifodalanadi. Bosh gap bilan -ki (-nim) vosit shakliy sintagmatik munosabatda buladi: Mazlumga baxshayish korguzki, zalimdiun asayish kvrgey-sen (Nav.MK,). To’siqsizlik ma`nolarini ifodalashda ergash gap tarkibidagi agar, agarchi boglovchilari katta rol` uynaydi. Shu bilan birga, denotatlar tarkibidaga ayrim leksik vositalar ham axamiyatli hisoblanadi. Bunday gaplarda bir paytning uzida ikki xil munosabat, ya`ni, ham shart munosabati, ham tusiksizlik munosabati mavjud buladi. Chunki «to’siqsizlik» deganda, muayyan shartning tegishli vokeaning yuzaga kelishida tusik bulmasligi nazarda tutiladi. Bunda shart munosabati bevosita emas, balki bilvosita ishtirok etadi. Payt ergash gapli qo’shma gaplar . Ma`lumki, payt ergash gapli qo’shma gaplarda, asosan, ikki denotativ voqea ifodalanib, ularning biri ikkinchisining ichiga payt bildiruvchi so’z sifatida kiradi. Shuning uchun ham ikki denotativ voaea o'rtasidagi munosabat payt munosabati sifatida reallashadi va bu munosabat ifodalangan qo’shma gap payt ergash gapli qo’shma gap sifatida baholanadi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI: 1. Axmedov B.A. Gosudarstvo koclievix uzbekov. M., 1965. 2. Baskakov N.A. Vvedeniye v Izucheniye tyurskix yazikov. M. 1969. 3. Batmanov I.A. Yazik yeniseyskix pamyatnikov drevnetyurskoy pismennosti. Frunze, 1959. 4. www.ziyonet.uz

Похожие

Bir bosh bo'lakli gaplar
Bog’langan qo'shma gaplar taraqqiyoti
Kesim tobe gapli qo'shma gaplar.
Ikki tarkibli va bir tarkibli gaplar
Qo'shma gap